Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied

[p. 45]

Deel I
Medische zegens

[p. 47]

Hoofdstuk I
Kwalen en ongemakken van mensen

Alle magische teksten die we in dit uitvoerig hoofdstuk hebben samengebracht, behoren tot de witte, goede of helende magie. Alle willen ze een kwaal in het menselijk lichaam voorkomen of genezen. De zegens kunnen dus zowel curatief als preventief zijn, maar steeds is hun doel lofwaardig, en als moreel positief te waarderen.

Op slechts enkele uitzonderingen na wordt altijd de ziekte genoemd waartegen de magische krachten worden ingezet. In de paar gevallen waarin dit niet zo is, heeft men naar mijn gevoel meer te maken met gebeden dan met zegens of incantamenta. Zo wordt in de volgende tekst Gods hulp ingeroepen om door zijn tussenkomst aan een medicijn een grotere werking te geven:

[1] O God die den mensche wonderlike ghescapen hebste ende verlost hebste ende meddicinen ghemaket hebste om die ghesontheyt te crighen ende der humoren ontsetheit¹ te temperen, ghif dijn hei[lighe] benedixie van den hemel over dese medecine op dat² alle leden daer mense toe besighen sal salighe gheson[t]heit vercrighen moeten ter zielen ende ten live in de name des Vaders ende des Soens ende des heilighen Gheestes. Amen. .v. pater noster ende ave maria.
H. 1, 191

Dergelijke gebeden zijn buiten de gebedenboeken veel zeldzamer dan men zou kunnen verwachten. Het voorgaande voorbeeld komt uit een verzameling medische recepten. Deze bevat nog een tweede tekst die duidelijk ook bedoeld is om de werking van een vloeibare of andere medicijn te versterken:

[2] Dit salmen seghen of lesen als men enighen dranck sal ghaen nemen in, of medicine.

Die rechter hant Goedes heeft die doecht ghemaect ende die rechter hant Goedes heeft mi verheven. Die rechter [hant] Goedes heeft die doecht ghemaect, laet ick niet starven maer dat ik leve ende ick sal vertellen die wercken des Heren. Die here die daer castiende is, die heeft mi ghecastijt ende Hy en heeft mijn den doot niet ghegheven.
H. 1, 192

In de regel zijn dus alle zegens en incantamenta, in het Nederlands zowel als in het Latijn, gericht tegen een meestal in een begeleidend opschrift genoemde kwaal of kwalen. Het lag dan ook voor de hand - in navolging van Sinninghe en Van Haver - de teksten teleologisch, d.i. naar

1 ontsetheit: onevenwicht

2 Na dat staat in het hs. mens.

[p. 48]

hun doel, te klasseren, meer bepaald naar de gemakshalve alfabetisch geordende ziekten die ze ‘aflezen’. Elke classificering heeft echter voor- en nadelen, elke indeling brengt onvermijdelijk ook een deel herhaling met zich mee.

Bij elke systematische ordening of indeling wordt men tevens geconfronteerd met een zekere subjectiviteit. Zal men zegens om een geboorte of bevalling te bespoedigen klasseren onder geboorte of onder bevalling? Beide lijken verantwoord. In het hiernavolgende overzicht werd gekozen voor geboorte, omdat men er gemakkelijk nageboorte mee kan verbinden en als één ‘hoofdstuk’ beschouwen. Onder ‘bloedstelpen’ worden bloedingen in verschillende lichaamsdelen samen behandeld, ook menstruale bloeding. Het had natuurlijk ook anders gekund.

Toch maak ik mij sterk dat de lezer met enige verbeelding gemakkelijk in de voorgestelde groepering zijn weg zal vinden.

1. Aambeien

Slechts één enkele zegen is uit de door ons behandelde periode bekend. Hij is overgeleverd in twee varianten in hetzelfde laatmiddeleeuwse handschrift. Zegens voor aambeien of ‘spenen’ zijn trouwens bij ons in alle tijden zeer zeldzaam¹.

[3] [Jeghen de spenen in den ers]¹

Of seght dit:
Sint² dat God ghecruust was en wies³ yser noch steen negheen. So en moet des⁴ spene ne[m]mermeer. Zy moeten deluwen⁵ ende dwinen⁶ also die wissen daden die de Joden wronghen ende onsen lieven Heere daermede verbonden. In de name s[Vaders], So[ens] ende schelichs Gheest. Amen.
G. 3, 29r

De ‘wissen’ waarmee Christus was gebonden, worden hier voorgesteld alsof ze langzaam verschrompelden, iets wat natuurlijk niet uit de evangelies blijkt. Het lijkt een straf te zijn voor het leed dat ze aan het lichaam van ‘onsen lieven Heere’ berokkend hebben. J. Verdam schreef hierover²: ‘De touwen waarmee Christus gebonden was, worden hier genomen als voorbeeld van iets dat vergaan of verslijten zal; zo zal ook, dit was het punt van vergelijking, eene kwaal geleidelijk verminderen of uitslijten...’.

1 Van Haver, Ned. Incant. geeft slechts drie voorbeelden: één ervan is onze tekst; de overige twee dateren uit het begin van deze eeuw (p. 58).

1 Dit nummer volgt op W. De Vreeses nr. 288 waaraan deze titel ontleend is (Mnl. Rec.)

2 Sint: sinds

3 wies: groeide

4 des: deze

5 deluwen: verdorren, kwijnen

6 dwinen: verdrogen, slinken.

2 J. Verdam, ‘Over Bezweringsformulieren’, Hand. en Med. Mij. Ned. Lett. Leiden (1900-1901), 31. Vgl. ook 16. ‘Mastitis’ verder in dit hoofdstuk.

[p. 49]

Een wat uitvoeriger variant luidt als volgt:

[4] Jeghen de spene.

Segt dese worde .iij. werf: telken¹:
Sint dat God staerf so ne wies noit steen, so ne moet mi spene negheen. So moet vervaren² ende verdwinen ende verdroghen als die wissen ende die banden daden daer Jhesus Kerst me was ghebonden ant haut der calumnien. In de name sVaders + ende Soens + ende shelich Gheest + Amen.
Dit segt driewerf met .iij. crucen up derde ende .iij. crucen up de spene: si sal bin³ .iij. daghe vergaen. Dit is seker waer.
G. 3, 34r

De gedeeltelijk berijmde zegen moet hier driemaal herhaald worden en terwijl men ze reciteert maakt men een kruisteken op de ‘spene’ en ook op de aarde. De bedoeling hiervan is wel de aambeien de weg te tonen: weg van het lichaam, naar de grond toe.

Een paar vergelijkbare zegens uit Duitsland beklemtonen eveneens dit detail uit de kruisiging van Christus, nl. ‘das Binden mit der “Wied”, einer als Band gedrehten Rute’³. Tegen geelzucht b.v. spreekt men de ziekte toe:

Du sollst vergehen wie die Weth (= Wied),
Da man den lieben Jesum mit band.

of tegen dikke hals:

Was ich greif, das verschwind,
Wie jener Mann verschwand,
Der die Wiede wand,
Der Christus den Herrn band am Kreuz!

Uit het laatste citaat blijkt dat Christus met banden gemaakt uit gevlochten wissen door de Joden aan het kruis werd gebonden. Dit is trouwens eveneens in de eerste Mnl. tekst het geval, waar sprake was van ‘ghecruust’. In onze tweede Mnl. tekst is dit ‘God staerf’ geworden en is er verder sprake van het ‘haut der calumnien’. Van Haver⁴ interpreteert deze laatste woorden echter als de geselpaal. Deze was echter van marmer, zodat ‘haut’ van de kolom een onmogelijke combinatie is. De betekenis van ‘haut der calumnien’ is het schandhout, d.i. het kruis. Deze verklaring is in overeenstemming met het vermelden van het kruis bij het begin van de zegen (in de eerste versie). Dat ‘calumnie’ niet in het Mnl. Wdb. voorkomt, is geen valabel bezwaar, aangezien het algemeen bekend is dat in dit werk veel woorden niet opgenomen zijn. ‘Calumnie’ is ontleend aan Fr. calomnie, schande⁵.

1 telken: iedere keer

2 vervaren: weggaan

3 bin: binnen.

3 Hampp, Beschwörung, p. 161. Vgl. ook hierna bij 12. ‘Huigzwelling’.

4 Van Haver, Ned. Incant., p. 58.

5 S.v. calumne geeft het Mnl. Wdb. als voorbeeld: Die calumpne met als verklaring ‘schandzuil’.

[p. 50]

Volgens de middeleeuwse traditie werd Christus ofwel aan het kruishout genageld of gebonden. Zo beschrijft de invloedrijke Meditationes vitae Christi van pseudo-Bonaventura beide manieren⁶, en het beroemde Romanusbüchlein schrijft: ‘Als man dem Herrn Jesu Christo seine rechte Hand an des Kreuzes Holz band...’⁷.

De epische inleiding bij deze zegen verwijst dus naar de dood van Christus op het kruis, het schandhout waaraan hij gebonden werd met wissen banden die verschrompelden. Op dezelfde wijze moeten ook de aambeien verschrompelen en verdwijnen.

6 E. Mâle, L'art religieux de la fin du Moyen Age en France (Paris, 1908), p. 19. Zie L. Oliger, ‘Le Meditationes vitae Christi del Pseudo-Bonaventura’, Studi Franciscani 7 (1921), 143-183 en 8 (1922), 18-47, en M. Jordan Stallings, Meditaciones de passione Christi olim Sancto Bonaventurae attributae (Washington, 1965).

7 A. Spamer, Romanusbüchlein. Historisch-philologischer Kommentar zu einem deutschen Zauberbuch (Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröfftentlichungen des Instituts f. dt. Volkskunde Bd. 17; Berlin, 1958), p. 58 (nr. 49).

2. Bloedstelpen

Incantamenta om bloedingen te stelpen zijn in de door ons behandelde periode relatief zeer goed vertegenwoordigd. De bloedingen zijn gelocaliseerd in verschillende plaatsen, wonden uiteraard⁸, maar ook neus, vrouwelijke geslachtsdelen, enz. Meestal echter wordt de plaats niet expliciet vermeld.

Qua inhoud kan men een tiental verschillende zegens of amuletten onderscheiden. Zowel de volkse als de ‘geleerde’ formulieren zijn hierbij vertegenwoordigd.

[5] Om bloet te stempen¹.

Schryft in pargament² ende hanght den sieken aen den hals: In nomine Patris et Fily et Spiritus sancti. Amen.
ka + ay + vinga + adonay + satheos + o theos + emanuel + ineffabile + omiginan + onaan + iman + misane + dias + modo + undi + nemar + gamasten + orcamin + signimie + berusor + irritas + venas + causidulis + fervor + fixantis + sangnens + siccatur + fla + fla + graza + frigula + mugon + et sidon + benedicite dominus +
Ghebenedijt zy ons heere God ende den tyt dat hy geboeren was. In nomine Patris et Fily et Spiritus sancti. Amen.
Dan leest den sieken over het hoeft:
Longhi[n]us den hebreuschen ridder stach ons heer Jesum met den speets³ in syn rechter syd ende daer uut liep water ende bloet, dwelck was tot onser alder behoedt. By den⁴ bloet vermaen ick dy, bloet, dat du niet meer lopest in Gods namen [A]men ende des groete[n] sint Jan⁵.
[Vo]er thoeft schryft hem: Consumma[tu]m est + agla + met zyn eyghen [b]loet.
G. 7, 396r-v

8 Zie ook bij 27. ‘Wonden’ hierna, en hoofdstuk II, 5.

1 stempen: stelpen

2 pargament: perkament

3 speets: spies, lans

4 den: lees den zelven, d.i. het bloed van Jezus

5 groete[n] sint Jan: Sint-Jan de Doper.

[p. 51]

Dit incantamentum is een composiet waarin we drie verschillende, kortere zegens kunnen onderscheiden. Die komen ook elders voor, afzonderlijk of ook in combinatie met nog andere zegens.

Het eerste deel is een bijzonder merkwaardig amulet dat men om de hals moet dragen.

Een parallelle tekst treft men aan in een Oudengels handschrift (Lacnunga) uit de late tiende eeuw. Het wordt er een hemelbrief genoemd die de engel, d.i. naar alle waarschijnlijkheid de aartsengel Michaël, naar Rome bij de paus zou gebracht hebben toen daar een epidemie van dysenterie was uitgebroken⁹.

De brief moet op een lange strook perkament geschreven worden, zo lang dat hij over het hoofd kan gestoken en als een stijve halsboord om de nek kan gedragen worden. Dit amulet bestaat uit een aantal gedeeltelijk onverstaanbare woorden, die zogoed als geheel overeenkomen met de woorden in het eerste deel van de hierboven gedrukte Mnl. tekst:

Ranmigan, adonai, eltheos, mur. O ineffabile¹⁰. Omiginan . midanmiam . misane . dimas . mode . mida . memagartem . Orta min . sigmone . beronice . irritas . venas. quasi dulap . fervor . fruxantis . sanguinis . siccatur . fla . fracta . frigula . mirgui . etsihdon . segulta . frautantur . in arno . midoninis . abar vetho . sydone multo . saccula . pp pppp sother sother . Miserere mei deus deus mini deus mi A Ω N Y Alleluiah . Alleluiah.

Er is ook een tweede Mnl. zegen waarin deze brief voorkomt. Hij lijkt bedoeld te zijn om de pest te bedwingen en zou er ‘in eene grote steerfte’ aan de paus gebracht zijn door ‘dinghel van hemelricke’. We komen er verder nog op terug¹¹. Vermelden we hier alleen nog dat deze hemelbrief¹² ons buiten de drie zoëven vermelde vindplaatsen niet bekend is. Of hij oorspronkelijk voor dysenterie, voor pest of voor bloedstelping bedoeld was, is niet meer te achterhalen. Alleen zou het best kunnen dat het genezen van dysenterie (bloederige stoelgang) of bloedingen in het algemeen oorspronkelijk de bedoeling geweest is. Dat zou men althans kunnen afleiden uit woorden als berusor (corrupt voor Beronice?), venas (Lat. aders), sangnens (in de andere Mnl. versie sanguine, Lat. bloed), siccatur (Lat. verdroogt, stelpt), enz.

Het feit dat dit amulet met vijf eeuwen verschil alleen in een Engelse en een Mnl. versie bekend is, wijst op de langdurige en intense relaties tussen de Nederlanden en Engeland die ook blijken uit de magische teksten van beide¹³.

9 J.H.G. Grattan and Ch. Singer, Anglo-Saxon Magic and Medicine (London, 1927), p. 188, en G. Storms, Anglo-Saxon Magic (The Hague, 1948), p. 274.

10 Adonai is één van de vele namen van God, theos natuurlijk ook; het Latijn o ineffabile refereert wellicht eveneens aan God en betekent o onuitspreekbare. Zie ook bij 20. ‘Pest’ hierna.

11 Zie bij 20. ‘Pest’ hierna.

12 Zie H. Bächtold-Stäubli, Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens (Berlin, 1927-1942), IV, col. 21-27.

13 Andere voorbeelden van gelijke zegens vindt men bij 27. ‘Wonden’ hierna en in Deel II, hoofdstuk 2, s.v. 1. ‘Sint-Helena...’. Zie W.L. Braekman, ‘Notes on Old English Charms’, Neophilologus 67 (1983), 605-610 (p. 608-609).

[p. 52]

Het tweede deel in het bovenstaande Mnl. incantamentum is de zg. Longinuszegen, die in gans Eutopa eeuwenlang wordt aangetroffen¹⁴. Een volledig Nederlandstalige en drie Latijnse, nauw verwante teksten komen voor in handschriften die in de Nederlanden ontstaan zijn. De Nederlandstalige luidt:

[6] Item dat bloet te bespreecken.

Longin[u]s, die ridder,
Die stack onss[e]n Heere,
Ende die heere Jhesus bloede seere.
Nu en bloet nijet meer,
Doer des bloets eer.
Dat sij waer in Goidts namen. Amen.

Gr. 3, 118r

Twee van de Latijnse hebben wel instructies in de volkstaal:

[7] Jeghen bloen ter nesen.

Segt dese woerde driewerven met devocien ende knielende:
Longi[n]us miles latus Christi perforavit et continuo exuit sanguis et aqua, sanguis redempcionis, aqua baptismatis. In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.
ende telken een pater noster.
Brus. 3, 96r

In een tweede tekst is dit eveneens het geval, waarbij het woord restet (sta) een belangrijke rol speelt, zoals dat ook in andere bloedzegen het geval is:

[8] Bloet stempen.

Jeghen bloet stempen, soe segghe dit driewarve:
Longi[n]us miles latus Domini perforavit et continuo exuit sanguis et aqua, sanguis redempcionis et aqua baptismatis. Sanguis restuit et non aqua exuit, sic restet sanguis iste in nomine Patris et Filij et Spirito sancti. Amen.
Brus., 80v

Nauw verwant is ook de derde, volledig Latijnse tekst:

[9] Longinus miles latus Domini lancia perforavit et continuo exuit sanguis et aqua. Sanguis est redempcionis et aqua baptismatis. In nomine Patris cessat sanguis, in nomine Filij cessat sanguis, in nomine Spiritus sancti cessat sanguis et non exeat amplius gutta.
Et dicis ter pater noster.
H. 1, 72

14 Van Haver, Ned. Incant., p. 459-460; Hampp, Op.cit., p. 201-205; O. Ebermann, Blut- und Wundsegen in ihrer Entwicklung dargestellt (Palaestra 24; Berlin, 1903), p. 42-51; Thiers, Op.cit., I, p. 357. Vgl. Oxford, Bodleian Libr., Ms. e Mus. 146, fol. 11r; Ms. Bodl. 591, fol. 56v; Ms. Selden supra 73, fol. 100r; Ms. Ashmole 1438 (II), p. 94; London, Wellcome Libr., Ms. 404, fol. 19v; Yale Med. Libr., Ms. 47, fol. 1.

[p. 53]

In het evangelie van Johannes wordt verhaald hoe één van de soldaten de zijde van Christus aan het kruis met zijn lans doorboorde. De naam van deze miles treffen we voor het eerst aan in het apocriefe evangelie van Nicodemus¹⁵. De verschillende versies van dit in de middeleeuwen bijzonder populair evangelie doen ons echter inzien dat toen reeds een verwarring voorkwam tussen Longinus, de soldaat van de lanssteek, en de gelijknamige honderdman van de Romeinse groep soldaten die bij het kruis de wacht hielden. Toch zal in de Westerse traditie de soldaat Longinus het halen op de honderdman. Hij werd als heilige vereerd (op 15 maart), omdat hij als martelaar voor het geloof zou omgebracht zijn. Wanneer Longinus in de hierboven geciteerde Mnl. tekst een ‘hebreuschen ridder’ wordt genoemd, is dit een typisch middeleeuws anachronisme dat we b.v. bij Jacob van Maerlant terugvinden.

Belangrijk is ook een voorstelling die in de latere theologie algemene bekendheid zal krijgen en waarvan de oorsprong bij Tertullianus te zoeken is¹⁶. In diens De Baptismo plaatst hij naast het doopsel met water het doopsel met bloed, het martelaarschap. Voor hem zijn het water en het bloed die bij de lanssteek uit de zijdewonde van Christus liepen, de voorafbeelding van dit tweevoudig doopsel.

Het is wel merkwaardig te noemen dat in twee van de drie Latijnse Longinuszegens een gelijkaardige interpretatie van de lanssteek, samen met de interpretatie van het water en het bloed expliciet vermeld worden: sanguis est redempcionis et aqua baptismatis, het bloed symboliseert de vrijkoop van het mensdom door de kruisdood, en het water de vrijkoop van de duivel en de erfzonde door het doopsel.

Tenslotte is er nog het derde deel van de zegen. Hier moet men twee (eigenlijk drie) Latijnse woorden op het hoofd van de zieke schrijven met zijn eigen bloed. Deze woorden consummatum est en agla zullen we ook hierna in andere bloedzegens aantreffen. Voor consummatum est is de symbolische betekenis alvast duidelijk. Zoals de woorden bij Christus ‘het is volbracht, het is gedaan, het is voorbij’ betekenen, zo moet ook het bloeden gedaan, voorbij zijn en dus ophouden.

Een heel ongewoon procédé om een bloeding te stelpen doet dit van op afstand. Wanneer de genezer van een boodschapper verneemt dat iemand ‘te sere’ bloedt, zendt hij zijn bode om water zonder te spreken. Dit wordt door hem op speciale wijze krachtig gemaakt. Hij geeft het de boodschapper te drinken en de (niet-aanwezige) patiënt wordt daardoor genezen: genezing op afstand. Van dit of een gelijkaardig middel heb ik nergens anders een spoor kunnen vinden:

15 J. Van Haver, ‘Longinus en de Longinuslegende in het Nederlandse Taalgebied’, Hand. Kon. Zuidned. Mij. voor Taal- en Letterk. en Geschied. 17 (1963), 397-459 en 18 (1964), 323-364. Vgl. ook 14. ‘Koorts’ hierna.

16 Van Haver, Hand. 17 (1963), 400.

[p. 54]

[10] Van den blodenden menschen.

Of di gesaget¹ wort dat een mensche to sere blode, so sende dynen bode tot den water unde verbiit eme dat he nit en spreke. Alz dat water gebracht wort, so saltu dat seigen² dor dyn hende³ in eyn vat und spric aldus:
In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen. Care. carice. conserva sanguinem ysmahelice.
Dat saltu dre stont⁴ don, unde gif den bade⁵ des waters drincken of der sige⁶ dar nit en si, so verstet⁷ dat bloet.
Ma., 131v

De naam ysmahelice komt ook in een zegen voor om te doen slapen¹⁷. Wijzen we er ook op dat de vraag een handeling stilzwijgend uit te voeren, in magische teksten wel meer voorkomt¹⁸.

Twee Latijnse zegens uit Mnl. handschriften lijken hun kracht te putten uit het werkwoord staan. Het bloed wordt bezworen te staan, d.i. op te houden met vloeien, zoals Christus stond, d.i. standvastig was in zijn lijden of meer bepaald bij zijn kruisdood.

De eerste werd in het handschrift gedeeltelijk door wegkrassing onleesbaar gemaakt. Ze is speciaal bedoeld tegen neusbloeding, zoals blijkt uit het recept dat erop volgt, en eindigt met een gebruiksaanwijzing in het Nederlands:

[11] Jesus Christus d[...] pace + Deus homo naetus est + Sanguis mane in tua vena + sicut stetit Christus in sua pena + In nomine Patris + et Filij et Spiritus sancti. Amen +
Scriift in een palpier¹ ende scoret² in drinken ende di[t] nut .iij. waerven.
K. 2, 40v

De zegen wordt op een stukje papier geschreven dat dan in stukken gescheurd en met drank gemengd door de zieke gedronken wordt. Men vergelijke de volgende uit Engeland afkomstige zegen ‘to stanch blode’¹⁹:

Sanguis mane in te, sicut fecit Christus in se
Sanguis mane in tua vena, sicut Christus in sua pena
Sanguis mane fixus, sicut Christus quando fuit crucifixus.

De hiernavolgende tekst vertoont enige verwantschap met de voorgaande Nederlandse, maar heeft slechts een minimale gebruiksaanwijzing²⁰:

1 gesaget: gezegd

2 seigen: ziften, hier: laten lopen

3 hende: handen

4 stont: keer

5 bade: bode

6 of der sige: indien de zieke

7 verstet: stopt, staat (stil).

17 Zie [101].

18 Cf. Bächtold-Stäubli, Op.cit., VII, col. 1460 e.v.

1 palpier: papier

2 scoret: scheur het.

19 London, BL, Ms. Harley 2389, fol. 29r (15de E).

20 Aan deze tekst gaat in het hs. dezelfde nog eens vooraf, de eerste versie is doorstreept en heeft enkele varianten waarvan de belangrijkste het incipit is: ‘Eyn besueringh om bloet...’.

[p. 55]

[12] Om bloet te stempen daerin datet is.

So sult ghij synnen naeme noemen:
Conyuro te, san[g]uijs, per deum vyvum¹, per deum sanctum, per deum [im]morttalem: Sta san[g]vijs Pet[r]i of Paulus², tue vene fycxe ita ut stetit Christus in cruce benedicte³. Consummactum est.
Li., 14r

De vermelding van Petrus of Paulus is ongewoon en het verband van beiden met het ‘staan’ van het bloed is onduidelijk²¹. Dit type bloedzegen komt in essentie overeen met Nederlandse zegens uit latere eeuwen²², zoals b.v.:

En staet niet te los, staet vast bloed, in den ader, alzoo Jezus vaste stond aen het hout des kruis gebenedijd:
Staet vast bloed, in den ader, alzoo Jezus vaste stond in de pijnige pijn, enz.

en met teksten uit de ons omringende landen, soms heel letterlijk²³:

Sta sanguis in te +

sicut Jhesus stetit in se +

Sta sanguis in tua [vena] +

sicut Jhesus stetit in sua [poena] +

Sta sa[n]guis infixus +

sicut Jhesus stetit crucifixus +

Ook de woorden van Jezus ‘Consummatum est’ wijzen, zoals reeds gezegd, op een stoppen, een einde nemen, wat impliceert dat ook de bloedvloeiing moet stoppen. Een enkel voorbeeld hiervan dateert uit de vijftiende eeuw:

[13] Contra fluxum sanguinis de naribus.

Scribe de eodem sanguine in fronte suo hec nomina: consummatum est.
Ma., 135r

Ook in latere Nederlandse zegens komen de woorden (corrupt) nog voor²⁴:

Om bloet te stelpen uijt de neus, nemt een drooch hauten ofte stecken ende schrijft voor tvoorhooft met sijn bloet: Appellum ofte consumativi est.

1 vyvum: in het hs. staat vyvvum

2 In de eerste versie van deze tekst komt of Paulus niet voor

3 benedicte: in het hs. staat benendicte.

21 Vgl. echter Ebermann, Op.cit., p. 76.

22 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 46-49. Het gegeven vb. is nr. 49.

23 Ebermann, Op.cit., p. 75.

24 A.K.L. Thijs, ‘Geneeskunst en Magie in seksuele en medische Aangelegenheden’, Volkskunde 92 (1991), 310. Vgl. ook Thiers, Op.cit., I, p. 361: ‘Arrêter le sang qui coule du nés, en écrivant avec le sang sur le milieu du front de la personne qui saigne: Consummatum est.’

[p. 56]

Twee voorbeelden van wat we het beronix-beronixa-amulet zouden kunnen noemen, dateren uit de vijftiende eeuw. In latere magische middelen om bloed te stelpen, komt dit type niet meer voor²⁵.

[14] Om bloet te stelpen.

Eenen man scrijft in sijn rechter hant: + beronix + Ende een wijf scrijft in haer luchter¹ hant: + beronixa +
G. 3, 3r

Het krachtig woord moet wellicht met het eigen bloed van de patiënt geschreven worden. Dit blijkt uit een variant:

[15] Die sere bloet.

Die salve aldus van sinen eyghenen bloede aen sijn voerhoet: ist een wijf, schrijft beronixa, ist een man, scrijft beronix.
Brus. 3, 102v

Het uitgangspunt van het gebruik van ‘beronix(a)’ in bloedzegens is de legende van Abgar, de koning van Edessa (nu Urfa) in het oude Mesopotamië. Eusebius vermeldt dat deze koning een gezant aan Jezus van Nazareth zond met een brief om zijn hulp in te roepen tegen een ziekte waaraan hij leed. De gezant kreeg van Jezus, die als geneesheer voorgesteld wordt, de toestemming om zijn portret te schilderen, dat door Abgar in zijn paleis werd opgehangen.

Deze oorspronkelijke vorm van de legende wijzigde zich in de loop der eeuwen, en met één van de latere vormen geraakte de geschiedenis van de heilige Veronica vermengd. Hierbij is het niet Abgar, maar een prinses met name Beronice, die het portret van Jezus in ontvangst neemt. Geleidelijk ging men deze prinses ook vereenzelvigen met de vrouw met de bloedvloeiing (Mat. 9,20-22; Mark. 5,25; Luk. 8,43) die door Jezus genezen werd en aan wie men reeds vanaf de vierde eeuw deze naam had gegeven²⁶.

In de apocriefe Handelingen van Pilatus wordt de vrouw vermeld in de volgende passage²⁷:

And a certain woman named Bernice (Beronice Copt., Veronica Lat.) crying out from afar off said: I had an issue of blood and I touched the hem of his garment, and the flowing of my blood was stayed which I had twelve years.

Het is dan ook niet te verwonderen dat de H. Veronica als Berenice verschijnt in bezweringen tegen bloedvloeiing. Zo leest men b.v. + Beronice

25 Niet vermeld bij Van Haver, Ned. Incant., noch bij Ebermann, Op.cit.. Vgl. London, wellcome Libr., Ms. 405, fol. 7v:
Scribe in frontem de ipso sanguine si sit vir Beronio, si sit mulier Seronua.

1 luchter: linker.

26 F. Cabrol en H. Leclercq, Dictionnaire d'Archéol. chrét. et de liturgie (Paris, 1907-1953), s.v. Véronique; Bächtold-Stäubli, Op.cit. VIII, col. 1614-1615.

27 M.R. James, The Apocryphal New Testament (Oxford, 1966), p. 102.

[p. 57]

libera me de sanguinibus deus deus salutis meae ... in een Engels handschrift²⁸ of ‘O Beronice, gij irriteert de aders gelijk een brandende koorts. De bloedvloeiing is opgedroogd. Stop’, zoals we een Oudengelse ‘charm’ kunnen vertalen²⁹.

Ook met de mannelijke en vrouwelijke vorm (Beronix(a)) van het woord treft men het aan, zo b.v. in een Engels manuscript van het einde van de 16de eeuw: Si vis refraenare sanguinem alicuius fac + in fronte et scribe Beronix et si faemina Beronixa.

In de eerste van de Mnl. teksten schrijft men bij een man op de rechter-, bij een vrouw op de linkerhand. De associatie rechts met mannelijk, links met vrouwelijk is oeroud. Zo geloofde het Liber Trotula, een gynaecologisch traktaat, dat mannelijke kinderen in de moederschoot in de derde van de zeven kamers van de baarmoeder ‘ter rechter siden’ liggen, de vrouwelijke ‘in dander side’³⁰. Ook uiterlijk manifesteert zich dit verband bij zwangere vrouwen, nl. in de grootte van haar borsten: ‘Is de rechter burste de meeste so ist een knechtken, is die slincke, so ist een meesken’³¹.

Een zegen afkomstig uit het veertiende-eeuwse Brugge, is de enige in haar soort die ik heb kunnen vinden. Ze komt in hetzelfde handschrift voor in een Nederlandse versie, gevolgd door een Latijnse vertaling:

[16] Heer Jhesu Christe ende reine moeder ende maghet Marie, alsoe leet moet u wesen dat dese mensche .N.¹ bloet als hem² es dat men den rechte[n] coepman tsine nemet. Pater noster.
Dit zecht driewerf met drien pater noster up den knijn eymelike³.
E. 1, 226r

De vertaling volgt er onmiddellijk op³²:

Domine Ihesu Christe fili dei vivi et Maria virgo et mater domini nostri Christi in tantum displiceat vobis et cedeat emissio cruoris huius hominis,

28 Storms, Op.cit., nr. 59 en 60 (p. 293). Vgl. ook Cambridge, Univ. Libr., Ms. Ee.I.15, fol. 16v:

For to staunch blode at the nose on warantise. Wryte this names waronix in the forhed of a man with the same blod and in the womanys forhed wryte this name waronixa with here blod this ys provyd.

En London, BL, Ms. Sloane 3285, fol. 49r:

Put thi fynger in to the mannys nose that bledith and writ this word with the same blod of the man on his forhed beronix and yef hit be a woman writ beronixa and er the laste lettere be wrete he shal be hool for this is provyd sooth.

(komt ook voor in Ms. Arundel 276, fol. 4v). Zie hierna 20. ‘Pest’ voor de Middelengelse tekst.

29 Grattan and Singer, Op.cit., p. 188.

30 A.B.C.M. Delva, Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late Middeleeuwen (Vlaamse Hist. Studies 2; Brugge, 1983), p. 161.

31 W.L. Braekman (ed.), Der vrouwen natuere ende complexie (ca. 1528) (Zeldzame Volksboeken uit de Nederlanden I; St.-Niklaas, 1980), Sign. C 3v.

1 .N.: Lat. Nomen; hier noemt men de naam van de zieke

2 hem: lezing onzeker

3 knijn eymelike: knieën, op een geheime plaats.

32 Corrupt Latijn, het mag even in herinnering gebracht worden, werd hier overgenomen zoals het in het hs. voorkomt.

[p. 58]

viri vel mulieris .N., quantum vobis displicet violentia et rapinia facta iusto et vero mercatori. Ista oratio ter dicatur flexis genibus cum tribus pater noster in loco secreto cum devotione.

De ‘rechte’, d.i. rechtvaardige koopman waarvan hier sprake is, wordt slechts als vergelijking of Präzedenzfall gebruikt³³. Mogelijk is dat de koopman die ‘tsine’ genomen wordt, het slachtoffer van een onrechtvaardige rechter wordt. Deze laatste komt inderdaad in bloedzegens geregeld voor³⁴, zo b.v. in:

Blut stang - vergiss den Gang,
Wie unser Herr Gott des Manns
der im Rechten sitzt
und ein falsches Urteil spricht...

Hierna volgt een heel interessante maar jammer genoeg onvolledig tot ons gekomen zegen³⁵. We drukken ze met behoud van de originele regellengte af en met tentatieve toevoeging van enkele gedeelten die men uit de context kan reconstrueren:

[17] Een zegen daer [men m]et g[e]
neest den bloetsuch[t bin]nen vijf
thien dagen oft den sieke sterft d[an?]
[...........................] ende het
[stempt bloet in] alle steeden.
[Schry]ft dese woorden in een schoen stuyck¹]
[broet] ende geeft den sieken toe eeten elcke
[dach een] stuycke.
[Agyos] + agy + aga + perronipus + bo-
[.............] + emanuel + otheos +
[...........] + Ischiros + rex + omnipotens
[...............] + tetragrammaton + et
[...........] tuas + salvator + omni + mi
[............ fa]muli tui .N. tu pater sana
[tu filius] sana + tu spiritus sancte
sana. In nomine] patris et fily et spiritus
[sancti. Amen].
[Gheeft] hem wyn te drincken daer
[erst] over geleesen is de psalm
[Miserere mei] deus, secundum magnam
[misericordi]am tuam².
G. 7, 397v

33 De vraag die Wolff, Korrespondenzblatt 53 (1940), 37 stelt: ‘War der Spruch für die Verwundung eines Kaufmanns bei einem räuberischen Ueberfall auf einen Warenzug gedacht?’, moet dan ook negatief beantwoord worden.

34 Ebermann, Op.cit., p. 113-120.

35 Door waterschade is een deel van het papier verdwenen.

1 stuyck: stuk

2 Ps. 50,3.

[p. 59]

Het eten van een stuk brood, waaraan een aantal woorden die erop geschreven zijn, bijzondere krachten blijken te hebben verleend³⁶, en het drinken van wijn waarover een psalm werd gebeden, herinneren aan de consecratie van brood en wijn in de eucharistieviering. Een gelijkaardige tekst is mij niet van elders bekend.

Een zegen die in twee handschriften opduikt - de ene is volledig, de andere niet - bestaat uit drie delen. De eerste met Longinus als epische inzet is zeker de belangrijkste.

[18] Off du wilt doen stemmen bloet oft ter nosen off ter wonden.

So seg dese word:

Longinus die Gode stac,
Ho luttel wisste hy wat hy mac¹,
Hy stac dur sin vleesch in sin siicte² blut.
Dar na so ward die man gesont ende goet
Nu stat .N. din blut stille
Dur der heyligen bludes wille
In Godes namen. Amen.

Ende seg .iij. werff mit .iij. pater noster ende .iij. ave Maria in ghedenckenisse uns Hern passien, ende scriff dit wort vor thovet³ + agla + het stempt off scriff vor thovet⁴: consumatum est. Ende dit wort scriff buten op de hant an dander side dat he bloet + agla +
L. 1, 149v en L., 2v

Het tweede deel bestaat uit het gewone aantal (drie) onzevaders en weesgegroeten. Het derde is van een gans andere aard en bestaat zelf uit drie minideeltjes: het eerste vraagt het heilig woord agla, één van de vele namen van God, op het (voor)hoofd te schrijven; het tweede wil het ons reeds bekende consummatum est op dezelfde plaats doen schrijven; en in het derde komt hetzelfde agla op de hand aan de tegenovergestelde kant van die waar de bloeding plaats heeft.

Om neusbloeding te stoppen zal men, volgens een Latijns experiment [19] (G. 4, 142v), de volgende tekens op een stuk perkament schrijven en dat op het hart van de patiënt leggen: p . n . p̲ . a . s . 5 . x . a . es . a' . a . n' . z . e . ey'. Een gelijkaardige reeks letters of tekens vindt men ook in een amulet tegen de vloed bij vrouwen³⁷:

[20] Item om noch te verdrivene de vloet.

Men scrive dese letteten in perkement ende bindse op der vrouwen borst, sij sal seker stoppen: p . n . t . c . o . t . o . 't . i . g . p . p . t . et 2 s.
Ko. 1, 33v

36 Zie ook hierna s.v. 22. ‘Rabies’ en 25. ‘Tandpijn’.

1 mac: maakte, deed (cf. Dt. machte)

2 Het begin van de zegen (tot siicte inbegrepen) is in L. onleesbaar; siicte: bet. onduidelijk; wellicht corrupt voor siicke

3 vor thovet: in L. vor tfoerhoet

4 vor thovet: zoals in noot 3 hiervoor.

37 Zinloze letters als amulet vindt men ook bij 9. ‘Geboorte en nageboorte’ en 7. ‘Epilepsie’ hierna.

[p. 60]

Bij de Latijnse versie volgt op het eigenlijke amulet nog een ‘bewijs’ van de betrouwbaarheid van dit middel. Als men de aangegeven letters op het hecht van een mes schrijft, zo heet het daar, en daarmee een varken de hals afsteekt, zal men met eigen ogen kunnen vaststellen dat het beest niet bloedt!

Ook deze proef is van elders bekend. Hij komt voor o.m. in een Nederlands 17de-eeuws³⁸ en in een Duitstalig amulet uit Hongarije (begin 20ste eeuw)³⁹:

Wann einem das Blut nicht gestehen will, oder eine Aderwunde ist, so lege den Brief darauf, so steht das Blut von Stund an; wer es aber nicht glauben will, der schreibe die Buchstaben auf ein Messer, so st[e]che ein unvernünftig Thier, es wird nicht bluten...: J . m . J . k . J . B . J . P . s . a . v . st . St . vas . J . P . Q unaq.

In een Latijns, vijftiende-eeuws formulier vinden we een gelijkaardig middel om een vrouw te doen bevallen⁴⁰:

Ut mulier concipiat. Suspende circa collum has caracteres: 77 c t a n e a e g c x + x + c t h' ne anne p. Quod si volueris probare, suspende super arborem que numquam producit fructum, et germinabit.

De kracht van de reeks zinloze letters en tekens kan men afleiden uit het ‘feit’ dat een boom plots vruchten gaat dragen als ze erboven gehangen wordt.

Een andere zegen is gericht tegen neusbloeding:

[21] Jegent bloeden ter nesen¹.

Mac desen vijfhoec sane² / 6³: dese figure ////// moet me[n] maken met eenen trecke, ende als me[n] den medenpont⁴ daerin verset vander greffien⁵ + on + agla + dan slaet⁶ den tantsweer, dies volmaecteliken gelovet.
L., 2v

Deze magische tekst is zonderling en uitzonderlijk. Hij lijkt corrupt overgeleverd te zijn. Alhoewel de afgebeelde figuur een zeshoek is, is er in

38 J. Van Haver, ‘Bezweringen, Recepten en zg. Liefdetover uit een 17e-eeuws Handschrift’, Volkskunde 69 (1968), 195, nr. 20.

39 R.F. Kaindl, ‘Ein deutsches Beschwörungsbuch. Aus der Handschrift herausgegeben’, Zt. f. Ethnologie 25 (1893), 31. Zie ook Cambridge, Trin. Coll., Ms. O.2.13, fol. 105r: Another for the same. Wryte thes letteres in .ij. lyves of parchemyn and bynde the parchemyn betwene his thyues when hit ys wryten and gef thou [be]leves not this tak and wryte hem on a knyff that a man schal styke a [s]wyn wyth and he schal not blede sothely. And thes ar thes letteres: P . E . C . P . E . N . D . X . A . G . J . N . M

40 T. Hunt, Popular medicine in Thirteenth-Century England: Introduction and Texts (Cambridge, 1990), p. 31.

1 ter nesen: in de neus

2 sane: dadelijk

3 6: de zes lijntjes zoals die wat verder in de tekst worden aangegeven

4 medenpont: middelpunt

5 greffien: griffel, stift

6 slaet: verslaat, d.i. doet ophouden.

[p. 61]

de tekst sprake van een vijfhoek en dit is wellicht ook wat in feite bedoeld wordt⁴¹.

Aan de vijfhoek, het pentakel, werd een grote magische kracht toegeschreven. Volgens sommigen⁴² moet deze figuur op een woensdag gemaakt worden, wanneer de maan zich in het eerste kwartier bevindt, in het derde uur van de morgen. De ceremoniële magie wil dat men deze figuur echter niet met twee driehoeken maakt, maar met drie cirkels, de ene binnen de andere en in drie verschillende kleuren. Men spreekt hierover bezweringen uit, zuivert en parfumeert met wierook. Pas dan wordt in de binnenste cirkel een vijfhoek getekend, waarbinnen men agla schrijft. Door dit zegel (Lat. sigillum) wordt het ook mogelijk geesten op te roepen.

Naast neusbloeding zou de zegen ook ‘den tantsweer’ doen verdwijnen⁴³. Ik vermoed dat na het woord ‘greffien’ een deel van de oorspronkelijke tekst door de scribent werd overgeslagen. Die voegde er de laatste woorden aan toe van een zegen tegen de tandpijn die er in zijn legger op volgde. Aldus werd het begin van een bloedzegen verenigd met het slot van een tandpijnzegen.

Vermelden we terloops een zeer vroege Noordnederrijnse tekst (11de E.) tegen hoofdverkoudheid. Het vloeien uit de neus van bloed of slijm werd hier als één en dezelfde kwaal opgevat. Zoals uit de verwijzing in de tekst naar ‘bluod’ blijkt, was dit wel degelijk een bloedzegen:

[22] Ad catarrum.

Crist warth givund¹ tho warth he hel² ok³ gisund. that bluod forstuond⁴ so duo⁵ thu bluod. Amen. Ter pater noster ter.
T., 19v

Zoals in een paar reeds besproken zegens speelt ook hier het werkwoord ‘staan’ een symbolische en belangrijke rol, evenals de epische kern met Christus die na gewond te zijn weer gezond wordt. Zo moet het vloeiende bloed (of neusslijm) staan, d.i. ophouden en de neus weer gezond worden.

We besluiten dit overzicht met één of eigenlijk twee zegens tegen te overvloedige menstruatiebloeding. Beide steunen op de kracht van een psalm.

41 De tekening werd slordig gemaakt: de onderste punt van de op zijn kop staande driehoek moet op de basis van de rechtopstaande driehoek liggen. Zo zijn er vijf en niet zes hoeken.

42 Fr. Boudet, Dictionnaire des sciences occultes (Paris, 1937), p. 234-240.

43 Zie ook 25. ‘Tandpijn’ hierna.

1 givund: gewond

2 hel: heel, gezond. Na hel volgt in het hs. nog gi, de eerste letters van gisund, die de scribent vergeten is te doorstrepen

3 ok: ook, en

4 forstuond: bleef staan

5 duo: doe.

[p. 62]

[23] Item waert oec dat sake dat j wijf te seere vloeyde.

Men lese over haer desen salm¹ .vij. werf ende over enen croes oft glas mit wine ende men gheeft haer dan drinken: Miserere mei deus secundum etc², staende in den souter³ voer den salm: Miserere mei deus miserere etc⁴.
Oft scrijft desen salm met den caracteren⁵ in maeghden percament ende binten op haeren navel dan. Ende staet naest Audite hec omnes etc⁶: Miserere mei deus, tot deus salvetis⁷ mee⁸ etc.
Ko. 1, 33v

Het nu volgende magisch middel is eveneens gericht tegen overvloedig menstruaal bloed of tegen maandstonden die zich niet op de gepaste tijd voordoen. Het is de enige vertegenwoordiger van een middel dat - zij het voor een andere kwaal - in Middelengelse manuscripten veelvuldig voorkomt.

[24] De vrouwe de ers¹ sichdomos² to vele hevet oft unrechte wandelinge³ hevet.
Der⁴ saltu dese wort scriven an negen hostien + Ego sum alpha et o + Principium et finis + an de erste dri; an de ander dri: + Et fui mortuus + Et ecce sum vivens +; an de leste dre: + Et habeo claves mortis + Et miserui +
Ma., 130v-131r

Wat met de hosties verder moet gebeuren, wordt niet gezegd. Uit parallelle teksten uit het middeleeuwse Engeland blijkt dat de patiënt die diende op te eten. Gewoonlijk zijn er slechts drie en niet negen hosties, maar ook in de Mnl. tekst blijft de drieledigheid behouden: drie groepen van elk drie hosties krijgen hetzelfde inschrift. De inneming kan drie of negen dagen geduurd hebben: drie dagen lang telkens drie hosties tegelijk of negen dagen lang telkens één hostie.

Bij de Engelse hostieteksten treft men een tiental varianten aan, maar steeds worden ze er gebruikt tegen koortsen. De meest voorkomende is de volgende⁴⁴:

1 salm: psalm

2 secundum: in het hs. staat een afkorting die door Kusche ten onrechte als quem werd opgelost. Bedoeld is Ps. 50

3 souter: psalmboek

4 miserere: in het hs. staat een afkorting; welke psalm hiermee bedoeld is, weet ik niet

5 caracteren: wellicht Hebreeuwse (?) letters zoals er twee op het einde van de tekst volgen

6 Ps. 48,2 in het Psalterium Gallicanum

7 salvetis: in het hs. staat saluet gevolgd door een afkortingsteken; Kusche leest salueten

8 deus... mee: Ps. 50,16.

1 ers: haars

2 sichdomos: ‘ziekdoms’, d.i. van haar ziekte

3 unrechte wandelinge: ontijdige menstruatie

4 Der: daar of voor die (cf. Dt.).

44 In BL, Ms. Sloane 1314, fol. 11r. Sterk verwante versies vindt men ook in Ms. Arundel 276, fol. 32v; Ms. Lansdowne 680, fol. 66v; Ms. Sloane 7, fol. 26r; 121, fol. 105v; 243, fol. 157v (verkort); 374, fol. 22 en 42v; 2269, fol. 26r (in het Latijn); Ms. Harley 3383, fol. 59v; Oxford, Bodl. Libr., Ms. Bodley 483, fol. 1v; Ms. Ashmole 1447, p. 101; Cambridge, Trin. Coll., Ms. O.1.13, fol. 47v en 51v; Ms. O.2.13, fol. 100v en 113r.

[p. 63]

Pro febribus.

Take .iij. obleyes, and write: pater est alpha et o uppon the on, and make a poynt . and let ye seke ete hit ye ferst day; ye secunde day write on yat oyer obley: Filius est vita, and make two poyntes .., and gyf ye seke to ete; ye thryd day write on yat oyer: Spiritus sanctus est remedium, and make .iij. poyntes ..., and gyf ye seke to ete.
Ye ferst day let ye seke say a pater noster ar het ete hit, and ye secunde two ar he ete hit, and ye thride day thre pater nosters and a crede.

Het grootste verschil tussen de Engelse versies is te vinden in de woorden die op de hosties geschreven worden. Nergens wordt gezegd of deze hosties geconsacreerd moeten zijn, maar men mag aannemen dat dit wel het geval is.

Nog een voorbeeld van een Latijnse versie:

Inter alia [= contra febres].

Recipe tria oblata, in primo scribe in circuito dorsi oblati: + on + Jhesus + on + leo + on + filius +; in medi[o]: + A + g + l + a +, in secundo: + on + omg + on + aries + on + agnus +, in medio: + te + tra + gra + ma + ton +; in tertio: + on + pater + on + gloria + on + mundus +. Scribe in dorso: Jhesus nazarenus + crucifixus + Rex + judeorum + sit medicina mei. Et dicat cotidie .v. pater noster et ave.

Nadat alle hosties zijn ingeslikt, moet de koortslijder een drank innemen samengesteld uit het sap van vijftien kruiden⁴⁵.

In een Anglo-Normandische versie, ten slotte, is het procédé het volgende⁴⁶:

Pernez .iij. oblez et en le permer festes un croix, si escrives Pater est Alpha et Omega; en loe seconde festes .ij. croitz et escrivez: Filius est veritas; en lo tirce: Spiritus Sanctus est remedium, et jetez desuz cire beneyte et le donez li malade a manger le premier jour ceo que fust primer escrit et issi les autres par ordre.

45 Uit BL, Ms. Royal 12 G IV, fol. 175v. Uitzonderlijk zijn er zeven hosties, met op elk de naam van één van de Zeven Slapers van Efese. (BL, Ms. Royal 12 E XX, fol. 162v).

46 T. Hunt, Op.cit., p. 92.

3. Brand

Met de term ‘brand’ wordt een veelheid van huidziekten bij mens en bij dier⁴⁷ aangeduid. Wat ze gemeenschappelijk hebben is de rode kleur van de huid of van de puisten. Zoals Van Haver heeft opgemerkt⁴⁸ is het moeilijk de formules tegen huiduitslag te scheiden van die tegen rode huidskleur als gevolg van verbranding, of van die tegen brandwonden⁴⁹. Dit is zelfs

47 Vgl. Hoofdstuk II, s.v. 2. ‘Brand bij koeien’.

48 Van Haver, Ned. Incant., p. 81.

49 Zie hierna bij 4. ‘Brandwonden’.

[p. 64]

merkbaar bij het klein handvol zegens dat we i.v.m. brand(wonden) bezitten binnen de door ons behandelde periode.

[25] Die vorseide secheninghe dient toot neghenderande brande van santen.

Onse lieve heere God quam up erderike ghewont,
hi voer in hemelrike ghesont
Hij nam sine rechter hant,
Hi s[e]chende dien brant
Hi en zwal noch en zwoer
Also en moete dit doen
In Gods namen. Amen.

Onse lieve heere ende sente Kerstoffels quamen gegaen, Sij vonden dese creature .N. met desen brande bevaen. Amen.
G. 3, 20v

Deze tekst die in het handschrift als proza geschreven staat, bestaat in feite uit twee afzonderlijke formules. In de titel is ‘vorseide’ te lezen als ‘navolgende’⁵⁰. Tegen allerlei ‘brand’, de ‘brande van santen’, werden vele heiligen aanroepen, b.v. St.-Jan, St.-Hubertus, St.-Job, St.-Laurentius, St.-Christoffel, St.-Antonius, St.-Vincentius, St.-Petrus, enz.⁵¹.

De vermelding van ‘zwellen en zweren’ komt ook in latere incantamenta voor⁵² en reeds met de 12de-eeuwse Bamberger bloedzegen zijn er gelijkenissen⁵³:

Christ wart hien erden wnt
daz wart da ze himele chunt, enz.

De laatste twee alinea's van de Mnl. zegen zijn het begin van een onvolledig uitgeschreven zegen van het ontmoetingstype. Christus en Sint-Kristoffel (Christophorus) zijn samen onderweg. Ze vinden een mens (die met zijn voornaam (.N.) genoemd wordt) met brand geplaagd. Door vergelijking met andere zegens van dit type⁵⁴ mag men aannemen dat de tekst ongeveer als volgt dient vervolledigd te worden: ‘Ons heer zei tegen sente Kerstoffel: legt daarop uw rechterhand dat het niet verder en brandt’.

Volledigheidshalve vermelden we een zegen tegen ‘dat helsche vur’, die echter wel erg kerkelijk aandoet en veeleer een gebed lijkt:

[26] Ene segenynge vor dat helsche vur.

O leven here Jhesu Crist
Du alles dynges mechtich bist,

50 In het hs. gaat geen zegen vooraf; maar een recept (De Vreese, Op.cit., nr. 193). In de legger die de scribent gebruikte was het huidige opschrift wel een besluit bij een voorafgaande, nu verdwenen zegen.

51 Van Haver, Ned. Incant., p. 484-486.

52 Idem, nr. 101 en 102; Hampp, Op.cit., p. 208-211.

53 Hampp, Op.cit., p. 208. Zie verder bij 4. ‘Brandwonden’.

54 Van Haver, Ned. Incant., p. 82 (nr. 70).

[p. 65]

Giff huten dyne mylde crafft,
dat dese mynsche beholde syne macht
Also he is dyn creatur.
He sy gesegent vor dat helsche vur
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti.
Amen.

Lo. 3, 44v

Met ‘helsche vur’ is wel helich vur, d.i. ignis sacer bedoeld, een roodachtige huidaandoening met branderig en gezwollen weefsel. Het wordt dikwijls Sint-Antoniusvuur genoemd.

4. Brandwonden

De hiernavolgende zegens zijn duidelijk van de voorgaande te onderscheiden, daar ze zich expliciet tot doel stellen om brandwonden te genezen veroorzaakt door vuur of door kokend water.

We hebben drie zegens die in feite, min of meer volledig, varianten zijn van eenzelfde zegen. Deze is een composiet die het resultaat is van het aaneenrijgen - in de uitvoerigste vorm - van drie afzonderlijke, kortere zegens die voor hetzelfde doel in omloop moeten geweest zijn, zij het dan veel minder in onze streken dan in de ons omringende landen⁵⁵.

De eerste zegen luidt als volgt:

[27] Dits eene seninghe daer men den brant mede afleest dat bescout¹ of verberrent² es in viere of in waetre sonder licteeken te blivene³.

Tvleesch lach in den viere +.
Grote pine hadde de ziele +
Doen quam die goede sente Kerstiaen +
Toten brande ghegaen +
Hi hief up sijn hant +
Ende seinde den brant +
Die brant en zwal no en zwoer +
Also en moete desen brant doen +

Die brant ghenas met dese seninghen + also moete desen brant ghenesen + metter hulpen van sire seninghen + Dat moete also scone heelen + in vleessche ende in bloede + alst up den eersten dach was⁴ + dat in vleesche ende in bloede lach + In Gods namen + Amen.

+ Die heleghe Kerst van den hemele quam + hi ne swoer no hi ne swal + niet te meer en moete desen brant zwellen no zweeren + In de name tsVaders + ende tSoens + ende tschelichs Gheest + Amen +

55 Bij Van Haver, Ned. Incant., komt uit latere tijd bijna geen duidelijk voorbeeld van één van deze korte zegens voor.

1 bescout: verschroeid

2 verberrent: verbrand

3 Wat hierna volgt staat in het hs. als proza geschreven

4 was: in het hs. staat het kruisteken vóór was.

[p. 66]

Dit sal men seggen .xii. morghenstonde nuchtren ende .iij. pater noster ende ave marien telken dat ment seghet.
G. 3, 18v

De tweede is een veel kortere variant, wat niet noodzakelijk betekent dat die uit de langere versie werd verkort en dus later zou zijn. Het is evengoed denkbaar en zelfs waarschijnlijker dat de kortste vorm de oudste is en dat die geleidelijk door toevoeging werd uitgebreid. Het is niet mogelijk te bepalen welke van de drie bekende versies de oorspronkelijke is, te meer daar ze alle drie uit dezelfde tijd dateren.

[28] Om alle verberrenthede af te lesen.

Secht aldus¹:

Vleesch lach in viere,
Pine adde die siele
Doen quam de goede sente Kerstiaen
Tote dien brande ghegaen,
Hi hief sine hant
Ende seinde den brant

So moete Hi ghenesen desen brant ende dat hi moete also scoene heelen in vleesche ende in bloede als hi was up den eersten dach dat hi in vleesche ende in bloede was. In Gods namen. Amen.
G. 3, 34r-v

De derde, tot nu toe ongepubliceerde versie is de uitvoerigste; ze is echter jammer genoeg in sterk gehavende staat tot ons gekomen:

[29] Een segening voer den b[rant]
van vier ofte water ende d[at ge-]
neest zonder littek[en te laten.]

Tfleysch lach [in den viere, grote pi-]
ne had de sieke, [doe quam sente]
Kerstiaen + tot d[en brande ghegaen]
+ hij hieff op zy[n hant ende se-]
gendet den brant, ende [die niet en]
swall¹. Ende die br[ant ghenas metter]
segening, alsoe moet [desen brant met-]
ter hulpe van syn se[gening. Dat]
moet alsoe schoen heele[n in vleesch ende]
in bloet, als hy was op [den eersten]
dach doe hy in vleysch ende [in bloede was]
in Gods namen ende des groe[ten S. Jan]

Dit secht twalyff daghen aen [een stuck]:
[....................] het sweert² oft

1 Wat volgt staat in het hs. als proza geschreven.

1 swall: zwol; in het hs. staat swall

2 sweert: in het hs. staat sueert

[p. 67]

[zwelt.............. H]eer Jesus Christus
[quam op erderike gewo]nt ende dat wort
[in den hemele cont ende] alsoe gewaerlijck
[als dat dese wonde]n niet swollen noch swoer³
[so en sal dese] wonde van desen brant
[noch van des]er beschouden leden⁴. In
[nomine Patris e]t Fily et Spiritus sanctis.
[Amen.]

G. 7, 393r-v

De bovenstaande tekst werd gedrukt met behoud van de regellengte uit het handschrift. Een deel van het blad (en van de tekst) is door waterschade verdwenen, maar door vergelijking met andere zegens kon de tekst bijna geheel worden aangevuld.

In deze tekst kan men duidelijk drie delen onderscheiden, voorafgegaan door een inleiding en, in één geval, ook gevolgd door enkele instructies:

1.	het wandelmotief met de H. Kerstiaen;
2.	het motief ‘also schoen heelen in vleesch ende in bloet als hy was op den eersten dach’;
3.	Jezus werd op aarde gewond; dat werd in de hemel ‘kont’, de wonden zwollen niet: ‘so en sal dese wonde’!

In de eerste versie komt het derde onderdeel slechts onvolledig voor; in de tweede helemaal niet; de derde versie heeft de drie delen in hun vermoedelijk volledige vorm.

We bespreken elk van deze delen afzonderlijk.

Het eerste verhaalt hoe God, Christus, Maria of een heilige onderweg zijn en daarbij een brand of een verbrand persoon tegenkomen. Ze genezen hem door een zegenend gebaar met hun hand⁵⁶:

Unser lieber herr Jesus Christus gieng uber land
und er fand einen riechenden prant,
den hueb er uf mit seinen gotlichen hant
und gesegent diesen riechenden prant
das er nimer weiter kum.

of nog:

Unser Herr Christus ging übers Land
Und sah von fern einen Feuerbrand.
Er hob auf seine rechte Hand
Und segnete den Feuerbrand.

Het is dus duidelijk dat ‘sente Kristiaen’ Christus is of de ‘heleghe Kerst’, zoals hij in het derde deel genoemd wordt.

3 swoer: in het hs. staat suoer

4 beschouden leden: verschroeide ledematen.

56 Hampp, Op.cit., p. 234-235.

[p. 68]

Ook uit de zeldzame, veel latere Nederlandse voorbeelden blijkt dit duidelijk⁵⁷:

Ons Here kwam aldaer gegaen,
en hij vond een kind in brande staen,
en hij nam het in zijn gebenedijde hand
en hij bluste den maledijden brand.
't En blaasde noch 't en verzwoor niet medal,
ik hope dat 't in Gods name ook niet doen en zal.

In de voorlaatste regel duikt hier trouwens een echo op van het derde deel van onze zegen.

Met ‘sente Kerstiaen’ is, zoals gezegd, zeker Jezus Kerst of Christus bedoeld. De vorm ‘kerstiaen’ voor ‘kerst’ is ontstaan als rijmwoord met ‘gegaen’. Een poging om deze heilige te vereenzelvigen met Sente Kerstine, de H. Christina de Wonderbare⁵⁸ dient hier volledigheidshalve besproken te worden. De auteur van deze stelling verklaart de gelijkstelling Kerstiaen en Christus niet te kunnen aanvaarden. Hij vervolgt:

Om aan het geheel [bedoeld is de zegen] een aanvaardbare verklaring te geven, wou ik de aangehaalde naam [= Kerstiaen] als korrupt beschouwen en door de volgende konjektuur gezond maken: in de plaats van ‘die goede sente kerstiaen’ wou ik lezen ‘die goede sente kerstine/kerstina’ (of hoe dan ook gespeld)⁵⁹.

Dat daartoe nog enkele andere wijzigingen in de tekst nodig zijn, is een detail, want, zo heet het, ‘alleen de vervanging van “kerstiaen” door “kerstine” is belangrijk’! Dat alle woorden in de zegen die in de tekst op een mannelijk persoon wijzen (b.v. ‘hi hief up sijn hant, sire seninghen’) moeten veranderd worden, zijn wijzigingen die uit de eerste konjectuur voortvloeien: dus onbelangrijk!

De auteur is - geheel ten onrechte - van één zaak stellig overtuigd:

zo in het leven van een ‘goede sente kerstine’ een of meer plaatsen zouden kunnen gevonden worden, waar op ondubbelzinnige wijze geschreven wordt over ‘verberrent in viere of in waetre sonder licteeken te blivene’, zou de konjektuur m.i. op genoegzame wijze gesteund zijn⁶⁰.

En ... natuurlijk vindt hij die. Wat hij blijkbaar over het hoofd heeft gezien, is dat dit soort vuurproef helemaal niet eigen is aan de vita van de H. Christina de Wonderbare, maar in talloze heiligenlevens voorkomt. Zo vermeldt Loomis er niet minder dan zeventig, waarin ‘astounding proof against heat in any form is evidenced’⁶¹.

Kortom: sente kerstiaen is Jezus Christus.

57 Van Haver, Ned. Incant., nr. 77 (p. 83-84).

58 G. Hendrix, ‘Kerstine de Wonderbare als “Präzedenzfall”?’, OvZ 40 (1965), 16-21. Hetzelfde artikel verscheen ook, met dezelfde titel, in Het Oude Land van Loon 20 (1965), 227-232.

59 Hendrix, OvZ 40 (1965), 17.

60 Idem, 18.

61 Loomis, Op.cit., p. 33.

[p. 69]

Het tweede deel met de verwijzing naar de ‘eersten dach’ refereert wellicht aan het zg. gute-Stunde-formulier. Hier wordt een van de belangrijkste gebeurtenissen uit de heilsgeschiedenis als episch referentiepunt genomen, de geboorte van Christus. Dikwijls treffen we die samen aan met de dood en de verrijzenis⁶²:

Es sind 3 heiligen Stunden.
Die erste Stund, dass Jesus geboren,
Die zweite Stund, dass Jesus gestorben,
Die dritte Stund, da Jesus auferstanden ist.
Da sind die drei heiligen Stunden
Die heilen alle Wunden,
Und b'stellen das Blut.

Het stelpen van wonden is meestal het doel van dit type zegen. Zo ook b.v. in:

Fürs Blutstillen.

Heilige Wunde,
Heilige Stunde,
Heiliger Tag,
an welchem Jesus Christus geboren ward.

Het derde deel van de zegen komt ook voor in de reeds vermelde Bambergse bloedzegen uit de twaalfde eeuw. Ook daar vindt men het als laatste deel van een uit drie delen bestaand formulier. Dit derde deel luidt als volgt⁶³:

Crist wart hien erden wnt,
daz wart da ze himele chunt.
iz nebluote noch nesvar.
noch nechein eiter nebar.
taz war ein file guote stunte.
heil sis tu wnte!

De kern van deze formule is de opsomming van wat met de wonden van Christus niet gebeurd is. Dit werd oorspronkelijk in allitererende, paarsgewijze rijmende vormen gegoten, waarvan de woorden ‘zwellen en zweren’ steeds deel uitmaken. Deze zegen bleef eeuwenlang in gebruik⁶⁴. Een voorbeeld:

Unser lieber herr Jhesus Cristus wardt wundt.
Das ward in dem hiemell kundt.
Mit den hailigen fünff wunden gesegen ich die sechst.
Die weder schwollen noch schwuren;
also müs die auch thun in dem namen...

62 Hampp, Op.cit., p. 212-13. Vgl. Van Haver, Ned. Incant., p. 455-456.

63 Hampp, Op.cit., p. 208 e.v.

64 Zie hierboven bij 3. ‘Brand’ en vooral bij 27. ‘Wonden’ hierna. Vgl. ook de berijmde zegen tegen ‘brand’ van Simon van de Straeten te Brugge (1614). Die begon: ‘Godt was op de weerelt ghewont ende voer inde hemel ghesont’ (D. Vanysacker, Hekserij te Brugge (Brugge, 1988), p. 39).

[p. 70]

Dit derde deel komt ook afzonderlijk voor en dient er - we zagen het hierboven - ‘toot neghenderande brande van santen’, wat ons nogmaals herinnert aan de moeilijkheid zegens tegen huiduitslag van allerlei aard (brand) te scheiden van die tegen verbrande of verschroeide ledematen.

5. Buikloop

Uit meestal orale overlevering, niet ouder dan de negentiende eeuw, zijn uit ons taalgebied een tiental zegens tegen buikpijn bekend. Hieronder dient men - zoniet uitsluitend, dan toch overwegend - buikloop te verstaan⁶⁵. In de meeste van deze zegens vindt men als epische aanzet de vlucht naar Egypte. De ezel waarop Jezus en Maria zitten, heeft balgpijn. Bij het aanroepen van de H. Drievuldigheid verdwijnt die. Soms komt Johannes en de os uit de kerststal het reisgezelschap nog versterken.

Een middel in de trant van het hiernavolgende treft men daarbij niet aan:

[30] Jeghen den verdighen.

Hi sal scriven dese caracteren¹: p . . b . parag . cp . ex . I . min . y . 3 . rd . y . N ., ende lechse of bintse² up sine borst. Ende wilt ghijt niet gheloven, so scrift in den hecht van een messe ende stecter met een verken: het ne sal niet bloeden.
G. 3, 34v

Met ‘den verdighen’ wordt buikloop aangeduid⁶⁶. Verdam heeft de titel aangevuld tot ‘verdighen lichame’⁶⁷, maar ‘verdighen’ kan als gesubstantiveerd adjectief beschouwd worden waarbij lichame wel onderverstaan is maar niet hoeft te volgen.

De magische invloed die in een maatschappij van overwegend ongeletterden aan het schrift werd toegekend, is in het amulet nog versterkt door de geheimzinnigheid van bepaalde tekens. is het gewone alchemistische symbool voor mensis (maand) en voor sal gemmae (steenzout)⁶⁸; ‘parag’ is misschien een afkorting van paragrafum en ‘cp’ is de gewone afkorting voor caput of capitulum (hoofd of hoofdstuk). Of het echter wel zinvol is te proberen aan alle ‘caracteren’ ergens een bepaalde zin of betekenis te hechten, blijft een open vraag. Het is niet ondenkbaar dat het precies de onverstaanbaarheid of geheimzinnigheid van deze tekens was,

65 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 115-127.

1 caracteren: tekens, letters; in het hs. staat caracten

2 bintse: in het hs. staat binse.

66 Vgl. Mnl. Wdb., s.v. vaerdich (adj.): snel, vlug en vaerdicheit: loslijvigheid of buikloop.

67 Verdam, Hand. en Med. (1900-1901), 16.

68 W. Schneider, Lexikon alchemistisch-pharmazeutischer Symbole (Weinheim, 1962), p. 45-51.

[p. 71]

die de scribent ertoe gebracht heeft ze op te nemen, in de mening dat ze daardoor wel geheime kracht zouden hebben.

De proef waardoor men zich van de werkzaamheid van het amulet kan overtuigen, vindt men bij gelegenheid ook in een amulet tegen bloedstelpen (zie hierboven). Een eigenaardig recept dat grote gelijkenis vertoont met het onze komt voor in een Frans handschrift. Omgezet in hedendaags Frans luidt het als volgt⁶⁹:

Ecrivez ces lettres sur du parchemin en deux endroits et liez-les sur les deux cuisses de celui ou de celle qui aura une hémorragie, et le sang s'arrêtera: h, b, c, v, o, x, a, g. Et si vous voulez en faire l'épreuve, écrivez-les sur le couteau dont vous vous servirez pour tuer un porc; il n'en sortira pas de sang.

Het is opvallend dat de proef met het varken gewoonlijk met bloed te maken heeft. Het lijkt daarom waarschijnlijk dat ‘den verdighen’ in feite betrekking heeft op de bloederige stoelgang. Volgens de bekende veertiende-eeuwse chirurg Jan Yperman zijn ‘alle die camergange’ die men ‘menisoen’ heet, ‘geminct met bloede. & dat sonderlinge dissenterie die epatica heet’⁷⁰.

69 H. Coulon, ‘Curiosités de l'Histoire des Remèdes comprenant des recettes employées au moyen âge dans le Cambrésis’, Mém. Emul. de Cambrai 47 (1892), 1-153, nr. 53.

70 Elaut (ed.), De Medicina, 106.

6. Eksteroog

[31] O[m]me aexteroeghen te doene verdwinen.

Nemt witten donderbaer¹ ende brecten in sticken ende lecht up daexteroghe ende bint daerup. Dit doet .iij. of vier daghen, dan salse hute pulen².
Dan neemt een been van den kerkove, ende nopt³ daexteroghe mede ende secht .iij. werf:
Nu biddic onsen heere Jesus Kerst dat dese aexteroghe also seere dwinen moete alst tvleschs van desen doden beene verdwenen es. In den name sVaders ende tSoens ende schelichs Gheest. In Gods namen. Amen. Dan dracht weder up[t] kerkhof dbeen.
G. 3, 11r-v

Dit medico-magisch middel bestaat uit twee delen, waarvan de respectieve werking als complementair te beschouwen is.

Het gebruik van ‘witten donderbaer’, een soort huislook, wordt door Dodoens tegen puisten en gezwellen aanbevolen⁷¹:

Daer is noch een ander soorte van donderbairt; wiens bladeren uyt den groenen witachtigh zyn. De soorten van ... donderbaert worden seer krachtigh gehouden om de vierige puysten ende geswillen ... te genesen.

1 donderbaer: huislook, donderbaard (Sempervivum tectorum L.)

2 hute pulen: uitpuilen, naar boven komen

3 nopt: raak aan.

71 R. Dodoens, Cruydtboeck (Antwerpen, 1644), p. 182.

[p. 72]

Hij zet hiermee een traditioneel gebruik voort dat teruggaat op de Oudheid⁷², in de Middeleeuwen bekend bleef⁷³ en tot op onze dagen in gebruik is als weekmiddel voor de likdoorn, na het wegsnijden van de hoornlaag⁷⁴. Het resultaat dat door de stukjes huislook op het eksteroog teweeggebracht wordt, is volgens onze tekst gelijkaardig: de likdoorn gaat uitpuilen.

Nadat het pijnpunt aldus beter bereikbaar is geworden, treedt het magisch middel in actie. Het aanraken van het eksteroog met een doods-beentje hebben we in geen andere formule aangetroffen. Toch is de onder-liggende gedachte duidelijk: door aanraking van de likdoorn met iets dat dood is, verdwijnt die zoals het vlees van het been verdwenen is⁷⁵!

Gelijkaardig is het gebruik om er de worm in een pijnlijke tand mee te doden. Als middel tegen tandpijn is het aanraken van de kies met een doodsbeentje over gans Europa verspreid geweest. Reeds Plinius (Hist. nat. XXVIII, 1.2) kende het middeltje.

Het terugbrengen van het beentje naar het kerkhof impliceert het begraven van de kwaal. Vergelijkbaar hiermee is een middel tegen likdoorn uit Duitsland: daar streek men over het eksteroog met een zwoerd van spek, die dan bij een begrafenis in het open graf werd gegooid, terwijl men een onzevader bad⁷⁶.

72 M.A. Van Andel, Volksgeneeskunst in Nederland (Utrecht, 1909), p. 340 citeert Dioskorides, en R. Dodoens verwijst naar Galenus.

73 L.J. Vandewiele, De ‘Liber Magistri Avicenna’ en de ‘Herbarijs‘ (Verhand. van de K. Acad. voor Wet., Klasse der Wet., Jg. 27, nr. 83; Brussel, 1965), p. 468: ‘het geneest quade puusten van hitten’.

74 L. Vandenbussche, Ziekten en Remedies in de Volksgeneeskunde (Menen, 1973), nr. 581.

75 H. Marzell, ‘Die Volksmedizin’, in: E. Grabner (ed.), Volksmedizin. Probleme und Forschungsgeschichte (Wege der Forschung Bd. 63; Darmstadt, 1967), p. 106-107.

76 Bächtold-Stäubli, Op.cit., VIII, col. 146. Het begraven in de grond wordt vooral bij wratten gebruikt. Als het over dood luidt, steekt men de hand met de wrat in een putje in de grond of in een molshoop (b.v. M. Symoens, ‘De klokken’, Vlaamsche Zanten 1 (1899), 137; A.J., ‘Folkloristische Sprokkelingen’, Volkskunde 24 (1913), 113; A. Smolders, ‘Die-penbeek's Wonderdokters’, Limburg 6 (1924), 203; J. Frère, ‘Volksgeneeskunst en Suggestie’, OvZ 5 (1930), 7; en J. Schutz, ‘Volksgeneeskunde te Mollem’, Eigen Sch. en De Br. 40 (1957), 82). Een andere manier is twee stukjes stro in kruisvorm leggen en die in de grond begraven terwijl het over dood luidt (M. Moonen, ‘Bezweringen’, Volkskunde 50 (1949), 128 en R. Van der Linden, ‘Volksremedies’, OvZ 34 (1959), 163). Een derde wijze is de wrat met een stukje spek wrijven en dit dan in de grond begraven (A. Smolders, Loc.cit. en A. Harou, ‘Bijgeloof’, Ons Volksleven 11 (1849), 54) met als variant in een stuk spek zoveel kerven maken als je wratten hebt en het dan in de grond stoppen (P.D., ‘Limburgsch oud wangeloof’, Daghet 2 (1887), 55). Vgl. ook A. De Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent, 1891), p. 260 en Van Andel, Op.cit., p. 323.

7. Epilepsie

De kwaal die met namen als ‘epilencie’, ‘tfallende fledersyn’, het ‘groote evel’ of het ‘groot ongemac’ werd aangeduid, heeft de middeleeuwse geneeskunde bijzonder geïntrigeerd. Noch de oorzaak noch een

[p. 73]

afdoende remedie was bekend. Dit laatste blijkt uit de veelheid aan middelen allerhande die er in een soort moeilijk gecontroleerde wanhoop werden voor bedacht, het ene al even ineffectief als het andere. Daar zijn heel bizarre remedies bij. Zo leest men dat men de kwaal moet behandelen met pulver van een jonge roek, die nog nooit met de aarde in aanraking is geweest; dit moet men de patiënt te drinken geven met wijwater⁷⁷. Een andere ‘autoriteit’ beveelt het volgende aan: men neme de ingewanden van een ‘groenen puud’, gewikkeld in een rood koolblad. Dit verbrandt men tot pulver in een nieuwen pot en geeft dit gemengd met water aan de zieke. Kan men het vel van een wolf bemachtigen, dan omgordt men de zieke daarmee. Aldus meester Jan Yperman, een groot Vlaams chirurg en geneesheer uit de veertiende eeuw⁷⁸.

Reeds vanaf de oudheid was men ervan overtuigd dat de wortel van de pioen (Paeonia officinalis L.) als amulet gedragen een epilepsielijder van zijn mysterieuze kwaal kon afhelpen. Zo schreef Platearius: ‘Tgheghen epylencie hevet pyonea heymelike macht den zieken dese wortel an synen hals ghehanghen’⁷⁹. Middeltjes zowel op basis van dierlijke als plantaardige ingrediënten samengesteld⁸⁰, vermochten slechts matig vertrouwen te wekken, zodanig dat men de helende kracht ervan door gebeden en allerlei religieuze praktijken zocht te versterken.

Het valt daarbij dan ook wel sterk op dat eigenlijke zegens en bezweringen voor deze kwaal, op één enkele uitzondering na, niet voorkomen⁸¹. Wel zijn er een paar magisch-religieuze kerkelijke ceremoniën en een paar amuletten⁸².

Beroemd was ook het poleikruid, ook vlooienkruid genoemd (Mentha pulegium L.), van het klooster van de H. Bibiana te Rome. Van alle streken kwamen de zieken erheen. Ze biechtten er hun zonden, lieten drie missen lezen ter ere van de H. Drievuldigheid en offerden bij elke mis drie kaarsen. In deze missen werd door de celebrant de collecte van de H. Bibiana ingelast. De zieke moest gedurende elke mis zeven paternosters en zeven

77 Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., nr. 275.

78 Elaut (ed.), De Medicina, p. 71.

79 Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie, p. 227-228. Hetzelfde middel vindt men ook bij Yperman (Elaut (ed.), Op.cit., p. 71) en in een anonieme verzameling recepten (De Vreese, Op.cit., nr. 305) waar echter - vermoedelijk ten onrechte - sprake is van de wortel van de brionie. Vgl. ook O.v. Hovorka und A. Kronfeld, Vergleichende Volksmedizin (Stuttgart, 1909), II, p. 209-228.

80 Dergelijke recepten vindt men in groot aantal in de Middelnederlandse receptaria: b.v. De Vreese, Op.cit., nrs. 305, 441, 442, 582; en Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., nrs. 275, 276, 277-280, 347, 348, 364, 385, 408, 497, 509, enz. Zie ook Braekman, Med. en techn. Mnl. Rec., nrs. 57, 138, 233, 248, 315, 387, 403, 454, 476, 670, 724, 739, 775, 924-929, 1144, 1209; H.H. Beek, Waanzin in de middeleeuwen (Hoofddorp, 1974), p. 115-124; en W. Schmitt, ‘Die Epilepsie in der Theorie der älteren Medizin’, Heidelberger Jb. 18 (1974), 66-80.

81 Bij Van Haver, Ned. Incant. komen geen teksten tegen epilepsie voor.

82 Wat volgt is een bondige versie van mijn bijdrage in Fachprosa-Studien (1982), p. 512-527.

[p. 74]

weesgegroeten bidden en hij communiceerde in de eerste mis. Aan het slot van elke mis gaf de priester hem het plantenpulver met wat wijwater te drinken.

Ook zonder uitdeling van geneeskrachtig pulver werden religieuze heil-kuren door middel van de mis uitgevoerd. Zo vermeldt Franz⁸³ dat men in Frankrijk als een probaat middel voor epilepsie drie missen liet lezen, respectievelijk ter ere van de H. Stephanus, de H. Nicolaas en de H. Johannes de Doper.

In de verzameling Mnl. recepten die door Willem de Vreese werd uitgegeven⁸⁴, komen een paar tekstjes voor die magico-religieus van inhoud zijn. Dit is het geval voor nr. 519 en 523 in die verzameling. Deze twee vormen in feite één geheel, dat de unieke vertegenwoordiger in het Mnl. blijkt te zijn van een geneeswijze voor epilepsie, die in de Europese middeleeuwen een sterke verspreiding heeft gekend.

De twee genoemde nummers in De Vreeses uitgave maken deel uit van een reeks korte teksten uit een omstreeks 1305 geschreven manuscript⁸⁵.

Zijn nr. 519 luidt als volgt:

Jeghen tvledersijn siet hier medicine vraie ende gheproeft, scrijft in percamente van ascrie¹ deze arison²: communicantes et memoriam venerantes, ende daerna biechte hem die zieke van alle sinen sonden; ende danne singhe die pape .i. messe vander triniteit, ende doe setten .viii. stallichte of kersen op den outaer.

Uit deze tekst blijkt niet wat met de ‘arison’ op het perkament verder dient te gebeuren. Het geheel lijkt een aanwijzing voor een votiefmis te zijn, waarbij acht kaarsen door de zieke dienen geofferd te worden. Alhoewel de tekst dus met enige goede wil als een afgerond en op zichzelf staand volledig geheel zou kunnen beschouwd worden, is dit in feite helemaal niet het geval, zoals dadelijk blijkt als we, onmiddellijk hierbij aansluitend, De Vreeses nr. 523 laten volgen:

Salve precieuse tallen vledersine ende tallen vernoye, nem even vele van desen cruden: van den wortele van minder netele, nem waterkerse, catarena, van kervelen van den bladen, smere van den buckinen roete, wit was, ende pec, ende oude botere, ende honech, geminghet al te ghader, ende siet in ene panne, ende nuchtens scrive den sondach in den heersten stallicht ende in den anderen den maendach ende alsoe voert, ende dan ontfa den lichame

83 A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen des Mittelalters (Freiburg i. Brsg., 1909), II, p. 500.

84 De Vreese, Op.cit..

85 Parijs, Bibl. nat., Ms. Lat. 6838 A. Zie W.F. Daems, ‘Bijdrage tot de geschiedenis van Euphrasia’, Scient. hist. 4 (1962), 53-62 (p. 56) en Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., p. 25 en Jansen-Sieben, Repertorium, p. 50.

1 ascrie: wellicht een plaatsnaam van waaruit dit bepaald soort perkament is ingevoerd (Asturië?)

2 arison: gebed (cf. Fr. oraison).

[p. 75]

ons heren; ende alse langhe alse die messe gheduurt si die brief op den outaer met den vorseiden orisoene, na die messe neme alse vele stallichte alse hi wille, ende de dach diere in es ghescreven vaste al sijn leven alse in de vastene, ende emmermeer oude hem eerlike ende suver; ende doe den pape den brief den zieken anden als hanghen ende hi draghe alse langhe alse hi levet.

De beschrijving van de ‘salve precieuse’ breekt blijkbaar midden in de tekst af na ‘... siet in ene panne, ende nuchtens’. Wat daarna volgt, sluit immers niet bij het voorgaande aan en bevat allerlei eigenaardigheden die in nr. 523 geen verklaring vinden. Vernoemen we slechts het plots opduiken van ‘den heersten stallicht’, alhoewel er te voren nog geen sprake was van ‘stal-lichten’, d.i. ‘stalkersen’, stalkaarsen, grote waskaarsen van verscheidene afmetingen die op een kandelaar of iets anders geplaatst werden, vooral op het altaar, bij kerkelijke plechtigheden. Plots wordt ook melding gemaakt van ‘die brief’, en van ‘den vorseiden orisoene’ die echter niet ‘vorseit’ blijkt te zijn.

Al deze eigenaardigheden verdwijnen als we op nr. 519 het laatste deel van nr. 523 laten volgen en het geheel als volgt samenvoegen en editeren:

[32] Jeghen tvledersijn siet hier medicine vraie¹ ende gheproeft.

Scrijft in percamente van ascrie deze arison: communicantes et memoriam venerantes, ende daerna biechte him die zieke van alle sinen sonden; ende danne singhe die pape .i. messe vander triniteit, ende doe setten .vii.² stallichte of kersen op den outaer ende scrive den sondach in den heersten stallicht ende in den anderen den maendach ende alsoe voert, ende dan ontfa den lichame ons Heren³; ende alse langhe alse die messe gheduurt si die brief op den outaer met den vorseiden orisoene.
Na die messe neme [hi] alse vele stallichte alse hi wille. Ende de dach diere in es ghescreven vaste al sijn leven alse in de vastene, ende emmermeer oude⁴ hem eerlike ende suver. Ende doe den pape den brief den zieken anden als⁵ hanghen ende hi draghe alse langhe alse hi levet.
P. 1, 153r en 154r

Het blijkt dat in de loop van de handschriftelijke overlevering één enkele tekst gesplitst is geraakt over twee nu niet langer bij elkaar horende recepten. Het ligt voor de hand dat het feit dat beide ‘vledersine’, d.i. ‘flerecijn’, jicht, als gemeenschappelijk toepassingsgebied schijnen te hebben, tot die opsplitsing heeft bijgedragen.

Het gebed dat in de tekst met de beginwoorden communicantes et memoriam venerantes aangeduid is, wordt in de mis gebeden, onmiddellijk na de gedachtenis der levenden. Het verband met de verwachte heilwerking van het ganse kerkelijk ritueel, zoals dat in de Mnl. tekst beschreven wordt, blijkt uit de volgende woorden van het gebed: ... quorum meritis precibusque concedas, ut in omnibus protectionis tuae muniamur auxilio. Dit zal men

1 vraie: waar, echt (cf. Fr. vrai)

2 .vii.: er zijn slechts zeven dagen in de week en geen .viii. zoals in het hs. staat; zie ook verderop

3 ontfa ... Heren: ga te communie

4 oude: houde

5 als: hals.

[p. 76]

dan wel geïnterpreteerd hebben als niet alleen op geestelijke, maar evenzeer op lichamelijke hulp betrekking te hebben.

Nadat dit gebed op het perkament geschreven is, biecht de zieke zijn zonden en woont hij de mis van de H. Drievuldigheid bij. Gedurende deze mis laat hij zeven grote kaarsen op het altaar plaatsen, blijkbaar een offergave van de zieke. Deze kaarsen symboliseren ook de zeven dagen van de week. Op elk ervan wordt de naam van een dag van de week geschreven en na de mis neemt de zieke zoveel kaarsen als hij wil. Op de dagen die op de door hem lukraak gekozen kaarsen vermeld staan, moet hij nu gans zijn leven vasten ‘alse in de vastene’ en voortaan ook eerlijk en zuiver leven. Dit laatste slaat waarschijnlijk op onthouding van geslachtsverkeer. Het perkament met het gebed erop draagt de zieke zijn leven lang om de hals.

In dit ganse ritueel spelen de mis, de kerk en de priester een overwegende rol. In de middeleeuwen stond alles wat met het misoffer in aanraking kwam of in de onmiddellijke nabijheid van de plaats van het offer, het altaar, lag, in hoog aanzien, en verwierf door dit contact met het heilige, een geheimzinnige kracht. Wilde men daarom bepaalde dingen als heil-middelen of voor magische doeleinden gebruiken, dan legde men ze op het altaar of eronder en liet er een mis over lezen⁸⁶. De zeven kaarsen op het altaar krijgen door de nabijheid van het gecelebreerde offer, de kracht om een aanduiding te verstrekken over de dagen van de week waarop de zieke moet vasten.

Een ander voorbeeld van het gebruik van kaarsen als prognosemiddel stamt uit een laat-vijftiende-eeuws handschrift, dat gedeeltelijk door Sudhoff werd gedrukt⁸⁷ en handelt over de genezing van ‘alten Schäden’, d.i. oude kwalen. In dit handschrift komt een passage voor waarin staat hoe men kan weten tot welke heilige men op bedevaart dient te gaan tegen een bepaalde ziekte:

Nun sint ain teil lut, die versuchen mit wachs liechtern, von welchem heiligen es sy, vnd nemment iij wyliechter¹ gelich lang und gros und enzundent sie gelich an in der er² sant Kürin³ und sant Johannß by Zabern⁴ und sant Johannß by Passel⁵ und zeichent die, daß man sie bekennet, welches da denn aller lengest brinnet, den selben heilgen sol man suchen und an ruffen und sin buß enphahen und dar zu tun, das alda [im] empfohlen würt, do er die buß enpfahet, und das auch mit ganczem flyß halten...

86 Vgl. A. Lindgren, Ein Stockholmer mittelniederdeutsches Arzneibuch aus der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts (Acta universitatis Stockholmiensis, Stockh. germanist. Forsch. 5; Stockholm, 1967), nr. 294.

87 K. Sudhoff, Beiträge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter (Studien zur Geschichte der Medizin 10-11/12; Leipzig, 1914-1918), II, p. 501. Zie ook de volledige uitgave bij H.-J. Peters (ed.), Das ‘Buch von alten Schäden’, Teil I: Text (med. Diss. Bonn, 1973), fol. 15v, en I. Rohland, Das ‘Buch von alten Schäden’, Teil II: Quellen- und Wörterverzeichnis (med. Diss. Würzburg, 1978).

1 wyliechter: gewijde waskaarsen, stallichten

2 in der er: ter ere van

3 Kürin: Sint-Quirinus

4 Johannß by Zabern: de H. Johannes, vereerd te Zabern

5 Johannß by Passel: de H. Johannes, vereerd te Basel.

[p. 77]

De mis die voor de zieke gecelebreerd dient te worden is De Trinitate. Deze was in de Middeleeuwen de eerste van de zeven Gregoriaanse missen die voor een afgestorvene gebeden werden, althans in de oudere reeks van deze missen⁸⁸. Nu gebeurde het ook dat levenden reeds bij voorbaat voor hun eigen zieleheil dergelijke Septenaria lieten celebreren. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een handschrift uit de l4de-15de eeuw. Hier wordt bij deze reeks niet alleen vermeld dat ze dient pro anima liberanda, maar ook per tribulacione siue angustia hominis⁸⁹. Bij het celebreren van deze missen waren allerlei vrome gebruiken in zwang, zoals blijkt uit de volgende aanwijzing:

Et ad quamlibet missam debet accendre luminaria septem ad reveranciam dominice passionis, resurrectionis et assumptionis virginis gloriose. Et huiusmodi persone debent eciam illis diebus quibus leguntur omni dare septem elemosinas. Et cum hoc etiam orare xv Pater Noster cum totidem Ave Maria et Credo in similem memoriam...⁹⁰.

Bij deze missen kwamen dus offergaven te pas: zeven kaarsen en zeven aalmoezen. In aansluiting met het voorgaande is het misschien ook niet toevallig dat in de Middelnederlandse tekst gesproken wordt van ‘stallichte of kersen’, vermits ‘stallichte’ ook de specifieke betekenis heeft van een grote kaars zoals die vooral bij de uitvaart gebruikt werd.

De eigenaardige magisch-religieuze procedure die in onze Middelnederlandse epilepsietekst is overgeleverd, blijkt te wortelen in een West-Europese middeleeuwse traditie die met allerlei varianten voorkomt in handschriften die dateren van de elfde tot de vijftiende eeuw.

De oudste tekst, waarin een enigszins gelijkende procedure, gecombineerd met een onderdompeling in water, beschreven staat, dateert uit de elfde eeuw⁹¹:

Contra caducum morbum. Tolle illum aut illam, qui hanc infirmitatem patitur, in festivitate Sancti stephani protomartyris et ducat illum quidam laicus ad fluentem aquam et vertens eum ad orientem dimergat⁹² tertio dicens: ‘In nomine patris et filij et spiritus sancti’ et eductus de aqua non se vestiat prioribus vestimentis, sed aliis; et si possibilitas est illi det pauperibus; sin autem, vel calciamenta tribuat. Ipsa vestimenta non induat, nisi lota sint et sic eat ad ecclesiam portans candelam suae longitudinis et cantetur illi cursus totus a parato presbytero et facta benedicta aqua illum totum aspergat et postea illi missam decantet et eucharistia communicet et postea per viiii dies quidquid manducet et bibat cum exorcisato sale et benedicta aqua decoquatur et misceatur et semper per viiii dies cursum et missam

88 A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter (Freiburg i. Brsg., 1902), p. 252.

89 Idem, p. 254.

90 Franz, Die Messe, p. 257. Volgens de auteur geeft de tekst de traditie van de vijftiende eeuw weer. Deze heeft zich ook in de volgende eeuwen gehandhaafd.

91 R. Heim, ‘Incantamenta magica graeca latina’, Jb. f. class. Phil., Suppl. 19 (1893), 463-570 (p. 554). Zie ook de uitgaven van R. Reiche, Ein rheinisches Schulbuch aus dem 11. Jahrhundert. Stufen zur Sammelhandschrift Bonn UB. S 218 mit Edition von bisher unver-öffentlichten Texten (Beitr. Mediävist. Renaiss.-Forsch. 24; München, 1976), fol. 207v.

92 dimergat: bedoeld is wel immergat, dompel in.

[p. 78]

eucharistiam habeat in ultima venere cum habet missam de die, decantetur illi missa de sancta cruce et imponentur vi candelae super altare feriis inscriptae excepto dominico die et finita missa accipiat eam quae primitus ad manum venerit et promittat sanctae cruci illum diem se absque redemptione super usque ad extremum ieiunare de carne et pinguedine. Haec sunt verba sancti Sigismundi⁹³.

Opvallend in deze tekst is dat de ganse procedure begint met een zuivering van de patiënt door indompeling in stromend water, het aantrekken van andere kleren, het wegschenken van de oude, en het dragen van een kaars van de lengte van het eigen lichaam als men zich daarop naar de kerk begeeft. Wijwater en duiveluitdrijvend zout spelen verder een rol in een dieet dat om de negen dagen herhaald wordt.

Wat de eigenlijke mis en het gebruik van de kaarsen als prognosemiddel betreft, dient aangestipt te worden dat er slechts zes kaarsen - geen zeven - zijn, daar de zondag als eventuele vastendag uitgesloten wordt. De mis moet volgens de tekst ter ere van het H. Kruis gecelebreerd worden.

Een andere Latijnse versie, die uit de vijftiende eeuw stamt, komt voor in een handschrift dat mogelijks van Franse oorsprong is⁹⁴. Volgens deze moet de zieke één enkele kaars nemen die de grootte heeft van zijn eigen lichaam⁹⁵; hij verdeelt ze in zeven delen, zes gelijke en een wat groter. Op elk van de zes gelijke delen schrijft hij de naam van een dag van de week;

93 Het is niet duidelijk of de laatste zin: Haec sunt verba sancti Sigismundi slaat op wat voorafgaat, of op wat erop in het handschrift volgt. Vgl. ook Reiche, Op.cit., noot 1091.

94 Het handschrift bevindt zich te Londen, BL: Ms. Sloane 783b, fol. 124r. Voor een inhoudsopgave en een beknopte beschrijving ervan, zie L. Thorndike, ‘Notes on medical texts in manuscripts at London and Oxford’, Janus 48 (1949), 143-145. De tekst luidt als volgt:

Ad morbum caducum sepe probatum.

Infirmus candelem ad longitudinem sui ipsius faciet et eam in partes vij dividet ita ut illa sit longior in qua nomen dominici diei scriberit, faciat in alijs nomina aliarum dierum.
Postea sua peccata sacerdoti confiteatur et absolvatur, deinde missam de sancta trinitate cantare faciat et interim infirmus candelas accensas in manu teneat donec ad offerendum, et tunc offerat sacerdoti qui eas teneat in manu sua usque missa sit completa; post oblatandum vero, infirmus in oratationem iaceat ita quod capud eius sit intra crura sacerdotis et cum venit ad agnus dei, infirmus accipiat pacem et teneat alijs [sic]; deinde ponat se totum in orationem ut prius et missa dicta, presbiter dicat has evangelias super capud infirmi: ‘In principio erat verbum etc.’, ‘Postquam consummati sunt dies octo’, ‘Et cum natus esset ihesus’, et ‘Maria magdalene’, et ‘Si quis diligit me’.
Hijs peractis, presbiter accipiat omnes candelas in manu sua, preterea illam in qua nomen dominici diei scribitur quam infirmus accipiat, et eum dominici diem ieunet omnibus diebus vite sue in cibo quadragesimali et eum nullatenus fugat. Et si puer est, mater eius vel pater vel aliquis quicquid ei hoc faciat, donec ipsemet perficere possit, et abstineat se a pestiferis cibis ut a carne vaccina et ceteris indigestibillibus et a capitibus omnium animalium.

95 Vgl. A. Viaene, ‘De lange kaarsen van Nieuwpoort en andere votiefkaarsen naar maat in de middeleeuwen’, Biekorf 68 (1967), 257-269.

[p. 79]

op de ietwat langere de naam van de zondag. Hierna biecht de zieke zijn zonden en na de absolutie gekregen te hebben, laat hij de priester een mis opdragen ter ere van de H. Drievuldigheid. De aangestoken kaarsstukken houdt de zieke in de handen tot aan de offerande, waarna hij ze aan de priester geeft, die ze van dan af moet vasthouden. Na dit offer, legt de zieke zich op de grond zodanig dat zijn hoofd tussen de benen van de celebrant ligt. Wanneer het Agnus Dei gebeden wordt, staat de zieke recht, krijgt de Pax en neemt de kaarsen weer aan. Hierop gaat hij opnieuw op de grond liggen zoals te voren. Wanneer de mis ten einde is, bidt de priester vijf evangelieteksten over de zieke⁹⁶. Hierna neemt hij alle kaarsstukken weer in de hand en geeft het stuk waarop de zondag (dominici diem) geschreven staat aan de zieke. Wellicht is de tekst echter op dit punt corrupt en was het de bedoeling dat de zieke gelijk welke kaars kiest en dan vast op de dag die op de gekozene vermeld staat, zoals dit ook in de andere versies het geval is.

Is de zieke echter een kind, dan moet zijn moeder, zijn vader of wie voor hem de ceremonie meemaakt, deze vastendag onderhouden tot wanneer het kind zelf daartoe in staat is. Verder moet de zieke (of zijn plaatsvervanger) zich onthouden van ‘bedorven’ voedsel (pestiferis cibis), van rundsvlees en andere indigestibilia, en van hoofdvlees van alle dieren.

Alhoewel het in de tekst, zoals hij tot ons gekomen is, niet bepaald duidelijk is hoe de dag waarop de zieke moet vasten aan enige aanwijzing van het lot kan onderhevig zijn, is deze versie toch een merkwaardige variant, waarbij vooral het dieet opvalt.

Een andere versie van hetzelfde religieuze gebruik vinden we in een Middelengelse tekst tegen de fallynge ewyll (de vallende ziekte)⁹⁷.

96 Respectievelijk Joh. 1, 1-14, Luk. 2,21, Mat. 2,1-12, Marc. 15,40-46 en Joh. 14,23-31.

97 G. Müller, Aus mittelenglischen Medizintexten (Kölner Anglistische Arbeiten 10; Leipzig 1929, repr. New York, 1966), p. 107:

Do syngyn a messe of the Holy Gost, and make vii candellis of virgine-wax, and vrite in the furst candell sunday, and in de secunde monday, in the thrydde tiusday, in the ferthe weddynisday, in de vte thorisday, in the sexte fryday, and in the viite satirday, thanne late lyghtion hem all at onys at messe, and late hem brenne tyll that the messe bee doon. And aftyr that do the seke man takyn oon of the candellys, and whych candyll that he take, he schall fastyn that day that is wretyn theron, to bred and to watyr, terme of his lyf, or ellys his fadir or hys modir for hym, tyll that he be of age.
And loke that the seke man be well schrewyn and schewe wel hys schryfte, and that he drynke the watir of the lawatorie, after that the prest hath vsyd; and gif he holde it, he schall been hooll forsothe.

Müllers nota bij lawatorie (Loc.cit.) luidt: ‘Gemeint ist die Piscina, in der sich der Priester vor Beginn der Messe die Hände wäscht’. Deze opvatting is wellicht niet helemaal juist. In de Middeleeuwen had bij de eucharistieviering een drievoudige ablutio digitorum plaats: vóór de mis, gedurende (bij het offertorium of na de prefatie), en erna. De eerste twee vingerreinigingen gebeurden met water, de laatste met een mengsel van wijn en water, of één van beide. De laatste, de tertio ablutio, werd algemeen als krachtig heilmiddel beschouwd, wellicht wegens de aanraking met de vingeren die in contact waren geweest met de H. Hostie (Vgl. Franz, Die Messe, p. 106-107.) Wellicht is dan ook de derde ablutio en niet de eerste bedoeld.

[p. 80]

Opvallend is dat de mis hier niet ter ere van de H. Drievuldigheid, maar wel ter ere van de H. Geest moet gelezen worden. In dit verband krijgen de zeven kaarsen nog een andere betekenis dan als symbolen van de week-dagen. Het was inderdaad de gewoonte dat bij een mis ter ere van de H. Geest zeven kaarsen geofferd werden, één voor elk van de gaven van de H. Geest⁹⁸.

De eerste alinea van de Middelengelse tekst komt nauwkeurig overeen met de Middelnederlandse. Vader of moeder mogen slechts de plaats van de zieke innemen wanneer deze laatste nog een kind is en slechts tot wanneer het zelf of age wordt. Het drinken van het water van de vingerablutie na de mis, doet hier dienst als een middel om te voorspellen of de zieke zal genezen of niet. Aan de prognostische kracht van de kaarsen om een vastendag te bepalen, wordt hier dus ook een prognose over de goede of slechte afloop van de ziekte toegevoegd. Dit is een merkwaardig verschijnsel, aangezien het aantoont dat de scribent geen absoluut vertrouwen meer stelde in het vasten op een bepaalde, door de gekozen kaars aangeduide dag, om van zijn kwaal verlost te worden.

Aangezien die laatste prognose onmiskenbaar wijst op een geschokt vertrouwen in de ganse procedure, hoeft het niet te verwonderen dat ze gewoonlijk in de parallelle versies ontbreekt⁹⁹.

Nog een andere versie van dezelfde praktijk komt voor in een Latijns hs. uit de 15de eeuw. Volgens deze tekst¹⁰⁰ moet de epilepticus, na een goede biecht, zeven kaarsen van elk een voet lang naar de kerk brengen en ze daar aan de priester overhandigen. Deze schrijft op één van de kaarsen de letters, a, b, c, enz. tot g, zeven letters dus die elk een dag in de week voorstellen¹⁰¹.

Nadat deze offergave aldus gemerkt werd, leest de priester de mis De Trinitate, waarin de kollekte Pro infirmis¹⁰² ingelast werd. De zeven kaarsen staan de hele tijd brandend op het altaar. De zieke woont de mis bij, waarna de priester zeven uittreksels uit het evangelie leest¹⁰³. Dan reikt hij de zeven kaarsen aan de zieke opdat deze twee letters zou kiezen, of - zoals ik meen dat het de bedoeling was - of twee van de zeven kaarsen. Op de twee aldus door hem gekozen dagen moet hij net zo streng vasten als in de veertigdaagse vasten gebruikelijk is.

98 Franz, Die Messe, p. 289.

99 London, BL, Ms. Sloane 2457, fol. 17r. De tekst vindt men bij Braekman, Fachprosa-Studien (1982), p. 521. Een sterk hiermee verwante versie komt voor in Ms. Sloane 3285, p. 42v, dat eveneens uit de 15de eeuw dateert. Andere verwante versies: BL, Ms. Sloane 7, fol. 15r; 213, fol. 149r; en Ms. Lansdowne 680, fol. 67r; Oxford, Bodl. Libr., Ms. Douce 84, fol. 19r.

100 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 501-502.

101 Zeer waarschijnlijk echter is de tekst corrupt en was het de bedoeling te zeggen dat elk van de zeven kaarsen met een van de zeven letters gemerkt moest worden.

102 Zie verder.

103 Namelijk: In principio erat verbum (Joh. 1,1-14), Cum natus esset (Mat. 2,1-12), Erat dies festus Iudaeorum (Joh. 5,1-9), Recumbentibus undecim (Marc. 14,14-20), Si quis diliget me (Joh. 14,23-31), Respondens unus de turba (Marc. 9,16-28) en Missus est Gabriel (Luc. 1,26-38).

[p. 81]

Opmerkelijk is dat er de nadruk op gelegd wordt dat de zondag zich niet onder de twee gekozen dagen mag bevinden, en dat, wanneer de zieke onder de mis een aanval van de kwaal zou krijgen, de ganse ceremonie moet overgedaan worden. In deze laatste bepaling is misschien een herinnering bewaard aan het gebruik van de Romeinen dat, wanneer iemand op een vergadering der Commitiën een epileptische aanval kreeg, de vergadering uiteenging om op een later ogenblik opnieuw samen te komen¹⁰⁴.

Een eenvoudiger gebruik bestond erin dat de ouders of de vrienden van de epilepticus drie dagen vastten, daarna samen met de patiënt een mis hoorden, op het einde waarvan de priester een reeds hierboven vermelde passage uit het evangelie (Marc. 9,16-28) las. Deze tekst werd dan op een blad perkament of papier geschreven en de zieke als een amulet om de hals gehangen. Dit laatste gebruik is ook opgetekend in een Latijnse tekst uit het begin van de l4de eeuw. Opvallend is hierbij dat de in deze tekst beschreven ceremonie voor een geesteszieke plaats heeft en dat de mis ter ere van de H. Geest moet worden opgedragen¹⁰⁵.

Het gebed dat samen met een evangelieuittreksel op een stuk perkament of papier geschreven moet worden, wijst er duidelijk op dat de ganse ceremonie een soort duivelsuitdrijving was. Dit is trouwens niet te verwonderen gezien het geloof dat geestesziekten aan duivels dienden toegeschreven te worden, algemeen verspreid en zeer oud was¹⁰⁶.

Er worden hier ook morele leefregels opgelegd - zich onthouden van valse getuigenis en valse eed - gepaard met een precies aangegeven dieet, waarbij paling en rauwe melk verboden worden. Dit is een aspect dat we in geen andere tekst aangetroffen hebben, maar herinnert aan de levensvoorschriften die ook bij sommige bedevaarten ter genezing van een kwaal werden opgelegd¹⁰⁷.

In het bekende Liber de diversis medicinis, een Middelengels werk dat voorkomt in een 15de-eeuws manuscript¹⁰⁸, vinden we een uitvoerig Latijns formulier tegen de vallende ziekte, dat zeer nauw verwant is met de Middelnederlandse tekst¹⁰⁹.

104 Quintus Serenus (Serenus Sammonicus) vermeldt dit eigenaardig gebruik in volgende verzen:

Est subiti species morbi, cui nomen ab illo
Haesit, quod fieri prohibit suffragia iusta.
Saepe etenim membris atro longuore caducis
Consilium populi labes horrenda diremit
(vv. 1006-1009)

(R. Répin (ed.), Quintus Serenus ‘Liber Medicinalis’ (Paris, 1950), p. 52).

105 London, BL, Ms. Harley 273, fol. 213v. Deze tekst staat afgedrukt bij Braekman, Fachprosa-Studien, p. 522-523.

106 Beek, Op.cit., p. 65.

107 Zie ook hierna bij 29. ‘Zweren allerlei’ en J. Pieters, ‘Gezondheidsvoorschriften onzer Bedevaarten’, in: Miscellanea J. Gessler (Leuven, 1948), p. 999-1009, en W.L. Braekman, ‘De noveen van St.-Hubertus naar een Vlaamse eenbladdruk van 1516’, Volkskunde 73 (1972), 1-7.

108 Lincoln Cathedral, Ms. A.5.2.

109 M.S. Ogden, The ‘Liber de diversis medicinis’ (Early Engl. Text Soc., O.s. 207; London, 1969), p. 39-41. De tekst wordt besproken bij Braekman, Fachprosa-Studien, p. 523-524. Deze versie komt eveneens voor in Ms. Sloane 962 (15de E.), p. 29r-v.

[p. 82]

Nog een andere tekst geeft weer hetzelfde procédé met enige variatie. Hij komt voor in een Engels Horae-handschrift¹¹⁰:

Pro Morbo caduco.

Take xij candilles of the lenthe of ye cheyfe joynt of ye hand and the xiij candill als long as iij of the sayd xij and gar syng on messe of the holy gost and gar leyght the sayd xiij candilles and apon euery candill wrygte on name and apon the lange candill Jhesus and apon the ryght syd sante peter and apon ye lyeft syd sette sante paulle and apon ylke on of euere oyer candill sette a name of the xij appostylles so yat vj stand on syd and vj apon the toyer and yan be all leyghtyd at the begynnyng of the messe and at the seyke body before the awter present and he must be ...yan schreven and offer at the messe .j. dr. and take and heyd whelke of the candilles indurest the longest and to the same appostyll the seyk body must voue to fast the evyn to breyd and water whylle he levys and euere yeir at the same day he must offer and yff he be not in age than hys frendes must dow it for hym to be com to age and he must forbere to ette of ony heddes and kepe yis medicine and he schall be sawe.
Also take powder and geiffe ye seyke to drynke a posett ale fastyng anoun after yis forsayd messe be don and truste in the grece of god and thys medicine wher thrught ye hac many seke creatures receveyth helth.

Opmerkelijk in deze variant is dat niet de gewone zeven kaarsen gebruikt worden, met op elke kaars de naam van een dag van de week, maar twaalf kaarsen van elk de lengte van de ‘cheyfe joynt’, het belangrijkste gewricht van de hand, met een dertiende driemaal langer dan de andere. Op elk van de twaalf kaarsen komt de naam van een apostel en op de ietwat langere de naam van Jezus in het midden, rechts ervan Petrus en links Paulus. De zes kaarsen met de namen van de apostelen worden links (op het altaar?) geplaatst, de zes andere rechts. Wat met de langere kaars moet gebeuren, wordt niet gezegd, misschien hield de zieke die zelf in de hand. Wanneer de kaarsen ontstoken zijn, leest de priester een mis ter ere van de H. Geest. De zieke moet voor het altaar plaatsnemen en zorge ervoor vooraf een goede biecht gesproken te hebben. Hij moet ook een geldstuk offeren (een drachme?). De twaalf brandende kaarsen worden aandachtig gadegeslagen om te zien welke het eerst opgebrand zal zijn. Immers de eerste, totaal opgebrande kaars, zal aanwijzen op welke dag de epilepticus moet vasten. De aangeduide dag is die vóór het feest van de apostel wiens naam op de kaars geschreven staat. Elk jaar moet hij dezelfde ceremonie laten herhalen. Wanneer de zieke nog een kind is, moeten zijn vrienden het voor hem doen tot hijzelf groot genoeg is.

Bovendien zal het middel, om probaat te zijn, gepaard gaan met het volgen van een dieet: geen hoofdvlees eten en een soort poeder in ‘posett ale’

110 M.R. James, Catalogue of MSS. in the Fitzwilliam Museum (Cambridge, 1895), p. 129. Het fragment uit Ms. 51, fol. 139v-l40r dat door James wordt meegedeeld, komt eveneens voor in H.P. Cholmley, John of Gaddesden and the Rosa medicina (Oxford, 1912), p. 51-52. De door mij geciteerde tekst is volledig.

[p. 83]

drinken. De zieke moet vertrouwen hebben in de gratie Gods en in de medicijn. Welk poeder met bier ingenomen wordt, is niet nader gepreciseerd, maar de vergelijking dringt zich op met de reeds vermelde heilmethode in het klooster van de H. Bibiana te Rome. Zoals men zich herinnert werd daar poeder van poleikruid met wijwater aan de zieke te drinken gegeven. We kunnen dan ook vermoeden dat ook hier hetzelfde poleipoeder bedoeld wordt.

Tot besluit van dit overzicht moet nog een passage vermeld worden die voorkomt in de Rosa anglica van John van Gaddesden¹¹¹. Ook hier moet de epilepticus biechten en een mis bijwonen. Deze laatste dient echter niet opgedragen te worden ter ere van de H. Geest, van de H. Drievuldigheid, of van het H. Kruis, zoals elders, maar is hier gewoon de missa de die. De zaterdag of zondag daarop leest dan een priester, die bovendien een bonus religiosus moet zijn, over het hoofd van de zieke de evangeliepassage die in september, na het feest van het H. Kruis, gebeden wordt, d.i. Respondens unus de turba, waarin de uitdrijving van een boze geest verhaald wordt.

Uit deze interessante passage bij John van Gaddesden blijkt ook dat deze remedie tegen de vallende ziekte het eerst voorkomt in de Practica of Pantegni van Constantinus Africanus (+ 1087), de arts die in 1072 naar Salerno kwam, kort nadien in het Benedictijnenklooster van Monte Cassino trad en daar verscheidene geneeskundige werken schreef, die hem gans de Middeleeuwen door grote faam bezorgden¹¹². Het lijkt dus best mogelijk dat het heilmiddel uit het kloostermidden van de Benedictijnen in Italië afkomstig zou zijn, of althans in de elfde eeuw reeds aldaar bekend was.

De opmerkelijke constante van alle versies van de procedure, die we hierboven besproken hebben, is dat het doel ervan in alle geval blijkt te zijn de hemel in een soort ‘godsoordeel’ te laten bepalen welke dag de zieke moet vasten. Dit vasten is in alle teksten het uiteindelijk doel en de ganse ceremonie helpt die dag vaststellen. Waarom meende men dat een epilepticus moest vasten om te genezen? De idee vindt blijkbaar haar oorsprong in het zoëven reeds vermelde evangelieverhaal Respondens de turba waar Jezus leert dat een demon - de epilepsie werd aan een kwelling van een boze geest toegeschreven - slechts door gebed en vasten worden uitgedreven¹¹³.

Het is duidelijk dat deze heilmethode voor epilepsie in gans Europa en in de Nederlanden gedurende de Middeleeuwen bekend was. Lang nadat deze procedure uit de officiële kerkelijke praktijk verdwenen was, leefde ze nog voort in populaire medicijnboeken en werd allicht nog door de clerus toegepast op vraag van kapitaalkrachtige gelovigen.

111 Deze passage vindt men geciteerd in Braekman, Fachprosa-Studien, p. 525. Ik haal die daar aan naar de incunabel die in 1492 te Pavia verscheen: Rosa anglica practica medicine a capite ad pedes. De passage komt er voor op fol. 78v. Vgl. Cholmley, Op.cit., p.3.

112 Thorndike, A History of Magic, I, p. 742v; zie ook G. Baader, ‘Die Entwicklung der medizinischen Fachsprache im hohen und späten Mittelalter’, in: G. Keil und P. Assion (eds.), Fachprosaforschung (Berlin, 1974), p. 88-123, 100 vv.

113 Vgl. Thorndike, Op.cit., I, p. 757.

[p. 84]

In een ander formulier waarvoor ik nu de aandacht wil vragen, wordt grote kracht toegeschreven aan wijwater en ook hier is de geestelijkheid wel van heel nabij bij de ceremonie betrokken geweest:

[33] So wanneer eenen mensche dat vallende evel bestaet¹.

Soe wie des boeten² wille, die sal staen tot sinen voeten ende laten halen ghewijt water ende doen hem op sijn luchter hand, ende spreken:
Ic ghiet hierin dat widewater³ in de name ons heren Jhesu Cristi die ontfanghen wert te Nazareth.
So sal hi dat water ghieten in die rechter hant, ende spreken:
Ic ghiet di hierin inden name ons heren Jhesu Cristi die gheboren wert te Bethleem.
Soe sal hi dan den mensche beghieten onder⁴ dat aensichte, ende spreken:
Ic begiet di inden name ons heren Jhesu Cristi die ghemartelijt wert te Jherusalem.
Soe sal hi den mensche gripen biden gordele ende tien op⁵ ende spreken:
Sta op inden name ons heren Jhesu Cristi die opstont vander doot.
Ende houden den mensche soe langhe tot hi hem versinnicht heeft⁶. Van dien male⁷ en bestet hem nemmermere.
Brus. 3, 110r-v

Een sterk verwante tekst komt voor in een medisch traktaat dat door Albrecht van Borgunnien, afkomstig uit de heerlijkheid Borgoenien te Zonnebeke (West-Vl.)¹¹⁴, werd gecompileerd¹¹⁵. Het is bewaard in een Nederduits laat-15de-eeuws handschrift¹¹⁶. Hierin vindt men de volgende tekst waarin het Middelnederlands nog sterk merkbaar is:

[34] Wedder dat vallende euvell. Noch een ander.

Wiiltu dat boten, so wen he gevallen is, sta tot synen voten unde hebbe wygetwater in ene schalen unde wyet salt unde lat eme weywater unde salt in luchtern hant unde sprek aldus:
Ik gete dy weywater in dyne luchtern hant in deme namen unses heren Jhesu Christi, de entfangen wart tot Nazareth.
Darna get eme in de vorderen hant:
In deme namen unses heren Jhesu Christi, de geboren wart to Bethleem.
Darna get in syn antlat crucewiis unde sprek:
Ik gete de wyetwater in dynem antlate. In deme namen unses heren Jhesu Christi, de gemartelt wart to Jherusalem.
So grype den mynschen by synen gordell unde tee eme vo unde sprek aldus:

1 bestaet: treft, overkomt

2 boeten: genezen

3 widewater: wijwater

4 onder: lees over (vgl. andere versies)

5 tien op: hef, trek omhoog

6 versinnicht heeft: tot bezinning, tot zichzelf gekomen is

7 van dien male: vanaf dat moment.

114 Callewaert, Op. cit., p. 110 en 119.

115 Londen, BL, Ms. Sloane 3002.

116 Wardale. Albrecht van Borgunnien's, nr. 117, 4.

[p. 85]

Ik richte dy up in den namen unses heren Jhesu Christi dede upstunt van deme dode.
Unde holt den mynschen so lange wente dat he sik vorsynnet.
Bystu to krank, so lat anderen dy helpen to holden.
Darna bydde den sulven mynschen, dat he de gansse weken myssen hore reyn uut und vorsumen des nicht. So bydde de prester dat he na der misse over em lese dat evangelium: ‘Hoc genus demoniorum non eiicetur nisi in orationibus’.
Lo. 3, 76r-v

Zoals men ziet, is deze versie wat uitgebreider. Naast wijwater dient hier ook gewijd zout (‘wyet salt’) over de op de grond gevallen epilepsielijder geworpen te worden. De volgorde van de lichaamsdelen en de telkens erbijhorende zegens zijn echter wel dezelfde.

Op het einde wordt hier aan de zieke de verplichting opgelegd elke weekdag mis te horen en dit tot ze goed en wel gedaan is. Hij zal ook aan de celebrant vragen om na de eucharistieviering over hem het deel van het Marcusevangelie (9,16-28) te bidden, waarin Jezus het heeft, we zagen het reeds hierboven, over duivels die alleen door het gebed kunnen uitgedreven worden. Hieruit blijkt dat deze ceremonie - zoals de voorgaande - eigenlijk een duivelsuitdrijving is.

Ook in een ander middeleeuws traktaat, het Gothaer Arzneibuch, komt deze epilepsiebehandeling voor¹¹⁷. Hier wordt echter wel bepaald dat men de mis alleen op maandag, woensdag, vrijdag en zondag dient te horen, alleen op de onpare weekdagen dus. Men moet de priester vragen om het ‘sunte Johannes ewangelium’ over de zieke te bidden. Vermelden we ook nog dat een wellicht oorspronkelijkere, Latijnse versie sterk verspreid was in middeleeuws West-Europa, zij het dan weer met enkele kleine varianten. Dit kan men opmaken uit het begin van een dgl. formulier¹¹⁸:

Contra caducum morbum

Accede ad infirumum iacentem et a sinistro usque ad dextrum latus spacians. Sicque super eum stans dic ter...

Daarop volgt een Duitse bezwering, waarna de tekst besluit met:

et tange terram utraque manu. et dic pater noster. Post hec transilias ad dextram et dextro pede dextrum latus eius tange et dic: stant uf was dir got der gebot dir ez. hoc ter fac et mox videbis infirmum surgere sanum.

Ook in andere Duitse handschriften is dit zonderling procédé bewaard¹¹⁹:

117 S. Norrbom (ed.), Das Gothaer mittelniederdeutsche Arzneibuch und seine Sippe (Hamburg, 1921), nr. 167 (p. 149). Vgl. J. Klapper, ‘Das Gebet im Zauberglauben des Mittelalters’, Mitt. der schlesischen Gesellschaft f. Volksk. 9 (1907), 5-41 (p. 23), waar een Duitse 15de-eeuwse versie afgedrukt staat.

118 Zie von Steinmeyer, Die kleineren ... Sprachdenkmäler, p. 380-381.

119 Klapper, Mitt. der schlesischen Gesellschaft 9 (1907), 23.

[p. 86]

Contra morbum caducum. Wens eyn mensch dy fallende crangheit ankommes ader bestet, wer denne bussin wil, der sal stan czu den fussen unde heyschen em brengen geweith wasser unde gissen uf des sycken lincke hant unde sprechen alzo: ‘Ich gisse das wasser in dem namen unsers herren Jhesus Cristi, den entphangen wart in Nazareth’. denne sal her gissen in dy rechte hant und sprechen alzo: ‘Ich gisse das wasser in dem namen unsers herren Jhesu Cristi, der geboren wart zu Bethlehem’, enz.

Naast de pseudo-religieuze middelen vindt men ook een paar amuletten om epilepsie te genezen of aanvallen te voorkomen.

[35] Item¹

Scrijft dese letteren in .j. vingherlijnc² van selvere ende draghet anden vorsten vingher vander rechter hant ende ghi en sult niet vallen. Ende nemt dat vingherlijn ende druupter dore³ .iij. dropele wijwaters int gheens oren die dat evel⁴ hevet. Dat sijn die letteren: a . g . j . a . b . j . C . A⁵ . e . s . q . s . l' .
G. 6, 148v en Brus. 4, 22r

Het dragen van een ring met daarin gegraveerd allerlei letters die ook samen geen zin opleveren¹²⁰, lijkt sterk verspreid geweest te zijn. Ook bij andere kwalen komt een amulet met letters voor, zoals we hierboven reeds gezien hebben¹²¹.

Ook epilepsieringen zijn bewaard gebleven. Op een ervan komt precies dezelfde serie letters voor¹²², bij andere is dat niet het geval. Dat er inderdaad ook andere letterreeksen in gebruik waren, bewijst een zestiende-eeuwse Latijnse tekst uit onze gewesten. Daar wordt aanbevolen de volgende tekens op een ring aan te brengen (G. 4, l45r): ε . v . 6 . 6 . v . b . a . f . r . b . a . n . + alpha et +

Meestal werden amuletten rond de hals van de zieke gehangen, zoals uit het volgende voorbeeld moge blijken.

[36] Item jeghen dat evel.

Men sal scriven dese verse in perkemente ende hanghense anden zieken hals. Versus: fert mirram Jasper, thus Melchior, Balthazar aurum. Horum qui secum fert hec tria nomina solvitur a morbe domine pietate caduco.
G. 6, 148v en Brus. 4, 22r

Dit is wellicht ook voor de volgende tekst het geval:

[37] + Jasper + fert + mirram + Melchior + thus + Baltasar + aurum + Hec + tria + qui + secum portaverit + nomina + regum + Solvitur + a morbo

1 Verwijst naar een recept dat in het hs. onmiddellijk voorafgaat en getiteld is: ‘Jegen tfallende fledersijn’

2 vingherlijinc: ring

3 dore: ontbreekt in Brus. 4

4 evel: kwaal

5 A: in Brus. 4 staat r.

120 a.g.j.a is misschien corrupt voor agla, één van de heilige namen van God.

121 Zie hierboven bij 2. ‘Bloedstelpen’.

122 O. Dalton. Catalogue of the Finger Rings in the British Museum (London, 1912).

[p. 87]

+ ihesu + christ + pietate + caduco + Messias + sother + emmanuel + athanatos + alpha + et + Oo + principium + et finis. Amen.
Brus. 2bis, 67v-68r

Deze tekst¹²³ vormt in het handschrift een geheel met twee Mnl. berijmde ‘bedinghe toot onsen heere’ waarin gevraagd wordt om te beschermen ‘mine ziele van sviands handen’. Op het einde van het tweede gebed werd de bovenstaande Latijnse zegen tegen het morbus caducus, de vallende ziekte, toegevoegd.

Het driekoningenmotief komt geregeld bij epilepsiezegens voor¹²⁴. Hoe diepgeworteld het geloof in hun macht was, moge blijken uit het volgende. De reeds hierboven vermelde 14de-eeuwse Vlaamse dokter en chirurg Jan Yperman, een man met ideeën die hun tijd ver vooruit waren, stond wantrouwig en kritisch tegenover ‘niet-natuurlijke experimenten’ en bijgelovige praktijken in de heel- en geneeskunde. Zo schrijft hij: ‘Ic soude u scriven vele wonders dat ic vinde bescreven in boeken, maer ic en gelover niet ane, want experimente die niet naturlyc syn die en prisic niet, want het syn vele toverien’¹²⁵. Toch heeft ook hij niet nagelaten in zijn Medicina bij de bespreking van ‘den groten evele’ het volgende middel te vermelden:

[38] Noch

God gaf den .3. coningen dien versochten¹, so wie dat haer namen droege over hem bescreven, dat hi niet en soude vallen van den evele: Jasper, Melchior, Balthasar.
Brus. 2, 71

Alleen in het evangelie volgens Mattheus worden de magi of wijzen uit het Oosten vermeld (II,1,2,9). Bij de Meden en de Perzen waren dat leden van een kaste van wijze en vrome priesters. Het waren dus zeker geen koningen. Die status werd hun, geheel ten onrechte, verleend op basis van een psalmvers (Ps. 72,10) dat echter helemaal geen betrekking heeft op de gebeurtenis in Betlehem¹²⁶. Hun aantal varieert in oude teksten van twee tot twaalf en ook hun namen verschillen. In een apocrief evangelie¹²⁷ heten ze Melkon, koning van Perzië, Gaspar van Indië en Balthasar van Arabië; in een handschrift uit de zevende eeuw Bithisaréa, Melchior en Gathaspa. Sommigen beweren dat ze met drie waren en elk één van de drie rassen vertegenwoordigden die uit Noë ontstaan zijn: Balthasar de afstammelingen van Sem die Chaldea bevolkten, Melchior de in Egypte en Ethiopië levende kinderen van Cham, en Gaspar de aan de oevers van de Kaspische Zee levende nazaten van Japhet.

123 Van Haver, Ned. Incant., p. 258 (met een vijftal transcriptiefouten).

124 Idem, nrs. 702-703.

125 Elaut (ed.), De Medicina, p. 132.

1 dien versochten: die Hem daarom vroegen.

126 F. Vigouroux, Dictionnaire de la Bible (Paris, 1912), IV, s.v. mage.

127 James, Op. cit., p. 83.

[p. 88]

Het is echter pas vanaf de twaalfde eeuw dat de eredienst van de inmiddels tot heiligen verheven koningen in West-Europa op gang komt. Toen werden hun vermeende relikwieën door Rainald van Dassel van Milaan naar Keulen overgebracht dat geleidelijk een beroemd bedevaartsoord¹²⁸ werd. De pelgrims brachten van daar kleine strookjes papier mee die de hoofden van de Driekoningen hadden aangeraakt en, als amulet gedragen, tegen allerlei kwalen beschutting beloofden: reisongelukken, hoofdpijn, koortsen, hekserij, schielijke dood en vooral toch, de vallende ziekte¹²⁹.

Hun vermeende macht tegen epilepsie danken de Wijzen aan hun bezoek aan het kind Jezus, waar ze in aanbidding neervielen, welk werkwoord dan aan het vallen van epileptici deed denken¹³⁰. Reeds vanaf de 13de eeuw zou paus Johannes XXII (1276-1277) de hiernavolgende aanroeping tegen epilepsie aanbevolen hebben:

Caspar fert mirram, thus Melchior, Balthasar aurum.
Hec tria qui secum portabit nomina regum
Solvitur a morbo domini pietate caduco.

Talrijke magische teksten brengen de Driekoningen in verband met epilepsie. Zo b.v. de volgende Middelengelse, waar de reeds hierboven op gezag van Platearius vermelde pioenwortel weer opduikt¹³¹:

For the fallyng evyl.

Take blood of the lytel fynger of the ryght hond of hym that is sek and write these .iij. names in parchemyn with that blood + Jasper + melchior + baltasar. And close in gold mirr and francencense, of eche alyttell, and bid hem that is sike that he blesse hym eche morow qhwanne he riseth of bedde with ye .iij. names, and sey for his fader soule .iij. pater noster and ave withal eche day and eche day of the moneth drynke of the rote of pyony with stale ale and he schal be hool sikerly.

We eindigen ons overzicht van epilepsieteksten met twee die niet helemaal duidelijk zijn, de ene wegens een referentie aan een mysterieuze sint, de tweede door de zwaar verminkte staat waarin hij de eeuwen heeft getrotseerd en de daaruit voorvloeiende problemen wat betreft het doel en de inhoud ervan.

[39] Die hevet dat selve evel¹.

Segge elc daghes .v. pater noster ende .v. ave marien over sinte Aza, vader siele ende moeder siele, ende wachten van² hooftsonden, hi sal ghenesen sonder twivel.
G. 6, 148v en Brus. 4, 21v-22r

128 A. Viaene, Vlaamse Pelgrimstochten (Brugge, 1982), p. 49-57.

129 Zie ook hierna bij 9. ‘Geboorte en nageboorte’.

130 Bächtold-Stäubli, Op. cit., II, col. 459-460.

131 Londen, BL, Ms. Sloane 3285, fol. 25r; Ms. Royal 17 B XLVIII, fol. 27r; Wellcome Libr., Ms. 405, fol. 54r; ook in o.m. Cambridge, Univ. Libr., Ms. R.14.51, fol. 11v, Ms. Dd. VI.29; fol. 77r; Ms. L1.I.18, fol. 76v; Ms. O.2.13, fol. 51v en 110r; Oxford, Bodl. Libr., Ms. Ashmole 1444, p. 142; Ms. Wood empt 18, fol. 121v, enz.

1 In Brus. 4 wordt dit opschrift nog voorafgegaan door Item ten selven

2 wachten van: zich hoeden voor.

[p. 89]

Met dat ‘selve evel’ wordt tfallende fledersijn bedoeld, zoals blijkt uit het recept dat er in beide handschriften onmiddellijk aan voorafgaat. Onduidelijk blijft de passage met de mij onbekende ‘sinte Aza’, de vier eropvolgende woorden en hun onderling verband.

Niet zonder enige aarzeling voeg ik hier nog een ‘fraye bedinghe’ aan toe, die echter zodanig gehavend is dat het doel ervan niet meer met zekerheid te achterhalen is¹³². Het is een amulet dat aan de hals van de zieke moet gehangen worden.

Ik vermoed dat het een beschutting is tegen de vallende ziekte. Dit steunt op het opduiken van de H. Sigismund. Deze overigens in zegens uiterst zeldzaam voorkomende heilige¹³³ duikt op in een vroeg-middeleeuwse tekst ‘contra caducem passionem’¹³⁴, die we hierboven hebben vermeld. Het is het enige argument om hem hier onder te brengen:

[40] Een fraeye b[edinghe¹...]

Schryft [het naervolghende in perkament]
ende hangh[et den sieken an den]
hais [................................]
hem den [..............................]
In² nomine Pa[tris et Filij et]
[Spiritus sancti. Amen.]
[.................................]
[.................................]sis +
[........................ o theos] + yschi
ros + athanatos + eleyson +] ymas +
[...........................] us deus
[.........................] eus et im
[..................... famuli] tui N.
[..........................] in nomine
[Patris et Filij et Spiritus] sancti. Amen
[Dit seght den sieken] over thoeft
[................ dom]ine deus qui per
[.............. sanctos] martyres di
[....................] largiri digna
[ris ............. ut pr]esentem famu
[lum tuum sani]tur per inter
[cessionem sancti] Sigismundi
[....................] medicina
[...................] in sanitatem
[...................] per christum

132 Hier en daar is het mogelijk gebleken uit de context enkele ontbrekende passages aan te vullen (tussen vierkante haakjes).

133 Niet bij Van Haver, Ned. Incant..

134 Zie hierboven en von Steinmeyer, Die kleineren ... Sprachdenkmäler, p. 391.

1 bedinghe: emendatie onzeker. Zou b.v. ook leeringe kunnen zijn

2 Na In staat in het hs. den doorstreept.

[p. 90]

[...................] tu fili sa
[nitatem .............] libera fa
[mulum tuum ..............] tis ma
[.................] met goeden herte
G. 7, 399r-v

8. Fijt

Met fijt (Mnl. fyc, vijc, vike) wordt een etterige, pijnlijke ontsteking aangeduid, een zweer¹³⁵ gelocaliseerd in de vingertop. Het eindstadium is het afsterven van het kootje, soms het verlies van een of meer vingerleden¹³⁶. De kwaal (Lat. panaritium) werd in de volksgeneeskunst algemeen toegeschreven aan een worm die aan de vinger vreet. Bij de volkse remedies ertegen vindt men pleisters van groene zeep of gedroogde weegbreewortel, een geplet preiblad, een gebraden ui, enz.¹³⁷.

Uit het Nederlandse taalgebied zijn binnen de door ons behandelde periode slechts twee zegens bekend. Beide hebben een sterk verwante inhoud, en alle twee zijn ze samengesteld uit twee kortere zegens die er - om het beoogde effect nog te versterken - gewoon bij elkaar zijn gevoegd, zonder overgang.

De worm wordt als de oorzaak van de kwaal gezien zoals dat eeuwenlang het geval is geweest. Uit latere tijden zijn maar drie formulieren bekend. Ze zijn afkomstig uit orale overlevering en dateren uit de negentiende en de twintigste eeuw. Opvallend is dat geen van deze drie¹³⁸ ook maar enige verwantschap vertoont met de hiernavolgende¹³⁹.

[41] Om den f[yck ................]
te niet gaet [...............]
ven.

Het zyn negh[enderande soorten]
fycken, die eene dr[ie fycken sijn wit]
die ander drie fyc[ken sijn swart, die]
derde drie fyck[en sijn root, die]
goede sant Jo[b die slaet dese fycken]
alle doot inden [naem des Vaders ende des]
Soens ende des heyligen Geestes. [Amen.]
Repite ter¹, ende seght voer[t: Ic]

135 Voor andere zweren, zie 18. ‘Nagelgaten’ en 27. ‘Zweren allerlei’.

136 Vandenbussche, Braeckman (e.a.), Ziekten en Remedies, nr. 508.

137 Cf. De Cock, Op. cit., p. 290-291.

138 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 129-131. Van Haver drukt twee zegens (nrs. 494-495) tegen ‘fijt’ ten onrechte onder de hoofding worm ‘als zelfstandige ziekte’ en niet onder fijt, waar ze thuishoren. Zijn ‘fijt-teksten’ dienen dus met zijn nrs. 494 en 495 te worden aangevuld.

139 Men vgl. echter wel Van Haver, Ned. Incant, nrs. 497 e.v.

1 Repite ter: Lat., herhaal driemaal

[p. 91]

vermaen dy by der mach[t]
die God heeft in hemelry[ke]
dat ghy niet drinckt d[bloet van]
desen mensch. N. noch [van]
den selven vleysch ten [...mer]
al verloste, inden naem [des]
Driefoldicheyts² ende
S. Jan. Amen.
G. 7, 394r

Als men aanneemt dat het einde van de zegen gemarkeerd wordt door het afsluitende ‘In de naam des Vaders, enz.’, dan bestaat het voorgaande formulier uit twee aan elkaar gevoegde afzonderlijke zegens. Beide zijn goed uit andere formulieren bekend. De eerste met Job en de wormen in drie kleuren is één van de twee gewone Jobformulieren, zoals we zo dadelijk zullen zien¹⁴⁰. De tweede is rechtstreeks gericht tot de worm, de oorzaak van van de ‘fyck’: hij wordt ‘gemaand’ noch het bloed van de patiënt te drinken noch zijn vlees te eten.

[42] Dits om den vyc te slaen in den vinger of elder.

Sech dese worde:
Die go[e]de sent Job, hi lach in de woude doot. Doe quamen die wormen, si aten sijn vleesch van den beene, si soghen sijn bloet, si ne daden hem gheen goet. .3. wasser wit, .3. wasser zwart, .3. wasser roet. God ende die sente Job sla dese .9. vike alle ter doot. In de name sVaders ende des Soens ende des helich Gheest. Amen.
Vyc, ic bemane di ende ic bezweere hu, bi al der cracht die God heeft in hemelrike ende in herderike ende in al dat daer binnen leven mach. Bi al desen moghentheit van Gode bemanic hu, vyc, dat ghi niet ne drinct dit bloet noch ne eet dit vleesch niet. In den naeme des Vaders ende des Soens ende des helichs Gheest. Amen.
G. 3, 34r

Het geloof aan negen wormen was blijkbaar sterk verspreid, althans in de Germaanse wereld. Zo vinden we hun equivalent, de negen ‘flying venoms’ reeds rond het jaar duizend in Engeland¹⁴¹. Deze triade van drie wormen is ook niet beperkt tot vijtzegens. Ook tandpijn¹⁴² wordt dikwijls aan wormen toegeschreven¹⁴³:

Der Herr Jezus warne die Zahnwütigen, darin waren Würmen, 3 weisse, 3 schwarze, 3 rothe; er nam die andern 2 und schlug sie todt.

2 Vóór Driefoldicheyts staat in het hs. des soens doorstreept.

140 Zie ook bij 13. ‘Kanker’ en 18. ‘Nagelgaten’ hierna.

141 J. Evans, Magical Jewels of the Middle Ages and the Renaissance (Oxford, 1922), p. 52.

142 Zie hierboven 6. ‘Eksteroog’ en verder in dit hoofdstuk (cf. noot 142).

143 G. Lammert, Volksmedizin und medizinischer Aberglaube in Bayern (Würzburg, 1889), p. 263. Voor een andere tekst uit Beieten, zie De Cock, Op. cit., p. 293.

[p. 92]

Ook de bovenstaande Mnl. zegen is een composiet van twee kortere teksten. De eerste behoort tot het eerste type Jobzegen¹⁴⁴ met de epische aanloop. Deze inzet met Job ‘in de woude’ is mij echter niet van elders bekend. Het tweede deel met de rechtstreekse bemaning vertoont sterke overeenkomst met de eerstvermelde Mnl. zegen.

144 Zie verder, s.v. 13. ‘Kanker’ en 18. ‘Nagelgaten’.

9. Geboorte en nageboorte

Eeuwenlang bleef alles wat te maken heeft met specifieke vrouwelijke functies, maandstonden, genitale kwalen, bevalling, geboorte en nageboorte, omringd door een sterke taboesfeer. Een voorbeeld moge dit illustreren. Volgens de wijze koning Salomon, zo lezen we in een volksboek¹⁴⁵, is menstruaal bloed een bijzonder gevaarlijke substantie. Als een hond het oplikt, ‘hi wort rasende, spreyt ment op groen cruyden, si sullen verdorren, gheeft ment eenen persoon teeten, hy wordt sodt, ende het maket hem lazarus’! Wie het waagde - zeker als man - over vrouwenongemakken en -ziekten te schrijven, begon meestal met zich bij de vrouwen te verontschuldigen: ‘hem biddic’, zo lezen we bij het begin van een Mnl. traktaat, ‘dat si my niet ne vloucken, want ic ne hebbe hem dit niet ghescreven te scaeden’¹⁴⁶.

De gynaecologisch-obstetrische literatuur in de volkstaal is in de periode die ons hier bezighoudt, goed vertegenwoordigd¹⁴⁷. Zo zijn er drie handschriften met versies van het welbekende pseudo-Trotulatraktaat. Deze Trotula is een geheimzinnige figuur. Lang heeft men gemeend dat het de naam is van een vrouwelijke Salernitaanse arts¹⁴⁸. Nu is men veeleer geneigd het woord te beschouwen als de naam van het aldus genoemde traktaat¹⁴⁹, maar overtuigende, doorslaggevende argumenten voor één van beide stellingen zijn niet voorhanden. Twee van de drie Mnl. versies werden uitgegeven, zij het in bijzonder slordige en onnauwkeurige vorm¹⁵⁰; de derde bevindt zich in een handschrift te Hamburg.

Naast deze drie dient Der Vrouwen Heimelycheit vermeld te worden¹⁵¹, een berijmde, vrije bewerking van het Latijnse De Secretis mulierum, dat

145 W.L. Braekman (ed.), Der vrouwen natuere ende complexie (Zeldzame Volksboeken uit de Nederlanden 1; St.-Niklaas, 1980), Sign. B 3v.

146 Delva, Op. cit., p. 160.

147 Jansen-Sieben, Repertorium, p. 63-67.

148 G.A. Lindeboom, ‘Vrouwe Trotula van Salerno’, in: Liber amicorum Van Bouwdijk Bastiaense (Haarlem, 1957), p. 161-171.

149 B. Kusche, ‘Zur “Secreta mulierum” Forschung’, Janus 62 (1975), 103-123. Waarom het traktaat Trotula heette, blijft ook dan nog onbeantwoord. Zie ook 17. ‘Milt’ hierna.

150 Delva, Op. cit., en Kusche, Frauenaufklärung. Beide uitgaven zijn slechts met de grootst mogelijke omzichtigheid te raadplegen.

151 Ph. Blommaert (ed.), Der Vrouwen Heimelijkheid. Dichtwerk der XIVe Eeuw (Mij. Vl. Bibliophilen, 2e Serie, nr. 3; Gent, 1846); L. Elaut, Der vrouwen heimlicheid. Een laat-middeleeuws leerdicht in Nederlands van nu gezet (Gent, 1974).

[p. 93]

voor her eerst in 1475 te Keulen gedrukt werd en, te recht of ten onrechte, aan Albertus Magnus werd toegeschreven.

Gedeeltelijk gynaecologisch en obstetrisch zijn de anonieme rijmwerken Van Smeinscen Lede¹⁵² en de Heimelyckheden van Mannen ende van Vrouwen¹⁵³. Instructies voor vroedvrouwen zijn ons uit de zestiende eeuw bewaard¹⁵⁴, en kleinere teksten in verband met de gynaecologie vindt men verspreid in een tiental manuscripten¹⁵⁵.

Het oudste gedrukte en tevens één van de meest populaire, is het oorspronkelijk in het Duits gestelde boekje van Eucharius Rösslin, de stadsarts van Frankfurt a.M. en van Worms. Kort na de oorspronkelijke uitgave werd het in 1516 in het Nederlands vertaald, wellicht door de Brusselse drukker ervan, Thomas van der Noot¹⁵⁶. Deze Rosenghaert vanden bevruchten vrouwen, werd dertienmaal herdrukt vóór het einde van de zestiende eeuw.

Het tweede boekje, getiteld Der Vrouwen Natuere ende Complexie (Utrecht, 1531), werd in de loop van de 16de eeuw zevenmaal herdrukt¹⁵⁷. Het is de vertaling van de eerste twee delen van het Liber physionomiae, ook wel De secretis naturae of De secretis mulierum genoemd, dat de leidinggevende intellectueel Michael Scotus in de 13de eeuw schreef¹⁵⁸.

Het is zonder twijfel het succes van dgl. boekjes met hun vermoede pikante inhoud, dat aan de basis ligt van een anoniem boekje dat Tprofyt der Vrouwen heet. Het zou van ca. 1550 dateren. In feite bestaat het uit niets anders dan excerpten uit Braunschweigs werk over gedistilleerde wateren¹⁵⁹ en uit Den Groten Herbarius¹⁶⁰.

Het laatste werk dat hier moet vermeld worden is Jakob Rüffs Ein schön lustig Trostbüchle (1554) dat in 1580 door Martinus Everaert in het Nederlands werd vertaald: Tboeck van de vroetwyfs.

Hoe talrijk en verscheiden de relevante literatuur ook is en hoe geheimzinnig en taboe de behandelde materie, roch zijn het aantal toverpraktijken of zegens weinig talrijk. Zegens en amuletten komen slechts in één enkel pseudo-Trotulamanuscript voor. De weinige die we hebben¹⁶¹ zijn bovendien meestal in het Latijn, een opvallend verschijnsel voor incantamenta in

152 L. Elaut (ed.), Van Smeinscen Lede. Een Middelnederlands geneeskundig Geschrift ... (St.-Niklaas, 1956).

153 N. De Pauw (ed.), Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten (K.V.A. Gent, 1883-1897), I, p. 121 e.v.

154 W.L. Braekman, ‘Johannes Conincks instructies voor vroedvrouwen uit de zestiende eeuw’, Volkskunde 88 (1987), 120-130.

155 Jansen-Sieben, Repertorium, p. 66-67.

156 Cf. W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 ('s-Gravenhage, 1919-1940), nr. 1831.

157 Braekman (ed.), Der Vrouwen Natuere.

158 L. Thorndike, Michael Scot (London, 1965).

159 H. Braunschweig, Die Distillacien ende Virtuyten der Wateren (Brussel, Van der Noot, 1517).

160 Nijhoff en Kronenberg, Op. cit., nr. 3145.

161 Ook in latere tijd zijn ze zeer weinig talrijk: cf. Van Haver, Ned. Incant., p. 59-60.

[p. 94]

verband met vrouwenmateries, dat ook in andere landen reeds werd opgemerkt¹⁶². Toch bezitten we er ook enkele in de volkstaal die echter, zoals ook de Latijnse trouwens, sterk kerkelijk bepaald lijken.

Echt volkse zegens zijn uitzonderlijk. De volgende komt er toch dicht bij:

[43] Oft segghe devotelic dese bedinghe haer segghenende¹:

Oremus pater noster etc. O adonay, messias, eloy, bij den heyleghen bloede dat stort opten heylighen vryendach² ute den werden lichame ons Heren Jesu Christi omme onser lieder willen ende starf ende die bitter doot smaecte, ontfermt u mijns ende van mijnder vrucht. Pater noster ende ave Maria. Ic bidde u bi den werden soeten borsten vander suvere maghet ende uwe lieve moeder Marie, die u mynnelic ende saechte daer met voedde, ontfermt [u] mijns ende mijns kints; pater noster ende ave Maria.
Ko. 1, 13v

Meestal is dat echter helemaal niet het geval, zoals uit de volgende formulieren duidelijk blijkt:

[44] Of seght der vrouwen in haer rechte ore:
Sub aure mambre generavit leo leonem virgo salvatorem Elizabeth Johannem exi foras quia Christus te vocat ad baptismum. Ende dan segt .iij. werf pater noster, ave Maria.
Ko. 1, 12v

Of ook het volgende:

[45] Oft seght:
Pandit in terris deus dominus omnipotens olimphi iam mane progenies e celo transmittitur alto Elizabeth genuit Johannem baptistam et Anna virginem Mariam. Maria virgo peperit dominum nostrum Jesum Christum sic pareat ista mulier et infans fuimus et es exi foras quia Christus te vocat ad baptismum, exi foras in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti, Amen, si es vivus aut mortuus ut non noceas mentem tuam mentem sanctam spontaneam voluntatem da honorem deo et patrie liberationem. Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat, Christus ab omni malo defendat mulierum istam .N.¹
Ko. 1, 12v-13r

Bijzonder geliefd zijn de amuletten: Latijnse teksten of losse letters die soms rechtstreeks op het lichaam geschreven worden:

162 B. Rowland (ed.), Medieval Woman's Guide to Health. The first English Gynecological Handbook (London, 1981), p. 31

1 segghenende: in het hs. staat segghende

2 heylighen vryendach: Goede vrijdag.

1 .N.: Lat. N(omen), hier noemt men de naam, d.i. de voornaam van de vrouw. Kusche, Op. cit., p. 169 leest ten onrechte Amen.

[p. 95]

[46] Oft scrijft op den naghele metten bloede vander vrouwen: y . b . a
Ko. 1, 12v

Of nog:

[47] Oft bindet dese letteren aen hare rechter die¹: k . m . g . c . t . o . p . o . a . q . p . p . q . j²
Ko. 1, 13r

Naast de losse, onverstaanbare reeksen letters¹⁶³, zijn er ook Latijnse zinnen die dienen opgeschreven om dan op het lichaam van de vrouw gelegd te worden:

[48] Oft scrijft in pampier oft in francijn¹:
Maria peperit Jesum Christum, Anna Mariam, Elizabeth Johannem baptistam,
Cilinia² Remigium numquid Syon dicet homo et homo natus est in ea et ipse fundavit eam altissimus. Sator arepo tenet opera rotas.
Ende bindt haer desen brieff op haren bloeten lichame.
Ko. 1, 12v

Zoals ook nog uit andere zegens zal blijken, is de min of meer uitvoerige stamboom van Jezus één van de meest voorkomende delen van dit soort zegens¹⁶⁴. Hier is de reeks nog uitgebreid met Cilinia of Cilima, die de moeder van de H. Remigius, de bisschop van Reims, genoemd wordt. We zullen deze vrouw ook nog in een andere gelijkaardige zegen ontmoeten als Silima. Daar wordt ze de moeder van een mij verder onbekende heilige Femeyn genoemd.

De even bekende als geheimzinnige satorformule duikt hier geheel onverwacht op, zoals ze dat wel eens meer doet, zo bijvoorbeeld in een magisch middel om ‘te makene minne tusschen manne ende wiif’. Voor een bespreking van de formule verwijzen we naar de minnemagie¹⁶⁵.

De zegens bij barensweeën lijken vooral van kerkelijke oorsprong. Het feit dat ze meestal in het Latijn gesteld zijn en de erin voorkomende bijbelse allusies doen vermoeden dat ze aan geestelijken moeten toegeschreven worden. Ze zouden in de eerste eeuwen van onze tijdrekening nog door hen over de aanstaande moeders uitgesproken zijn. In de late Middeleeuwen echter werd het meer en meer als inhonestum beschouwd dat een

1 die: dij

2 Hetzelfde amulet komt op dezelfde blz. nog een tweede maal voor, maar nu zijn de letters: k . m . g . r . t . t . r . o . x . a . n . g . q . p . m . q.

163 Vgl. ook hierboven bij 2. ‘Bloedstelpen’.

1 francijn: soort fijn perkament

2 Cilinia: misschien dient Cilima gelezen te worden.

164 Zie b.v. G. Henslow, Medical Works of the Fourteenth Century (London, 1899), p. 32 en Th.R. Forbes, The Midwife and the Witch (New Haven, 1966), p. 80-93.

165 Zie Deel II, hfst. 4, bij 4. ‘Woorden en tekens op perkament’.

[p. 96]

geestelijke bij de bevalling aanwezig zou zijn. Daardoor kwam geleidelijk het gebruik in voege letters of woorden(reeksen) op stukjes papier of perkament te schrijven en die op het lichaam van de vrouw te leggen, vast te binden of te schrijven, in drank op te lossen en aan de vrouw te drinken te geven. Soms ook werden woorden op een stuk brood of een vrucht geschreven en de vrouw te eten gegeven.

Vanaf de 13de eeuw verdwenen deze formulieren uit de liturgische handschriften waar ze dikwijls waren opgetekend. Van dan af vinden we ze nog slechts sporadisch in manuscripten van profane herkomst¹⁶⁶, zoals in gynaecologische traktaten.

Het hiernavolgende Latijnse formulier voor een moeilijke bevalling is met de kerkelijke zegens nauw verwant:

[49] Ad partum durum.

Scribe hanc sequentem in percameno virgineo et liga in coxa miliere et statim periet:



Jasper Melchior Balthazar. hodie Christus natus est, hodie salvator apparuit hodie in terra ea nunc angli letentur archangeli hodie exultent justi dicentes gloria domine + Elisabeth peperit Johannem + Anna peperit Mariam + et beata Maria viirgo peperit Jhesum salvatorem mundi, sic ista mulier pariat sine periculo infantem + Christus natus ut infant¹ + Christus te vocat ut nascaris Amen + Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat + a + g + l + a + Amen.
Lo. 5, 67r

De tekst geeft eerst de aanwijzing wat met het stukje maagdeperkament moet gedaan worden. Niet expliciet wordt gezegd dat de namen van de vier evangelisten erop moeten worden neergepend, zoals op de bijgaande afbeelding te zien is. Daaronder (of op de achterkant) komt dan de ‘brief’ die begint met de namen van de Drie Koningen die we ook reeds in een andere context hebben ontmoet¹⁶⁷. Wellicht heeft hier de gedachte meegespeeld dat, zoals de Koningen voor het Jezuskind neervielen, het kind hier uit het lichaam van de moeder zal ‘vallen’.

Daarop volgt de afstamming van Jezus. De bedoeling is ook hier wel de analogie te laten werken: zoals al deze geboorten zonder gevaar of complicaties zijn verlopen, zo moge het ook bij deze vrouw geschieden: sic ista mulier pariat sine periculo instantem. Het hele gebeuren culmineert in het directe bevel tot het nog ongeboren kind: Christus te vocat ut nascaris.

166 Zie Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 197-198.

1 infant: lees infans, het kind (?).

167 Zie hierboven bij 7. ‘Epilepsie’.

[p. 97]

Ter vergelijking een voorbeeld uit de dertiende eeuw¹⁶⁸:

Elizabeth genuit Johannem; Anna genuit Mariam; Maria genuit Christum ... Sancta Maria peperit salvatorem, peperit sine dolore. Christus natus est de virgine. Christus te vocat, ut nascaris.

Reeds in de vroege Middeleeuwen was een gelijkaardige zegen in gebruik¹⁶⁹:

Ad difficultatem pariendi probatum.

Elisabeth peperit praecursorem, sancta Maria genuit salvatorem. sive masculus sis sive femina, veni foras, salvator revocat te. Omnes sancti intercedant pro ista femina. Quod scriptum super genua tribus digitis legas. Quod si hoc tam cito non proderit, tunc in alio membranulo scribas: ‘Lazare, veni foras, salvator revocat te’ et super pectus feminae mitte.

De driedelige formule Christus vincit ... komt eveneens veelvuldig in zegens voor. Dit is ook het geval voor het krachtige letterwoord agla, één van de vele namen van God¹⁷⁰, samengesteld uit de beginletters van de Hebreeuwse woorden uit de zin: Atlah Gabor Leolam, Adonay, d.i. ‘Gij zijt machtig in eeuwigheid, Heer’.

Uit een Duits handschrift uit de veertiende eeuw moge hier nog een versie van hetzelfde formulier volgen¹⁷¹:

So daz wiep des kindes zu kemenate sal ge so sal man disen brief schrieben und sal in den lege uffe den liep. de viro vir virgo de virgine vicit. Leo de tribu Juda. Maria virgo peperit Christum. Elyzabeth Johannem Baptisstam. adiuro te infans per p. et f. et s.s. si masculus es aut femina ut exeas de vulva ista. Exinamte . exinamte . also daz kint geborn sie, so loese den brief balde ab dem wiebe.

Gelijkaardige Latijnse formulieren uit handschriften uit de Nederlanden vertonen allerlei variaties (en corruptelen!) op hetzelfde thema:

[50] Oft scrijft in enen brief ende leghten op haren lichame:

Maria peperit Christum, Elisabet Johannem, Anna Mariam, annis amos et fortissimo et eicias foras oceanum age surge¹ bege moras
Ko. 1, 13r

[51] Oft bindet desen brief aen haer lendenen:

In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti Amen urini burini blicteum dominus deus ultionum libera famulam tuam .N.¹ In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen
Ko. 1, 13r-v

168 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 200.

169 Heim, Jahrbücher f. class. Phil. 19 (1843), 550. Hier worden ook verdere referenties gegeven naar gelijkaardige formules.

170 Niet minder dan 75 namen van Christus vindt men opgesomd in R. Grube-Verhoeven, B. Oertel und I. Hampp, Zauberei und Frommigkeit (Volksleben 13. Bd; Tübingen, 1966), p. 110.

171 W. Crecelius, ‘Alte Segensformeln’, Zt. f. dt. Myth. und Sittenkunde 2 (1855), 77.

1 oceanum ... surge: vgl. Vergilius, Aen. IX, 1: ‘Oceanum interea surgem...’

1 .N.: Lat. N(omen); Kusche, Op.cit., p. 170 leest ten onrechte Amen.

[p. 98]

[52] Oft scrijft in enen planen nap¹ met incte pater noster al ute; dan dwaet weder af met witten wine ende dat drinct ende segghe: in nomine Patris Jesu et Filij Marie Nazareni et Spiritus sancti rex judeorum: pariet sine periculo.
Ko. 1, 13r

[53] Oft drinke dese woerde in water:
Sancta Maria, sancta Margareta + oger + suger + hic exi foris in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.
Ko. 1, 13r

Als een van de veertien noodhelpers behoedt Margareta van Antiochië zwangere vrouwen bij de bevalling. Vóór de Sint-Annaverering zich verspreidde, gold de H. Margareta als helpster van vrouwen in nood¹⁷². Ze komt in geen enkele andere Nederlandse zegen voor.

Of nog:

[54] Scrift dese woerden yn broet of yn eyn appel ende gevetse der vrouwen te eten, tsel hoer helpen: Mentem sanctam spontaneam honorem deo et huic partui liberacionem.
Lo. 2, 89v

Dit magisch middel maakt deel uit van een groep recepten, voorafgegaan door de titel: ‘Vander vrouwen gebreken dy myt kynde ys ende nyet ghenesen en mach’, d.i. verlost worden kan, ‘als haer tyt commen ys van barynck’. Het werkwoord ‘helpen’ in de tekst betekent dus helpen om verlost te worden.

De sterke band tussen de geboorteformulieren en de kerkelijke rituelen, waarop we reeds hierboven hebben gewezen, brengt bepaalde incantamenta heel dicht bij de gebeden.

Toch moge het - al ware het maar ter vergelijking - interessant zijn nog een voorbeeld van een dgl. tekst hier te laten volgen:

[55] Dit ghebet is jeghen der vrouwen arbeyt.

Anna hevet ghedraghen Marien, Maria hevet gedraghen den behoeder Jhesum Cristum. Ende Elizabeth sinte Jan Baptisten. Menea sinte Servaes¹, Silima sinte Femeyn². In deser eren ende in deser waerdicheden salstu wijf verlost worden ende ontbonden vander bedroefheden dijnre drachten³ ende daer du mede be[s]waert⁴ ende ghebonden bist op dat die dracht, dats die vrucht, voert come inden lichte ende waerdich worde te sien dat licht Christi.

1 planen nap: platte schotel.

172 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 193

1 Menea sinte Servaes: Menesa (Memelia volgens de Vita Servatii) en haar zoon Servaas komen nergens anders in gelijkaardige formulieren voor

2 Silima sinte Femeyn: vlg. Cilinia en St.-Remigius hierboven: twee mysterieuze namen

3 drachten: zwangerschap. De betekenis is niet dezelfde als dracht verderop in de tekst

4 be[s]waert: belast

[p. 99]

+ Cristus is gheboetschapt. + Cristus is vleysch worden. + Cristus is ontfanghen. + Cristus is gheboren. + Cristus is in doukeren⁵ ghewonden. + Cristus is besneden + Cristus is inder crebben gheleyt + Cristus is gheoffert. + Cristus is versmaet⁶ mit versmaeden woerden. + Cristus is ghecroent mit doerne. + Cristus is ghecruust. + Cristus is doerslaghen mit naghelen. + Cristus is drinken ghegheven asijn met gallen ghemenget. + Cristus is ghestorven. + Cristus is gheteekent mit eenen spere. + Cristus is opverresent. + Cristus is opghevaren. + In der doecht der waerheit der sacramenten salstu, wijf, verlost worden ende ontbonden vander bedrucheden dijnre drachten mit⁷ welken du bedruct sijst ende brenc voert dine dracht. Of et si een knapelkijn of het si een maechdekijn op dat die gracie des kerstendoms hem navolghe.
O Jhesu, coem te helpe dinen dienstwive. Noemt der vrouwen kersteliken name. want al haer aeren⁸ beven ende al haer leden scudden. O kint ghif een teyken int licht. Inden name des Vaders, des Soens ende sheilighen Gheestes die behoeder Jhesus Cristus, die ontbeit dijns⁹, comst uut toten lichte Cristus die roept di in den lichte die welke gheboren is van eenre maghet, die mitten Vader¹⁰ ende mitten heilighen Gheest¹¹ regniert sonder eynde. Amen.
Elizabeth hevet ghedraghen sinte Johanne. Anna droech Marien. Maria droech den behoudere¹² Jhesum Cristum bi deser jeghenwoordigher gheboerten sal dit jeghenwoerdige wijf vander bedructheit hare drachten daer si mede bezwaert is¹³, worden verlost.
In die name sijns¹⁴ die is wedermaekere¹⁵ des menschelikes gheslachtes. Ende ghever der godliker gracien, ende ghever der eeuweliker salickeit sal dit wijf verlost worden want des wijfs aeren beven ende al haer [leden] scudden. + Cristus verwint. + Cristus regniert. + Cristus ghebiet dit kijnt; die hemelsche Vader is drievoudich ende enig, drievoudich inder persoenen, enich inder mogentkeit dattu gheves een teyken inden lichte. Inden name des Vaders, des Soens ende des heylighen Gheestes. Amen.
Kr., 35r-36v

Hoe talrijk de zegens, amuletten en (pseudo-)gebeden zijn om het kind ter wereld te helpen, zo schaars zijn die om nadien de nageboorte of secundina uit het lichaam te verwijderen¹⁷³.

Het enige en ook inhoudelijk bijzonder interessante voorbeeld ervan is het volgende:

[56] Item oft men sal dit segghen achter de vrouw sittende oft staende alst tkint gheboren es:
Ic mane u, achtervoerde¹ moeder, bij des levende Gods zone bloede, ende bij der melc van onser vrouwen, dat ghij volght der draght die u droech². In den name des Vaders, des Sones ende des heyleghen Geests. Amen. Dit seght .iij. werf ende tsal lossen hem selven voerwaer.
Ko. 1,15v

5 doukeren: doeken

6 versmaet: beschimpt

7 mit: het hs. heeft dittografie van mit

8 aeren: aderen

9 die ontbeit dijns: die op jou wacht

10 Na Vader ontbreekt wel des Soens

11 Na Gheest staat in het hs. ende

12 behoudere: behoeder, redder

13 Na is staat in het hs. sal

14 sijns: van Hem

15 wedermaekere: hersteller, verlosser.

173 Vgl. Bächtold-Stäubli, Op.cit., VI, col. 760-766.

1 achtervoerde: wellicht corrupt. Kusche, Op.cit, p. 176 vermoedt dat het woord achtervroede is, maar ook dit levert geen goede bet. op

2 u droech: jij droeg.

[p. 100]

Het lijkt waarschijnlijk dat deze tekst door de vroedvrouw moet gezegd worden. Zoals bekend nam die bij de bevalling om het kind te ‘halen’ plaats vóór de barende vrouw, tussen haar gespreide benen. De vrouw zat op een speciale baarstoel waarvan de zit vooraan open was¹⁷⁴. De ‘achtervoerde moeder’ is wellicht te lezen als ‘achterwerde moeder’, de achterwaartse, d.i. na de geboorte komende moederkoek, de nageboorte of secundina dus¹⁷⁵. In een direct tot deze nageboorte gericht bevel wordt die gemaand het kind te volgen dat reeds naar buiten is gekomen. Zoals de vroedvrouw vóór de bevalling vóór de barende vrouw op een laag stoeltje zat, zo moet ze, analoog daarmee, volgens de instructie bij de bovenstaande zegen, voor het naar buiten brengen van de secundina, de achter-moeder, àchter de vrouw gaan zitten of staan.

Als toemaatje moge hier ten slotte ook een amulet tegen de pijnlijke ‘moeder’, d.i. de baarmoeder, een onderkomen vinden:

[56bis] Als u die moeder opcoompt.

Soe bijnt om u leeden daer die moeder leet een coralen vijftich vanden meesten corael dat ghy gecrijgen cundt...
G, 77

Een paternoster met bolletjes uit koraal verbindt de kracht van het religieuze met de bloedstollende eigenschap van het rode koraal¹⁷⁶.

174 W.L. Braekman, ‘Aantekeningen bij de uitgave van de Mnl. Albucasis-fragmenten’, TNTL 99 (1983), 25-40. Afb. op p. 30.

175 Vgl. achterbordere, achterbordine, enz. voor nageboorte (cf. Kusche, Frauenaufklärung, p. 237). Vermoedelijk is dit een leesfout en heeft het hs. achtervordere, achtervordine.

176 M.R. Best and F.H. Brightman (eds.), The Book of Secrets of Albertus Magnus (Oxford, 1973), p. 35.

10. Hertegespan

Hoewel het ‘hertegespan’ in de volksgeneeskunde welbekend is, zijn zegens ervoor zeldzaam¹⁷⁷. Gewoonlijk wordt het in één adem genoemd met ‘de koeke’¹⁷⁸ en ‘den ouden man’¹⁷⁹. Het ‘hertegespan’ (Fr. carreau, atropie mésenterique) is een vorm van rachitis, de Engelse ziekte. Het is een stoornis in de kalkstofwisseling en in de verbening van het kraakbeen bij kinderen, en leidde soms tot tuberculose. Het gezicht van het kind krijgt daarbij het uitzicht van dat van een oude man, vandaar de alternatieve

177 Van Haver, Ned. Incant. geeft geen enkele zegen.

178 L. Elaut, ‘De koek: een ziektekundig klaverblad, in West-Vlaanderen en in Silezië’, Hand. Zuidned. Mij voor Taal- en Lett. en Geschied. 30 (1976), 17-30 en W. Giraldo, Volksdevotie in West-Vlaanderen (Brugge, 1989), p. 29-30; vgl. A. De Cock, ‘Bedevaart naar Wannegem-Lede voor den “koek”’, Volkskunde 9 (1896), 92-95. Vgl. Thiers, Op.cit., I, p. 364: ‘Guérir la maladie appellée le carreau, en prenant un pavé d'une église, et en disant Ave pavé, carreau tout...’.

179 De Cock, Op.cit., p. 79. Vgl. H. Frischbier, Hexenspruch und Zauberbann (Berlin, 1870), p. 65-66.

[p. 101]

naam ‘den ouden man’¹⁸⁰. Naast het hart kan deze kwaal ook in de buurt van de lever (‘levergespan’) of bij de longen gelokaliseerd zijn (‘longengespan’). Vermoedelijk gaat het daarbij echter om een en dezelfde kwaal.

De term ‘hertegespan’ is volgens de Meyer alleen bekend in het zuidelijk deel van West-Vlaanderen, Frans-Vlaanderen en de zuidelijke Westhoek¹⁸¹, maar ook in Oost-Vlaanderen is hij niet geheel onbekend. De H. Machutus werd vereerd tegen de kwaal o.m. te Wannegem-Lede, te Wolvertem en te Zwijndrecht¹⁸².

Uit de door ons behandelde periode hebben we slechts één zegen die in twee manuscripten tot ons gekomen is:

[57] Jeghen thertegespan.

Sech dese wort¹:

Helege Sone, ic clage di,
Dat hertengespan deert mi,
Dat hertegespan
Ende dat levergespan
Ende² longengespan.
Hoe dat mi ane quam
Dat³ beter mi⁴ God ende die goede sente Jan,
In Gots namen. Amen.

Ende sech .iij. werven ende telken werven een pater noster ende .i. ave Marie.
L., 2v en L. 1, 149v

De voorkeur voor drieledigheid, het heilige getal drie, is uit zegens algemeen bekend. Hier wordt echter niet alleen gevraagd de zegen driemaal te herhalen - wat zeer gewoon is - maar wordt de ziekte ook tot een trits omgevormd: naast het ‘hertegespan’ is er ook het ‘lever-’ en het ‘longengespan’.

Alhoewel zegens ervoor - zoals gezegd - weinig talrijk zijn, waren ze in Duitsland reeds in de zestiende eeuw bekend. Maarten Luther ging er in zijn ‘Tischreden’ al tegen te keer¹⁸³.

De enige andere Nederlandse zegen dateert uit de 17de eeuw en is opgenomen in het toverboek van Ludovicus Gampens¹⁸⁴:

Ic boete u, buycke en therte ghespan
Ende het leverghespan en longherghespan,

180 Zie Marzell, ‘Die Volksmedizin’, in: Grabner, Volksmedizin, p. 106.

181 M. de Meyer, ‘'t Hertegespan’, Volkskunde 66 (1965), 14-17.

182 A. Ver Elst, Folkloristische Tijdspiegel voor België (Brussel, 1969), p. 298.

1 wort: woorden. Wat volgt staat in het hs. als proza geschreven

2 Na ende staat in het hs. ta doorstreept

3 Dat: de a werd door de scribent verbeterd uit e of o

4 mi: in L. 1 staat mit.

183 E. Grabner, ‘Verlorenes Mass und heilkräftiges Messen’, Zt. f. Volkskunde 60 (1964), 23-34 (p. 24).

184 W.L. Braekman, Spel en Kwel in vroeger Tijd (Gent, 1992), p. 230.

[p. 102]

 

En al dat ick niet helpen en can,

 

Godt wilt mij helpen en mijn heere sint Jan

 

In den naeme des Vaders + ende des Sons ende des H. Gheest Amen.

 

Jesus, Maria, Anna, wilt ons bewaren.

Ter vergelijking ten slotte moge nog deze Duitse zegen volgen¹⁸⁵:

Herzgespann und Anwachs,
Du hast bei diesem Kind, kein Platz.
Weich aus dem Kind seiner Rippe.
Wie unser Herr Jesus Christus aus der Krippe.

185 Marzell, Volksmedizin, p. 110.

11. Hoofdpijn

Het is moeilijk te verklaren, maar wel een feit dat zegens tegen ‘hoeftsweer’ of hoofdpijn in ons taalgebied tot op heden geheel ontbreken¹⁸⁶. Uit de late Middeleeuwen is nochtans het hiernavolgende formulier bewaard, zij het dan in geschonden staat¹⁸⁷. Het is niet alleen voor hoofdpijn maar ook tegen een paar andere kwalen goed: één tegen tandpijn en één voor iets dat met de hersenen te maken heeft. Op de instructies bij het begin, het midden en het einde na, is het formulier geheel in het Latijn geschreven. Het bestaat uit drie delen:

[58] [Een segen v]oer het hoeftsweer,
[..............] die hersen ende het
wederstaet¹ den tandsweer.

Lecht de twee vorste vingers daer den [...]ring² es. Daernae leest negenmael dit navolgende ende telckenmale den pater noster, ende vraecht³ ydermael [oft] hem vergangen es:
In nomine Patris et Filij et Spiritus sanctus. Amen + o dolor in nomine Patris exquisivi te + in nomine Fily inveni te + in nomine Spiritus sancti delebo te. Circumtangat te Filium + circumtangat⁴ te Spiritus sanctus + Dolor destruat te Pater + destruat te Filius + destruat te Spiritus sanctus. Amen.
Leest vier pater noster der drievoldicheit ter eeren.
Increatus Pater, increatus Filius, increatus Spiritus sanctus + Immensus⁵ Pater, immensus Filius] immensus Spiritus sanctus [......] fugat omne malignum + Cristus [...] reparatio rerum, per [......] fugiat procul [......] et per idem + signum [.........] benignum + dominus noster.

186 Van Haver, Ned. Incant. signaleert geen enkele Nederlandstalige zegen.

187 Wat onleesbaar of verdwenen is, wordt met puntjes tussen rechte haakjes aangegeven.

1 wederstaet: in het hs. staat vederstaet

2 [...]-ring: misschien staat er smaldering; het zou knaging, pijn moeten betekenen, maar het woord is mij niet van elders bekend

4 circumtangat: in het hs. staat circumtingat

5 Vóór immensus staat in het hs. nog eens Immen

[p. 103]

Jhesus Christus sedebat super marmorem et sanctus Petrus cum eum sedebat, et ait ei Dominus: cur tristis es Petre? Domine, dentes mei dolent. Et ait illi dominus deus: congutta⁶ per Patrem, per Filium et Spiritum sanctum ut non habeas potestatem in⁷ capite vel dentibus famuli dei .N. nec in ullo loco [...] ille te sanat et liberat qui iudicat totum mundum. In nomine Patris et Fily et Spiritus sancti. Amen.
Dit secht perfect met pater noster ut supra.
G. 7, 395v-396r

In het eerste deel wordt de pijn gepersonifieerd en toegesproken: ‘o pijn, in naam van de Vader heb ik je gezocht, in naam van de Zoon heb ik je gevonden en in naam van de H. Geest zal ik je vernietigen. De Zoon omvatte je, de Geest omvatte je, de Vader vernietige je, de Geest vernietige je’.

In het tweede wordt alle kwaad, omne malignum, in de naam van de ongeschapen, de onmetelijke Drie-eenheid en in naam van het teken van het Kruis bezworen op de vlucht te slaan. De eerste helft is overgenomen uit het Symbolum Athanasianum, het zg. Quicumque vult salvus esse¹⁸⁸. Dit is een in zegens wel meer voorkomende tekst¹⁸⁹.

Het derde heeft - dit in tegenstelling tot de twee voorgaande - een uitgesproken epische aanloop, een ontmoetings-motief, in dit geval de zg. Petrus-zegen¹⁹⁰. Het verschilt ook van de twee voorgaande door het met name aangeven van de kwaal die het wil bezweren: de tandpijn.

Het is mogelijk dat de driedelige opbouw van de zegen zich achtereenvolgens richt tot de drie kwalen die in het opschrift vermeld worden: hoofdpijn, een hersenkwaal en tandpijn. Maar gezien het weinig specifieke karakter van de eerste twee delen kan men dit niet bewijzen, te meer daar vergelijkingsmateriaal uit andere zegens tegen dezelfde kwalen geheel ontbreekt.

De derde alinea verhaalt een blijkbaar toevallige ontmoeting: Christus zit op een marmerblok en de H. Petrus komt bij hem. Deze ziet er terneergeslagen uit en op de vraag van Christus wat hem scheelt, zegt hij dat hij tandpijn heeft. Daarop richt Christus zich direct tot de kwaal, hier congutta genoemd, en verbiedt die de met name te noemen patiënt nog ooit te kwellen.

Dit ontmoetingsmotief komt in buitenlandse zegens geregeld voor. Een sterk verwante, eveneens in het Latijn gestelde tekst vindt men bij Van Haver, samen met een bespreking van het motief. Hier wordt de bezworen kwaal emigranea vel gutta maligna genoemd¹⁹¹.

6 congutta: lezing corrupt en bet. onduidelijk. In andere teksten vindt men hier emigranea vel gutta maligna of alleen emigraneus (zie bespreking)

7 Na in staat .N. doorstreept.

188 Hampp, Op.cit., p. 184-186.

189 Zie ook 19. ‘Oogkwalen’ hierna. De volledige tekst van dit Symbolum vindt men in Braekman in: Van Nespen (ed.), Miscellanea, p. 109-110. Zie J.N.B. Kelly, The Athanasian Creed (London, 1964).

190 Zie Deel II, hoofdstuk 1, 10. ‘Om uit “enigen noot” te geraken’.

191 Van Haver, Ned. Incant., p. 454-455.

[p. 104]

Een voorbeeld uit Duitsland (14de E.)¹⁹²:

Der zen [= tanden] segen.

Sanctus Petrus cum sederet super petram
marmoream misit manum ad caput,
dolore dentium fatigatus tristabatur.
Apparuit autem ei Jesus qui ait:
‘Quare tristaris, Petre?’
‘Domine, venit vermis emigraneus
et devorat dentes meos’.
Jesus autem ait:
‘Adjuro te, migranee,
per Patrem et Filium et Spiritum sanctum,
uut exeas et recedeas a famulo dei .N.
et ultra eum non ledas.

192 Hampp, Op.cit., p. 184. Engelse zegens vindt men bij F. Gruttmann, Ein Beitrag zur Kenntnis der Volksmedizin in Sprichwörtern, Redensarten und Heilsegen des englischen Volkes, mit besonderer Berücksichtigung der Zahnheilkunde (Arbeiten der dt.-nord. Gesellschaft f. Gesch. der Medizin..., Heft 20, Greifswald, 1939), p. 14.

12. Huigzwelling

J. Verdam die in het begin van deze eeuw een belangrijke bijdrage tot de studie van de Middelnederlandse zegens en bezweringen heeft geleverd, verwijst naar de hiernavolgende zegen. Hij noemt het een formulier ‘om de huig te lichten’¹⁹³.

Als gevolg van allerlei oorzaken gaat de huig zwellen en bij het slikken heeft men dan keelpijn. Zo lezen we in de Medicina van Johan Yperman¹⁹⁴:

[Die huuf] hanget vore tgat daer die adem uut ende in gaet. ende heeft .2. gaetkine. een boven ende dat es ruumst ende .1. in sijn nederste ende dats nauwe. Ende als dit verstopt, dan swillet die huuf. ende dan dunct dien lieden dat hen enege dinc stect in die kele. ende dan so raexenen si dicken omdat si dat wanen uutspuwen. ende temeer dat sijs plegen. so die huuf te meer swillet.

Verder heeft Yperman het over ‘die swillinge of verlanginge’ van de huig, en in Duitsland zegt men bij een ontstoken keel ‘das Zäpfchen ist herabgefallen’ en dat moet dan ‘wieder aufgezogen werden’¹⁹⁵. De huig moet dan - zo geloofde men - inderdaad ‘gelicht’ worden, zoals Verdam het uitdrukte.

Uit de door ons behandelde periode is slechts één enkele zegen bekend:

[59] Jeghen den huuf¹.

Secht dit al seinende² .iij. werf met eenen overjaereghen lepel up de kele ende telken steect den lepel in den mont:

193 Verdam, Hand. en Med., Leiden, 15.

194 Elaut, De Medicina, p. 77.

195 Frischbier, Op.cit., p. 65.

1 huuf: variant van huig en van nuuf

2 seinende: zegenende

[p. 105]

Nuuf, wat bestaedi³ hier?
Nuuf, ghi sijt ghebannen⁴
Beede van wijf ende van mannen,
Ende van den goeden sente Janne,
Ende van den goeden sente Flerijn,
Dat ghi moet deluwen⁵ ende dwinen⁶
Also die wissen daden
Die de Joden wronghen,
Ende onsen lieven Heere daermede verbonden.
In de name sVaders + ende Soens + ende
schelich Gheest + In Gods namen. Amen.

G. 3, 57

Deze tekst, die in het handschrift als proza geschreven staat maar duidelijk sporen van rijm vertoont, bestaat uit twee delen. Het eerste (vv. 1-5) is een direct bevel gericht tot de ‘nuuf’ om te verdwijnen door de macht van Sint-Jan en Sint-Flerijn. De eerstgenoemde is de volksheilige Johannes de Doper, vooral vereerd tegen de stuipen bij mens en dier¹⁹⁶. Of met de laatstgenoemde de belijder Florinus bedoeld is, blijft onduidelijk. Het tweede deel (v. 6 e.v.), dat nogal abrupt aan het eerste werd toegevoegd, beveelt de gepersonifieerde keelpijn te verdwijnen, zoals de ‘wissen’ deden waarmee de Joden Christus hebben vastgebonden. Dit tweede deel hebben we in een andere context hierboven reeds besproken¹⁹⁷.

Aan de eigenlijke zegen gaat een instructie vooraf die sterk herinnert aan de manier waarop een dokter bij keelpijn zijn diagnose stelde (en stelt): ‘duwet hem die tonge neder metten stele van .i. lepele of doetse hem selven neer duwen metten vingere . also mogedijt kennen’¹⁹⁸.

Dat men volgens de bovenstaande zegen daarbij een ‘overjaereghen’ lepel, d.i. een lepel die meer dan een jaar oud is, moet gebruiken, houdt vermoedelijk verband met de kwaliteit van de lepel. Als de houten lepel reeds meer dan een jaar in gebruik is, moet hij wel van goede kwaliteit zijn.

Uit latere tijden is uit het Nederlandse taalgebied slechts één enkele zegen bekend en die is ‘dan nog onbegrijpelijk’¹⁹⁹. Dat het wel degelijk om een gezwollen of herabgefallen huig gaat, moge blijken uit de woorden ‘schiet niet te hoog of niet te laag’ en uit het houden van de rechterduim op de zere plek. Dit laatste treffen we immers ook aan in een Duitse zegen²⁰⁰:

Man streicht den Hals met den Daumen, die man mit Speichel anfeuchtet oder in Fett getaucht hat und spricht dreimal:
Die Mandeln und die Hucken
Das Schloss kann nicht schluten

3 bestaedi: doe je, verblijf je

4 ghebannen: in het hs. staat ghebamen

5 deluwen: vergaan

6 dwinen: syn. van deluwen.

196 Zie ook 16. ‘Mastitis’.

197 Zie hierboven 1. ‘Aambeien’.

198 Elaut, De Medicina, p. 77.

199 Van Haver, Ned. Incant., nr. 239, p. 120.

200 Frischbier, Op.cit., p. 65.

[p. 106]

13. Kanker

Een gelijkstelling van het huidige begrip kanker en dezelfde benaming zoals die in middeleeuwse recepten en zegens gehanteerd wordt, zou totaal onverantwoord zijn. De middeleeuwse benaming dekt een veel ruimer en veel minder precies begrip.

De naam ‘kanker’ zou volgens Avicenna zijn oorsprong vinden ofwel in het feit dat hij, d.i. de gepersonifieerde kwaal, ‘zo vaste houdt aen tlit daer hi in is, ghelijc eenen kreeft oft crevitse’, Lat. cancer, ‘vast houdt tghene datse vanghet’. Deze etymologische verklaring wordt overgenomen door Guido de Chauliac in zijn Chirurgia²⁰¹, die er nog een tweede aan toevoegt, nl. de vorm die de kwaal aanneemt. Ze is rond en heeft ‘rondomme hem ghespreidt aderen ghelijc de beenen van een crevitse’, en ze kruipt voort als een kreeft!

Een zweer die ettert, ‘gruwelic van aenziene ende stinckende’²⁰², die dikke, knobbelige, blauwachtige of donkere randen heeft en het vlees errond lijkt in te vreten, werd ook kanker genoemd. Treedt de kwaal op in het aangezicht, dan heet men het noli me tangere, in de vrouwenborsten mastitis, in de dijen lupus en op de buik of rug cingulus; is het een diepliggende zweer met een holle buis die naar de oppervlakte leidt, dan is het fistel (fistula). Is een wonde of zweer kwaadaardig en weerstaat ze aan de gewone behandeling, dan spreekt men al vlug van kanker²⁰³. Het zal dan ook de lezer niet verwonderen dat we hierbij dan ook moeten verwijzen naar verwante trefwoorden²⁰⁴.

De vaagheid van het begrip blijkt ook uit de soorten kanker die in de hiernavolgende zegens en in andere die uit latere eeuwen dateren²⁰⁵, worden opgesomd en veelal heel moeilijk te duiden zijn.

[60] + Kanker, ic beswere dij, in so wat manieren dattu best¹, dattu uut desen kerstinnen mensche gaet, uute sinen marghe² ende uut sinen benen ende uut sinen bloede ende uut sinen vleesche: gaet, brun cankere ende roet kanker, scierkanker, waterkanker ende stekende kanker, sciercanker³ rennende⁴ kanker ende stoelkanker.
Canker, ic beswere di, bi der zonnen ende bi der manen ende bij der flumen⁵ Jordanen. Ende bi den winde die vliecht, bi der messen die men sijnct⁶, bi der clocken die men clinket ende bi den heleghen⁷, ende bij alle den heleghen die God eft⁸ in hemelrike ende in eerderike, dattu uute desen kerstinen mensche gaet ende niet langher in ghewaers, no in ghedueres⁹, no

201 Guido de Chauliac, De Chirurgie van Guido de Cauliaco, nootsakelijck allen chirurginen (Gent, 1566), p. 303.

202 Loc.cit.

203 Vgl. Van Haver, Ned. Incant., p. 119: ‘“kanker” dat wel een algemene benaming zal geweest zijn’.

204 B.v. 8. ‘Fijt’, 16. ‘Mastitis’, 18. ‘Nagelgaten’ en 29. ‘Zweren allerlei’.

205 Van Haver. Ned. Incant., nr. 237 noemt tien soorten op.

1 best: zijt (cf. Dt. bist)

2 marghe: merg

3 sciercanker: het woord komt hier een tweede maal voor en is dus wel een fout van de scribent

4 rennende: lopende

5 flumen: cf. Lat., stroom

6 sijnct: in het hs. staat sijnt

7 Na heleghen ontbreekt wellicht de naam van de heilige

8 eft: heeft

9 ghedueren: in het hs. staat ghewares: reeds Verdam, Hand. en Med., 37 nota meende dat het woord (dat tweemaal voorkomt) verkeerd is overgeleverd

[p. 107]

in sijn maerch, no in sijn bloet, no in sijn vlie[s]ch niet langher in en gheduert, no in en blijft, in den zelven name dat God sette sijnen rechtren voet in de flume Jordane ende so¹⁰ wederstaet jeghen sijn helich vleesch ende jeghen sijn helich bloet. Ende also moete die kanker wederstaen jeghen sijn maerch ende jeghen sijn vleesch ende jeghen sijn bloet ende jeghen sijn been in den name sVaders ende Sons¹¹ ende sche[lichs Gheest]. Amen.
G. 3, 6v-7r

Tot de verpersoonlijkte kanker, in zijn vele verschijningsvormen - ‘so wat manieren dattu best’ - waarvan er hier zeven staan opgesomd, wordt hier rechtstreeks het woord gericht. Deze kanker wordt gemaand het lichaam te verlaten, waar hij er zich ook mag ophouden.

In een tweede alinea wordt dezelfde zegen nog eens herhaald, waarbij de belezer echter niet meer uit eigen naam spreekt, maar nu de hulp inroept van de elementen, maar ook van christelijke gegevens. Hij bezweert nu bij de zon, de maan, de wind, maar ook bij de mis die de priester zingt, de klokken die men bij bepaalde gelegenheden luidt en bij de talrijke schare van Gods heiligen in de hemel zowel als op aarde.

In verband met het klokgelui moge hier worden aangestipt dat dit algemeen werd beschouwd als een krachtig wapen tegen boze geesten, waartoe ook de ziektedemonen werden gerekend. Zo getuigt J. Toussaert: ‘Le chant des cloches avait une emprise mystérieuse ... Cette arme secrète, pendue dans les tours, avait le pouvoir de chasser les ennemis, les démons, et le terrible “Hellewagen”’²⁰⁶.

Ook de opschriften die de klokken dragen, getuigen van deze kracht. Een voorbeeld²⁰⁷:

Dum turbor, procul cedant ignis, grando, tonitrua
Fulgor, fames, pestis, gladius, Satan et homo malignus.

Het luiden van de klokken behoorde tot de activiteiten van de jongeliedengezelschappen²⁰⁸. Op Allerzielendag mocht elke parochiaan de kerkklok luiden²⁰⁹. Wat de precieze betekenis daarvan was, is niet bekend, maar staat natuurlijk wel in verband met de zielen van de afgestorvenen. Die konden tijdens het luiden in Duitsland het vagevuur verlaten en hun oude woonplaatsen weer opzoeken. 's Anderendaags moesten ze die bij het eerste klokgelui weer verlaten²¹⁰.

Het tweede deel van de bovenstaande zegen eindigt met een beroep te doen op een episch verhaal: het water van de Jordaan zou stilgestaan hebben toen

10 so: zij

11 Sons: in het hs. staat son.

206 J. Toussaert, Le sentiment religieux en Flandre à la Fin du Moyen Age (Paris, 1963), p. 367.

207 J. Habets, ‘Middeleeuwse Klokken en Klokinschriften’, Publ. de la Soc, histor. et d'Archéol. dans le Limbourg 5 (1870), 313. Vgl. J.D.S., ‘Klokken’, Biekorf 44 (1938), 87.

208 H. Pleij, Het Gilde van de Blauwe Schuit (Amsterdam, 1979), p. 34.

209 W.L. Braekman, ‘Luidruchtige publieke afkeuring van de pastoor van Zevergem in 1733’, OvZ 64 (1989), 107-112.

210 Bächtold-Stäubli, Op.cit., I, col. 267.

[p. 108]

Christus er zijn rechtervoet in zette. Deze bijzonderheid wordt niet in de evangeliën vermeld, maar zou afkomstig zijn uit ‘een apocriefe mededeling’²¹¹.

Dit is de bekende Jordaanzegen die oorspronkelijk alleen gebruikt werd om bloed te stelpen. Geleidelijk ging men hem echter ook aanwenden voor allerlei kwalen die men wilde tot stilstand brengen en tot ophouden dwingen. De oudste Jordaanzegen is in het Latijn en zou uit de negende of de tiende eeuw dateren²¹². Hij kende een grote verspreiding en bleef eeuwenlang populair:

Christus et sanctus Johannes ambelans ad flumen Jordane, dixit Christus ad sancto Johanne: ‘restans flumen Jordane’. Commode restans flumen Jordane: sic restet vena ista in homine isto.

Volgens F. Ohrt had men reeds in vroegchristelijke tijd aan het doopsel van Christus in de Jordaan de legende verbonden dat de stroom bij die gelegenheid stilstond²¹³.

Het motief gaat wellicht terug op het Oude Testament (Jos. 3, 14-17) waar verhaald wordt hoe het volk van Israël onder leiding van Jozua droogvoets door de Jordaan trok. Naar analogie hiermee en in verbinding met Ps. 113,3 (nl. mare vidit et fugit; Jordanis conversus est retrorsum) werd dit stilstaan van de stroom in verband gebracht met de doop van Christus. Reeds in de zesde eeuw was deze legende in ruime kring bekend²¹⁴.

Alhoewel het doopsel van Jezus door Johannes aan de Jordaanzegen basiselementen schonk, komt het wel meer voor dat in zegens van een stilstaan van de Jordaan een Präzedenzfall gemaakt wordt, zonder dat daarbij Johannes de Doper vermeld wordt²¹⁵.

Zo mogelijk nog populairder dan de Jordaanzegen was het Jobmotief, dat eveneens in zegens tegen verscheidene kwalen een rol speelt. Zo ook in de volgende kankerzegen:

[61] Om den kanker af te lesene met worden.

Job die om den kanker lach in messe¹. Doe quam daer die heleghe Kerste: Job, waeromme so lichstu hier in messe? Heere, desen kanker, de worme willen mij doden. Job stant² up ende ganc³ thuus.
Nem dine rechter hant ende slaetene⁴ diet es. Es hi wit, es hi ghelu, in wat manieren dat mach wesen, alre evele een⁵, daer zonne of mane up scheen. In de name sVaders ende Soens ende schelichs Gheest. Amen.
G. 3, 11r

De Jobzegen komt in handschriften, gedrukte werken en mondelinge overlevering voor in verschillende versies, waarbij men gewoonlijk toch twee types onderscheidt²¹⁶. Het eerste is de zg. Begegnungstyp, het ontmoe-

211 Van Haver, Ned. Incant., p. 457. Vgl. Hampp, Op.cit., p. 163-171.

212 Müllenhoff-Scherer, Denkmäler, II, p. 273.

213 F. Ohrt, ‘Zu den Jordansegen’, Zt. des Vereins f. Volksk. 1 N.F. (1930), 269-274.

214 Van Haver, Ned. Incant., p. 457.

215 Zie ook 14. ‘Koorts’ en 29. ‘Zweren allerlei’ hierna.

1 messe: mest(hoop)

2 stant: stond

3 ganc: ging

4 slaetene: raak aan

5 alre ... een: welke kwaal het ook moge wezen.

216 Hampp, Op.cit., p. 188-195 en Van Haver, Ned. Incant., p. 460.

[p. 109]

tingstype, afgeleid uit de Petrus-zegen tegen de tandpijn. In een epische inleiding wordt de ontmoeting verhaald tussen Christus en Job, zoals dat in de hierboven medegedeelde zegen het geval is.

De andere verschijningsvorm treffen we aan in een zegen tegen fijt en tegen nagelgaten, waarnaar we hier verwijzen.

Het ontmoetingstype bestaat gewoonlijk uit drie delen:

1)	Inleiding: met vermelding van Christus en Job, en de omstandigheden waarin beiden elkaar ontmoeten: Job die om den kanker lach in messe Doe quam daer die heleghe Kerste
2)	Midden: de conversatie tussen beiden, de vraag van Christus en Jobs antwoord. De ziekte waaraan Job blijkt te lijden is natuurlijk dezelfde als die waaraan de persoon lijdt over wie de zegen gezegd wordt: Job, waeromme so lichstu hier in messe? Heere, desen kanker, de worme willen mij doden!
3)	Slot: kan drie vormen aannemen: a) een direct tot de ziekteoorzaak gerichte bezwering; b) een zegen; c) een opgave die Job moet uitvoeren en die veelal begint met ‘Sta op en ga...’. Een spoor hiervan vinden we in de bovenstaande zegen terug: ‘Job stant up ende ganc thuus’.

De tweede alinea met de rechterhand die slaat, herinnert aan de zegens tegen brand en brandwonden die we hierboven besproken hebben²¹⁷.

Reeds in de vorige zegens tegen kanker werden bij de kwaal verschillende kleuren vermeld. Ook in de tweede alinea is dit het geval.

Gecombineerd met de bizarre idee dat de kwaal, zoals een echtpaar, uit een mannelijk en een vrouwelijk wezen bestaat, dat bovendien met een alarmerend groot aantal kinderen gezegend is, vinden we door kleur onderscheiden kankers ook terug in een laatste zegen:

[62] Hier boetic den svarte canker, de groene canker, den roode canker, de blaue canker en de witte canker, de watercanker ende den etende canker, scietende canker ende wlieghende canker en de canker ende cankerinne ende .xc. arer kindren, ende eeser meer, so boeticker meer. Inden name sVaders, Soens ende helig Gheest. Amen.
Brug., geen fol. nummering

Het ligt voor de hand bij de kleuraanduidingen²¹⁸ te vermoeden dat gerefereerd wordt aan het uitzicht van de kwaal of van de huid. Bij ‘watercanker’ kan men denken aan waterophoping in de wonde, bij ‘etende canker’ aan het uitvreten ervan door de ziekte, bij ‘scietende’ en ‘wlieghende’ kanker aan een zich snel uitbreidende vorm. Ook in later opgetekende zegens komen lange opsommingen van soorten kankers voor²¹⁹.

Voor het als echtpaar voorgestelde ‘canker ende cankerinne’ met hun kroost, denkt men aan gelijkaardige zegens tegen koorts.

217 Zie ook 29. ‘Zweren allerlei’ hierna.

218 Vgl. Van Haver, Ned. Incant., p. 473-474.

219 Idem, nrs. 236 en 237

[p. 110]

14. Koorts

De middeleeuwse geneeskunde onderscheidde vele soorten koorts. Die indeling steunde op drie criteria. Het ene was de vermeende oorzaak. Naargelang men oordeelde dat één enkel of meer dan één van de vier lichaamsvochten er aan de basis van lag, onderscheidde men simpele of enkelvoudige, en gemengde of samengestelde koortsen²²⁰. Het tweede criterium was het constante of wisselende karakter van de kwaal; het derde, of één lichaamsvocht of ‘humeur’, of verscheidene vochten de koorts veroorzaakten en dit ofwel binnen of buiten de aders.

Het is natuurlijk niet de bedoeling hier een volledig overzicht te geven van alle mogelijke soorten koorts. We beperken ons tot het klein aantal dat ook voor de zegens relevant is.

De simpele koortsen die veroorzaakt worden door één van de vier levenssappen buiten de aders, d.w.z. in een orgaan als de maag, de lever, de nieren of de longen, zijn de volgende:

a)	de effimera (febris intermittens) een koorts van korte duur die de derde dag voorgoed ophoudt. Hij werd aan een groot aantal mogelijke factoren toegeschreven en wegens zijn korte duur zogoed als nooit medisch behandeld.
b)	de cotidiana of dagelijkse koorts, veroorzaakt door flegma. Hij komt iedere dag op en houdt achttien uren aan; de overige zes uren zijn koortsvrij.
c)	de terciana komt iedere derde dag op, zodat er tussen twee dagen met koorts telkens één zonder is. Als oorzaak wordt de gal aangeduid.
d)	de quartana komt elke vierde dag op; tussen twee aanvallen heeft men dus twee koortsvrije dagen. Hij wordt veroorzaakt door de zwarte gal.

Vermelden we nog even dat er ook vier andere soorten simpele koortsen zijn die ook door slechts één ‘humeur’ veroorzaakt zijn, maar nu echter van in de aderen hun schadelijke invloed doen gelden: b.v. cynocus (febris synachalis) ontstaat door rottend bloed, causon door rottende gal, enz. Daarnaast zijn er, om de zaak nog ingewikkelder te maken, ook de soorten die het gevolg zijn van de gecombineerde invloed van meer dan één ‘humeur’, de zg. samengestelde koortsen.

Bij de bewaarde zegens tegen koorts wordt ofwel de soort niet gepreciseerd, ofwel gaat het om één van de hierboven genoemde simpele koortsen: cotidiana, terciana en quartana.

Bij het hiernavolgende magisch procédé wordt de soort niet nader bepaald:

[63] Tsegen alderhande cortssen seer geproeft.

Nempt drij blaederkens van eelsavie metten oyrkens¹, ende scrijft op elck blat dese woordden: Jhesus Nazarenus Rex Judeorum. Ende geeft den siecken

220 Vandewiele, De ‘Liber Magistri, 1ste deel: Liber Magistri Avicennae, p. 15-19.

1 oyrkens: oortjes, hier: steeltjes (?)

[p. 111]

allen daeghe + smorgens van dijn² nuchteren een teeten, ende daer op gevast [op broot]³ ende wijn. Ende naer den derden dach sal hij met hulpe van Godt genesen. Probatum est.
Gr. 3, 148r

Dit is evenmin het geval bij de volgende tekst:

[64] De febribus.

Item. Nempt 3 bladeren eelsavie ende scrijft opt eerste blat: Jesus natus. Dit gheeft hem als den acxes¹ aencomt. Opt tweede blat scrijft: Christus mortuus. Dit gheeft tot den tweeden acxes. Opt derde scrijft: Resurrexit. Dat gheeft in den derden acxes teten. Telken leest 3 pater noster ende 3 ave Marien: hij sal ghenesen.
K. 1, 93r

Hiermee kan men een duidelijk corrupte versie vergelijken die tegen de cotidiana-koorts gericht is:

[65] Om te genesen den daghelicxsen corts.

Soe moetmen scriven die eerste drie woerden vanden pater noster op een savienblat²²¹ ende eten dat dri merghenstonden nuchter ende hi sal ghenesen.
Evan. za., cap. 7

Men neme drie bladeren van een plant die ‘eelsavie’ heet, schrijft daarop drie woorden of woordgroepen, en geeft ze de koortslijder te eten.

In het Nederlandse taalgebied zijn dit de enige voorbeelden van een magisch anti-koortsmiddel dat ook uit de ons omringende landen goed bekend is. Het derde voorbeeld uit Evan. is uit het Frans vertaald, wat wijst op de bekendheid van het gebruik bij onze Zuiderburen.

Met ‘eelsavie’ is wel de echte salie (Salvia officinalis L.) bedoeld, die ‘edel’ genoemd werd om ze te onderscheiden van de veldsalie (Salvia pratensis L.). Deze sterkriekende lipbloemige moet in de middeleeuwen in hoog aanzien hebben gestaan. Volgens de Schola Salernitana, een verzameling didactische verzen waarin de krachten van de helende kruiden samengevat worden, is de medische kracht ervan zo hoog en universeel dat men zich afvraagt²²²: Cur moriatur homo, cui Salvia crescit in horto?, d.i. waarom

2 van dijn: daarvan

3 [op broot]: uit de context blijkt dat de scribent enkele woorden overgeslagen heeft. Mijn toevoeging is niet noodzakelijk de juiste.

1 acxes: (koorts)aanval.

221 Van Haver, Ned. Incant., nr. 271 heeft ten onrechte blat i.pl.v. savien-blat. In zijn bespreking van koortszegens bewaart hij over deze tekst het stilzwijgen. Vgl. echter: ‘[Staet up] voor de zonne ende leest u hant [vol] saelgebladeren...’ in een middel tegen koortsen (17de E.), in: Van Haver, Volkskunde 69 (1968), 196, nr. 30.

222 H. Marzell, Geschichte und Volkskunde der deutschen Heilpflanzen (Darmstadt, 1967²), p. 198-204 (p. 199).

[p. 112]

sterft een mens die salie in zijn tuin staan heeft? Alleen omdat contra vim mortis non est medicamen in hortis (d.i. tegen de kracht van de dood is geen kruid uit de kruin opgewassen), is dat mogelijk. Volgens een Duits kruidenboek uit de zestiende eeuw behoedt het eten van drie salieblaadjes met zout op een nuchtere maag iemand de ganse dag voor gif en ongezonde lucht. In Engeland kent men het gezegde: ‘He that would live for aye / Must eat sage in May’.

In de Zaubermedizin is het eten van salieblaadjes met magische woorden erop welbekend. In een l6de-eeuws handschrift leest men:

für das Kalt [Fieber]. Sprich + Ortus + Mortuus + Cristus + Surrexit. Diese Wordte schreib uff neun Salbenbletter. Wan dan ein mensch das kalt hodt soll er der bletter alle morgen drew essen, drei tage nach einander...

Een ouder voorbeeld uit Duitsland (15de E.)²²³:

Ad quartanam.

Recipe tres frondes salvie et scribe in prima + pater vita, in secunda + filius pax, in tercia + spiritus remedium + et da ei comedere.

In Middelengelse handschriften komt een gelijkaardig middel veelvuldig voor. Een paar voorbeelden:

For the Feveres²²⁴.

Take a sauge lefe and write there on + Christus tonat +, and lete the sike eten it the firste day and sey a pater noster and ave and credo; the secunde day upon an other lefe: + Angelus nunciat +, and sey .ij. pater noster and .ij. ave and .ij. credis. And the thride day upon the .iij. lefe: + Johannes predicat +, and sey .iij. pater noster and .iij. ave and .iij. credis. And lete synge .iij. masses of the holi gost and another of seynt Michel and the thridde of seynt John the baptist.

In een verwante Latijnse versie spreekt men ook tot de plant telkens men een blaadje aftrekt: de eerste dag In nomine Patris quesivi te, de tweede in nomine Filij inveni te en de derde in nomine Spiritus sancti colligo te. Op de bladen schrijft men hetzelfde als hierboven, maar van drie missen is geen sprake²²⁵.

Nog een ander voorbeeld²²⁶:

A medecyn for the feveres.

Tak a sauge lef and writ theron: Christus tonat, and her a messe of the trinite, and whene the prest useth, ete the lef and gyf a peny for godes sake

223 Voor het voorgaande en het volgende citaat: Marzell, Loc. cit.

224 BL, Ms. Sloane 3217, fol. 9r; komt ook voor in Ms. Sloane 140, fol. 48r; 1315, fol. 89v; 3217, fol. 90r; Cambridge, Univ. Libr., Ms. Dd. VI.29, fol. 101v, Ms. Ee .I.15, fol. 16v; Oxford, Bodl. Libr., Ms. Ashmole 1447, p. 49; London, Ms. Wellcome 405, fol. 61v-62. Zie ook Müller, Op.cit., p. 58.

225 Komt voor in BL, Ms. Add. 30338, fol. 169r en Ms. Harley 2380, fol. 167v.

226 BL, Ms. Add. 17866, fol. 38v-39r. Er zijn nog enkele andere varianten: BL, Ms. Harley 211, fol. 18r, Ms. Sloane 1314, fol. 40v en Cambridge, Univ. Libr., Ms. Dd. IV.44, fol. 29r.

[p. 113]

or els to the prest that syngeth the messe, wether thou wylt. Also the secunde day tak a nother sauge lef and writ theron: Johannes predicat, and her a messe of seynt John Baptiste, and when the prest useth, ete the lef and gif a penny for gode sake or elles to the prest that synge the messe, whether thou wylt. Also the thridde day tak a nother sauge lef and writ ther on: angelus nunciat et her a messe of the angelys, and whenne the prest uses etc that lef and gyf a penny for godes sake or elles to the prest that synges the messe whether you wylt.

Opvallend in de Engelse versies is de combinatie van het eten van de drie bladeren (telkens wanneer de priester de hostie nuttigt) met een aantal missen en/of aalmoezen. De ceremonie had er plaats in de kerk in het bijzijn van een priester. In het enige Middelnederlandse voorbeeld is dit niet (meer?) het geval.

Tegen koorts in het algemeen hebben we een Latijns formulier:

[66] Contra febres.

In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen. + abracha + abrac laus + agyos + sanctus + sanctus + sanctus fortis et immortalis miser famule tu .N. Et dicat pater noster. Sech¹ dit over hem te dragene.
B., 28r

De eerste twee woorden zijn een corrupte referentie aan de abracadabraformule, waarover we het hierna bij de vierde-dagkoortsen nog zullen hebben. De overige zijn Latijnse heilige woorden met op het einde de vraag aan God om zich over zijn koortslijdende dienaar te ontfermen. De patiënt krijgt tenslotte de raad mee deze woorden - wellicht op een stuk perkament geschreven - als een amulet bij zich te dragen.

Soms worden magische woorden op drie stukken van een in vieren gesneden appel geschreven en aan de zieke te eten gegeven:

[67] Jegen den rede¹.

Nem .i. appel ende snitene te sticken in .iij. ende scrive int eerste stic: in nomine Patris per Jhesum². Int ander stic: in nomine Filij cum Jhesum. Int derde stic: in nomine Spiritus sancti Jhesum. Ende teerste salmen voren eten, ende tander daerna, ende dan tderde³. In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen⁴.
L., 2v en L. 1, 149v

De appel wordt in vier stukken gesneden. Eén stuk wordt niet gebruikt maar weggeworpen. Dit blijkt uit gelijkaardige teksten uit het buitenland²²⁷:

1 Sech: in het hs. staat S.

1 rede: koorts

2 Hierna volgt in L. 1: ‘et [Lat. en] teerst sal men vorhin eten’

3 Ende teerste ... tderde: komt in L. 1 niet voor

4 Amen: niet in L. 1.

227 Oxford, Bodl., Ms. Ashmole 1444, p. 139.

[p. 114]

For hym yat has ye jawndyce.

Take apyl and scher it in .iiij. parties and [do] away ye ferth party. In an wryte in a perty in nomine Patris et Filij Jhesus nazarenus +, and in anoyer party: + et spiritus sancti; in ye thryd party: + rex judeorum Amen.

Het gebruik van een appel die in stukken gesneden wordt, met ‘krachtige’ woorden beschreven en te eten gegeven, komt vooral in de minnemagie voor, zoals we verder zullen zien²²⁸, maar wordt ook tegen terciane koorts gebruikt (zie verder).

Men vergelijke ook een Latijnse tekst uit een Engels handschrift:

Ad febres occidendas.

Hoc scribe in poma: Christus natus, Christus passus, Christus crucifixus, fugiant ascencones cotidiane, terciane, quartane, nocturne, meridiane, et omnes infirmitates deus absolve²²⁹.

Naast salieblaadjes of appels gebruikt men - heel uitzonderlijk weliswaar - ook een hostie of een snede brood. Mij is alleen een uit WaalsBrabant afkomstig en in het Frans gesteld voorbeeld bekend, dat uit de zeventiende eeuw dateert²³⁰:

Remede pour guerrir la fiebvre.

Prenes une hostie ou une trenchee de pain blancq et y escrivez desus en trois lignes les parolles comme voies en ee [= une] ronde any ci [= ainsi] joinct:

Jhesus est panis
Jhesus est veritas
Jhesus est sanitas

Et le couppes a rapartant en trois, et trois jours de routte [= suite] le matin en jung [= à jeun] en manges une pièche. Et liges [= lisez] 5 pater noster et 5 ave Maria et san faire aultre chose la fiebvre se passera et en seres delivre avecq layde de Dieu.

Zeldzaam zijn de koortszegens waarin een incantamentum gecombineerd wordt met een medisch recept, zoals we dat reeds bij eksterogen hierboven zagen:

228 Zie Deel II, hoofdstuk 4, 6. ‘De appel en de minne’.

229 BL, Ms. Harley 273, fol. 213r; vgl. ook Ms. Sloane 2457, fol. 29v en Oxford, Bodl., Ms. Rawlinson C.506, fol. 262v. Ook in het Provensaals is uit de vijftiende eeuw een gelijkaardig gebruik bekend:

A quarta[na] febre, pren .j. poma e trenqua la en tres parz, et escrieu en ella aquestz non desobre [es]crig al .j. fere agut, e pois da n'a manja ab pan al febricitant.

(P. Meyer, ‘Recettes médicales en Provençal d'après le MS. R.14.30 de Trinity College (Cambridge)’, Romania 32 (1903), 292 (nr. 32).

230 SA Brussel, Oud Fonds, Bundel 829 (3), fol. 48r.

[p. 115]

[68] Jeghen den corts, eer hi versondaecht es¹.

So neemt .j. sousier² mostaerts, ende doet daerin driacle ende wijnaysin, ende drinct dat, ende hout huwer nose toe: ghy gheneest.
Ende segt:
Ic bemane u, corts ende rede, bi ons liefs Heeren eerste lede³, dat ghi desen .N. mijt ende desen ulieder rijt⁴. In Gods namen. Amen.
G. 3, 16v

De ‘driacle’ is de tyriak of theriak, een beroemd wondermiddel dat door Galenus de koningin van alle geneesmiddelen genoemd werd. Het zou gevonden zijn door Andromachus, de lijfarts van keizer Nero. Die stelde het samen naar het voorbeeld van het enige tot dan toe bekende tegengif, het metridaat, met toevoeging van het vlees van een slang, tyr of thur geheten²³¹. De naam Tyriaca zou volgens Galenus gegeven zijn door Crito, één van de vele bewonderaars en navolgers van Andromachus, naar het actieve element, het vlees van de slang. Het ingewikkelde recept vindt men in het Antidotarium Nicolai²³².

Voor het gebruik van mosterd in de volksgeneeskunde verwijzen we de belangstellende lezer naar J. Van Beverwijck²³³.

Het berijden van de patiënt door de gepersonifieerde koorts, zoals men 's nachts ook van de mare bereden kan worden, zullen we ook nog in een andere zegen aantreffen (zie verder).

In een Brussels handschrift werd een blad gedeeltelijk uitgescheurd, wellicht omdat er magische teksten op voorkwamen. Wat bewaard is, is een lange Latijnse bezwering van de koorts-demonen:

[69] [Contra febres.]

........................................................................................
........................................................................................
ut vos exceales (?) qua (?) estis, cothidiane, biduane, triduane, quartane vel quintane vel sextane vel septane vel qualesque estis.
Coniuro vos et contestor, coniuro vos per illam palmam quam ostendit Moysi in valle Josophat ut redatis ab hac famula dei .N.
Coniuro vos, febres, per illam verba qua deus dixit uni latroni secum pendenti qui Christum exoravit dicens: Domine, memento meij dum venis

1 eer ... es: vooraleer er een zondag overheengegaan is

2 sousier: sauskom (zie Mnl. Wdb. s.v. saucier)

3 lede: bet. onduidelijk (lijden/leed?)

4 desen ... rijt: en ulieden van deze mens verwijdert (rijt: wegrijdt?).

231 Zie M.D. Braekman, ‘A puzzling passage in Walter's Spectacle’, Neuphil. Mitt. 93 (1992), 217-220.

232 W.S. Van den Berg (ed.), Eene Mnl. Vertaling van het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917), p. 144-146. Over de theriak, zie verder Dan. Le Clerc, Histoire de la Medicine (Den Haag, 1729), p. 509 en C.D. Daniels, ‘Notre plus ancienne arme pharmaceutique’, Janus 15 (1911), 375.

233 J. Van Beverwijck, Alle de werken zo in medecijne als chirurgie (Amsterdam, 1660), p. 41 en 66 en A. Delcart. Mosterd (Gent, 1997). passim.

[p. 116]

in regnum tuum. Ayt illi Deus: Amen dico tibi hodie mecum eris in paradiso ita te domine exoro ut permaneam ibi colloquio.
Coniuro vos, febres, per omnia qua sunt in celo et in terra, in mari et in omnibus abissis ut huic famula dei .N. non noceas.
Coniuro vos, febres, per celum, per solem, per lunam et per stellas celi ut recedatis ab hac famulo dei .N.
Coniuro vos, febres, per sanctum Johannem Baptistam qui Christum baptizavit in Jordane ut recedatis ab hoc famulo dei .N. et in porta Jherusalem jacebat Petrus et superveniens deus Jhesum Christi ait: quis es qui jaces hic? Ait ille Petrus: Domine, jaceo de mala febre. Dixit Deus: Petro, surge sanus. Ait illi Petrus: Te exoro, Domine Jhesum Christe, ut quicumque super se hec verba portaverit, non possunt ei nocere febres per crucem Domini, per adventum Domini, per passionem Domini, per Spiritum sanctum paraclitum, per diem judicij, ut recedatis ab hac famula dei .N.
Brus. 4, 26r

De eerste alinea eindigt met een opsomming van een groot aantal koortsen, veel meer dan er in de middeleeuwse geneeskunde werden onderscheiden.

De tweede alinea refereert aan een voorval dat in de vallei van Josaphat ten tijde van Mozes gesitueerd wordt, maar dat ik niet heb kunnen terugvinden.

De derde bezweert bij de woorden die Jezus sprak tot de goede moordenaar die met hem gekruisigd werd. Daarop volgen twee korte alinea's waarin de koortsen gemaand worden in de naam van hemel, aarde, zee en alle afgronden, bij de zon, de maan en de sterren.

De laatste alinea begint met een referentie aan het doopsel van Jezus in de Jordaan en eindigt met het ontmoetingsmotief en het gesprek aan de poort van Jeruzalem tussen Petrus en de daar voorbijkomende Jezus. Dit laatste motief dat ons ook uit andere zegens bekend is²³⁴, was heel populair²³⁵.

Deze Petruszegen komt trouwens veelal als afzonderlijke tekst voor, en niet - zoals in het bovenstaande voorbeeld - als aanhangsel bij een serie andere motieven:

[70] Ad portam Gali[l]ee jacebat sanctus Petrus dominus infirmante laborans. Tunc venit dominus ad eum et dixit: quid jacetis, Petre? Et Petrus dixit: jam sum plenus magnus febribus. Dominus eum tangebat et Petrus surgebat et dixit Petrus: non sequar me nisi dixeris quis qui hec verba super se portaverit febres ei non nocebunt.
Brug., Rek. 1490

Petrus ligt in deze zegen, die bijna altijd in het Latijn overgeleverd is, ofwel vóór de Latijnse poort, vóór de poort van Jeruzalem of aan de poort van Galilea. Dikwijls zit hij er ook op een blok marmer.

234 Zie hierboven 11. ‘Hoofdpijn’.

235 Vgl. Hampp, Op.cit., p. 184-188; Storms, Op.cit., p. 288-289 en Van Haver, Ned. Incant., p. 454-455. Zie ook hierna.

[p. 117]

In geheel Europa was deze zegen bekend. Dit moge blijken uit een voorbeeld in het Provencaals uit de late Middeleeuwen²³⁶:

A febres escrieu aiso e pois lia al col: Beatus Petrus l'apostol jazia davan la porta del Galilea, e venc nostre seiner Jhesu Crist e dis a lui: ‘O Peire, per que tu jazes aisi?’ Sain Peire respon a lui: ‘Seiner, car plens so de febres’. Nostre seiner toquet lui, e de mantenant sain Peire tornet sans, e Nostre Seiner dieis a lui: ‘Peire, qual causa tu vols de me?’ Sains Peire dis ad el: ‘Seiner, qui aura aquesta qaruala o la porta escricha non deu aver febres’. Nostre Seiner dis a lui: ‘Peire, sia fag aisi com tu vols +’.

Nog een voorbeeld uit een Engels handschrift (15de E.)²³⁷:

Here is a charme for all maner of feveres.

In nomine + Patris + et Filij + et Spiritus sancti. Amen. Per virtutem dei sint medicina mei .N. virgo Maria mihi .N. succurre febricitanti. Amen. Jhesus + nazarenus + rex + iudeorum + fili + dei + miserere mei. Amen.
Ante portam latinam iacebat beatus Petrus infirmus; superveniens + Jhesus + Christi + dixit illi: quis es tu qui hic jaces? Beatus Petrus respondit: Domine jaceo hic in malis febribus + Deus autem dixit: surge et dimitte illas et recepta sanitate persona secutus est et Jhesum + deus autem dixit ei: perge ante me. Beatus Petrus dixit: obsecro + Domine ut quicumque vel quaecumque haec verba portaverit non possint ei nocere febres + Deus autem dixit: fiat iuxta verbum tuum + a + l + a + Marcus + Matheus + Lucas + Johannes + michi .N. sucurre et defende ab omni maligno febre. Amen.
And byd the pacyent saye .v. pater noster in the worschyppe of the .v. wondys and fyve sythe Ave marie and in the worshyppe of the .v. joyes of our Lady and thre credys in the worshipe of the Fader and Sone and the holy Gooste.

De volgende zegen is blijkbaar een unicum. Noch in het Nederlandse taalgebied noch in de ons omringende landen heb ik hem teruggevonden. Wel valt er enige vage verwantschap te noteren met een Nederlandse uit latere mondelinge overlevering opgetekende zegen²³⁸:

[71] Doe Jhesus in de passie trac, doe bevede al datter was. Doe sprach Pilatus: ‘waeromme en bevestu niet?’ Jhesus doe antwoorde: ‘waeromme zoudich beven? Ic en hebbe noch cawe¹ noch rede noch negheen ongemach. Zo en moete nemmermeer wijf noch man die dese woorden hoort of spreken can. In Gods namen. Amen.’
Zo wie dit daghelichs lest of over hem heft word bevred vanden onghereeten heere². Ende zo wien heft ende daghelichs lest .v. pater noster onsen Heere .v. wonden theere ende der werdichede ende hu pater noster onser

236 P. Meyer, Romania 32 (1903), 293.

237 Cambridge, Trin. Coll., Ms. O.1.13, fol. 53v; talloze andere versies bestaan: BL, Ms. Sloane 122, fol. 163r; 140, fol. 44v-45; 389, fol. 91v-92r; 2269, fol. 26r; 3285, fol. 62v-63; Ms. Royal 12 B XXV, fol. 61v; Ms. Harley 2558, fol. 195r, enz.

238 Van Haver, Ned. Incant., nr. 240.

1 cawe: in het hs. staat cauue; koude, d.i. hier koude koortsrilling

2 onghereeten heere: wellicht corrupt; de bet. lijkt te zijn ongebreidelde koorts

[p. 118]

vrawe .v. theere der werdichede³ hy sal bidden gracie ons Heere daer by boete⁴ hebben van dat hem mach deeren. Die jonne⁵ ons die Vader, die Sone ende die heleg Gheest⁶. Amen. J. Fiat.
Brug., Rek. 1490

Een amulet bestaande uit een loden kruis dat om de hals van de zieke gehangen wordt, is eveneens enig in zijn soort.

[72] Item noch ten zelven.

Omme cortsen nemt eenen looden cruce, ende int eerste been¹ booven zo schrijft mijt letteren: arde, ende int darde zoo scrijft: fugyto, ende int vierde soo scrijvet: sencyo, ende inden middel so scrijft: eemanuel. Ende hanghet hem anden hals als beghijnt te beeven: die zieckte² zal terstont vergaen.
Brug. 3, 2v

Voor zover men uit de niet helemaal intact overgeleverde tekst kan opmaken, was het de bedoeling op het loden kruis, dat de koortslijder om de hals gehangen werd, vijf woorden te schrijven. Bovenaan, wellicht op het bovenste deel van het vertikale been, komt het mij overigens niet duidelijke woord arde. Onderaan, d.i. op het onderste deel van het vertikale been, een tweede woord dat in de tekst ontbreekt. Dit ontbreken wordt duidelijk wanneer de scribent van ‘int eerste’ overgaat naar ‘int derde’. Op de derde plaats d.w.z. vermoedelijk links (of rechts) op de dwarsbalk van het kruis, komt het woord fugyto, wellicht corrupt voor Lat. fugite, vlucht, gaat heen. Op de vierde plaats, d.i. op het andere uiteinde van de dwarsbalk, komt het weer corrupte woord sencyo. Ten laatste dient men in het midden van het kruis, d.i. op het kruispunt van de vertikale en de horizontale balk, het woord eemanuel, één van de vele heilige namen van God, aan te brengen.

De vijf woorden op het kruis staan vermoedelijk in verband met de verering van de vijf bloedige wonden. Zij zijn het die aan het loden kruis een bijzondere macht verlenen. Ook in andere koortszegens vinden we de vijf wonden vermeld²³⁹.

Een loden plaatje met krachtige woorden erop vindt men geregeld in buitenlandse zegens terug. Zo wordt in een Franse ‘charme pur feistre, felun et playe’ gevraagd een vierkantig loden plaatje te snijden, waarop vijf kruisen gekrast worden, één in elk van de hoeken en één in het midden. Bij het aanbrengen van elk kruis dient men telkens een pater noster te bidden. Dan volgt een zegen en nadien legt men het plaatje op de zieke plek met de kruisen naar de huid toe gekeerd. Als het stuk lood met de aarde in

3 ende der werdichede ... werdichede: corrupte passage; bij het kopiëren heeft de scribent wellicht een deel tekst in zijn legger overgeslagen

4 boete: genezing

5 jonne: vergunne

6 Gheest: in het hs. staat heest.

1 been: in het hs. staat een

2 zieckte: het hs. heeft ziecke.

239 Van Haver, Ned. Incant., p. 128.

[p. 119]

aanraking geweest is, zo wordt nog aangestipt, verliest het zijn krachtige werking²⁴⁰.

Een gelijkaardige geneeswijze - zij het dan steeds voor wonden - komt in buitenlandse manuscripten wel meer voor. Zo leest men b.v. in een 15de-eeuws handschrift²⁴¹:

Take a plate of leede and make hit even square and in elke cornere make a cros in this manere [hier volgt een afbeelding, een vierkant met 5 kruisjes erop, één in elke hoek en één in het midden]. And whan thou makeste and draweste the firste draugte of the cros, saye devoutely a pater noster and an ave unto thou come to this poynte: panem nostrum cotidianum.
And in the drawynge of that other draugte saye alle overe the pater noster and the Ave with goode intent, and doo so at the makyng of alle .v. crosses. And than saye .v. pater noster and .v. Ave. And say thou this orisoun:
Vulnera quinque dei sunt medicina mei.
Ut sint medicina michi pia crux et passio Christi.

Daarna volgt nog een lang gebed in het Frans, waarin de vijf wonden nogmaals ter sprake komen. Het begint als volgt:

Doulce Jhesu auxi verrrament come vous suffrastez chinque plays en vostre saint corps pour toutz peches aux verrament gardez cest home .N. de cest maladie, etc.

Het opmerkelijke is dat steeds een vierkant loden plaatje, nooit een plaatje in kruisvorm, zoals in de Middelnederlandse zegen, gebruikt wordt. De enige uitzondering is een Latijnse zegen tegen ‘dysiaticum’ (?)²⁴²:

Ad dysiaticum.

In nomine domini accipe plumbum et fac inde crucem parvulam et scribe in ea ante totam ‘Ecce crucem dei’, in fine ‘Pax tibi att’, et liga super infirmum in collo eius.

In het volgende magisch procédé wordt aan de zieke water te drinken gegeven, waarmee krachtige, op de hand geschreven woorden zijn afgewassen:

[73] Contra febres.

Apprehende manum dextrum tuam egroti¹ et in palma fac ter crucem et in unaquaque dicas: Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat.
Et postea in prima eadem² scribe: on Pater + on Filius + on Spiritus sanctus. Et mox aqua dilue scriptum et³ bibat aquam.

240 BL, Ms. Harley 273, fol. 85v.

241 Cambridge, Trin. Coll., Ms. R.14.51, fol. 30r. Andere versies o.m. in Cambridge, Univ. Libr., Ms. Dd.V.76, fol. 67v, Ms. Ee.I.15, fol. 94r; BL, Ms. Sloane 7, fol. 23v; 213, fol. 155r; 382, fol. 165r; 540A, fol. 22v; 1964, fol. 19v; Oxford, Bodleian, Ms. Selden supra 73, fol. 100r. Volgens één van deze teksten zou deze geneeswijze reeds bij Galenus aanbevolen worden (Cambridge, Univ. Libr., Ms. Ee.I.15, fol. 94r).

242 Heim, Jb. f. class. Phil. 19. Suppl. Bd. (1893), 552.

1 Versta: neem met je rechterhand die van de zieke

2 eadem: wellicht corrupt voor die

3 scriptum et: in het hs. staat et scriptum

[p. 120]

Secunda die scribe: on aries + on [...]en agnus +. Et siliter⁴ ablutum bibat.
3^o die scribe: on leo + on virtulus + on vermis + Et iterum ablutum bibat + Sine dubio⁵ 3^o die liberatur.
Ma., 101r en 103v

Deze tekst werd zwaar toegetakeld, maar bleef toch leesbaar omdat hij tweemaal in het handschrift voorkomt: wat in de ene versie door wegkrassing onleesbaar is, is het wel in de andere, en omgekeerd. Beide versies zijn zogoed als identiek.

Verscheidene motieven die in kortere teksten afzonderlijk voorkomen, zijn in de volgende uitvoerige zegen tot een uitzonderlijk geheel samengevoegd:

[74] Ic bezwer hu ende ic bemaen di, reede ende redinne¹, ende .xcix. huwer kinder, bi der sonnen ende bi der manen, ende bi den waetere ende bi den winde ende bi der lucht, hoe ghi .N. aenquaemt, waest huten noerden of huten oesten of huten zuden oft huten westen of huut wat houke van der werelt, wast bi daghe, wast bi nachte, slaepende oft wakende, ghaende of staende, lichende² of sittende, etende ofte drinckende, oft in wat manieren, alleene of met andre ghemeene.
Ic bezwer di ende ic beveel di bi den heleghen zweete ons liefs Heeren ende bi zinen heleghen ghebenediden bloede, ende ic bezwer di ende beveel di bi denzelven doepsele dat sente Jan Babtiste³ doepte onsen Heere in de flume Jordane, ende ic bezwer di bi sinen heleghen .v. wonden, ende ic bezwer di ende beveel di bi derzelver scerper cronen die God van hemelrike up sijn hoeft drouch ende bi den .iij. naghelen die hem dor handen ende voeten ghesleghen waeren. Ende ic bezwer di bi den zelven spere die Longinus⁴ stac in sine ghebenedide zijde daer hute ran water ende bloet, ende ic bezwer di ende beveel di bi den zelven melke ende bi den zelven zoeghe⁵ dat God soech van siner ghebenedider moeder, ende ic bezwer di bi den .iiij. ewangelisten ende ic bezwer di bi der maghet sente Marien.
Ende ic bezwer di ende beveel di bi der cracht ende macht van allen Gods heleghen, dat ghi, reede ende redinne, hoedaen datstu sijs, den eenen dach, den andren dach, den derden dach, den vierden dach, den vifsten⁶ dach, den sessten dach, den zevensten dach, den achsten dach, den neghensten dach, den couden ende den heeten, waer ghi sijt in handen of in voeten, in aerme of in beene, in zenuwen of in aederen, tusschen vel of tusschen vleesch, oft in buuc oft in hoeft, oft in wat houke oft in wat steden dat ghi sijt, sijdi tusschen naghel ende vleesch, oft in eenigherande let van .N. lichame⁷.
Ic bezwer di ende bemane di ende beveele di bi al desen heleghen worden, dat ghi, rede ende redinne, niet tempteren en sult .N. sijn bloet noch sijn vleesch, na den dach van heeden.

4 siliter: lees similiter

5 Sine dubio: niet op fol. 103v.

1 redinne: in het hs. staat redine

2 lichende: liggend

3 Babtiste: Baptist, den Doper

4 Longinus: in het hs. staat longus

5 zoeghe: zog, moedermelk

6 vifsten: de e werd verbeterd uit?

7 van .N. lichame: versta: het lichaam van N

[p. 121]

Niet te meer so ne moeti macht hebben te ridene .N. dan sente Martijn niet meer daer af ghequelt en was, als mijn vrauwe, sente Marie, sente Martijn afghelesen adde met desen zelven worden.
Hier boetic⁸ .N. den rede, God end die grote here sente Jan die al onwille⁹ wel boeten can, die boete .N. heden desen daghe ende al dat hem derende es mede, dat boet hem God ende die heleghe Kerst, in de name [des Vaders ende des Soens ende des heleghe Gheests. Amen].
G. 3, 15v-l6r.

Uit deze uitvoerige opsomming blijkt de angstvallige zorg waarmee de aflezer alle mogelijke vormen van de ziekte opsomt, in de overtuiging dat enige slordigheid hierin juist aan de vergeten koortssoort een kans zou bieden om te ontsnappen en het hele formulier te ontkrachten.

Een ander opvallend verschijnsel is de verpersoonlijking van de kwaal, de ‘rede’. Reeds bij de Romeinen werd de koorts als een godin aanroepen²⁴³. In Engeland treft men Latijnse koortszegens aan waar de koortsen als zeven zusters worden voorgesteld en zelfs bij name genoemd²⁴⁴:

Coniuro vos febres qui estis septem sorores, prima vocatur Elia, secunda Sicilia, tercia Vellea, quarta Suffocalia, quinta Commonia, sexta Genia, septima Eema. Coniuro vos febres et vos immundus spiritus visibiles et invisibiles, de quacumque modo estis vel de quacumque nacione estis, per Patrum et Filium etc.

De koorts wordt in het Mnl. lange formulier voorgesteld als een echtpaar met een groot aantal nakomelingen. Deze voorstelling is het gevolg van de grote diversiteit in de soorten koorts, die men meende te moeten onderscheiden. Deze personifiëring met gezin en kinderen incluis, treft men niet alleen aan bij koorts, maar ook bij kanker²⁴⁵ en brand²⁴⁶: ‘canker ende cankerinne ende xc arer kinderen’ en ‘den brant ende de brandinne ende xc harer kinderen’. Opvallend is dat al deze zegens uit de Middeleeuwen dateren. In de latere, mondelinge overlevering, komen dgl. verpersoonlijkingen niet meer voor.

Een familie (ouders en kinderen) van ziektesymptomen vindt men reeds in de negende eeuw: Nesso en zijn negen kinderen (nessiklinon) worden in een bezwering tegen deze ziektedemonen gemaand te vertrekken van het merg naar het been, van het been naar het vlees, van het vlees naar de huid ... om

8 boetic: genees ik

9 onwille: in het hs. staat onwile, onwelzijn, ziekte.

243 Maple, Op.cit., p. 31.

244 BL, Ms. Sloane 2948, fol. 22r. Ook in Ms. Sloane 140, fol. 44v-45v en 405, fol. 48v; een kortere versie in Ms. Sloane 389, fol. 91v moet op een stuk perkament geschreven en als amulet om de hals gedragen worden. De namen van de ‘zusters’ zijn in Ms. Sloane 140: ‘Ylya, Sayculia, Violetta, Suppotalia, Seneye, Deneya en Emyta’; in Ms. Sloane 405: ‘Parlya, Reptilia, Fugalia, Astrata, Ruta en Ignata’; in Ms. Sloane 389: ‘Daliola, Vestalia, Fugalia, Superalia, Affrega, Lilia en Ligalia’.

245 Zie Van Haver, Ned. Incant., nr. 234 en hierboven 3. ‘Kanker’.

246 Idem, nr. 67 en hierna, hoofdstuk II.

[p. 122]

zo het lichaam van de patiënt te verlaten²⁴⁷. Deze negen zijn de kwade en destructieve krachten die door de lucht gedragen worden door de vier winden. Ze vallen het lichaam van de mensen aan met hun ziektebrengende adem. Deze doctrine is afgeleid van de Germaanse mythe waarin Wodan het kwaadaardige serpent in negen stukken hakte, die elk de hoofdoorzaak werden van ziektes²⁴⁸.

Nesso is de ziekteduivel die in andere gelijkaardige bezweringen vergezeld is door zes demonen met min of meer vaststaande namen als Nagedo, Stechedo, Troppho, Crampho, Gigihte en Paralisis. Men heeft gesuggereerd dat christelijke invloed verantwoordelijk is voor de verandering van negen in zes²⁴⁹. Anderen zijn van mening²⁵⁰ dat de oorspronkelijk zes ‘kinderen’ achteraf in negen veranderd werden. De oorsprong zou te zoeken zijn in het apocriefe Koptische evangelie, het Boek van de Verrijzenis dat door de apostel Bartholomeus zou geschreven zijn. De Dood, Abaddon, daalt er af in de hel met zijn zes zonen. Ze willen het lijk van Christus bemachtigen, maar worden verslagen en wriemelen als wormen. De zes zonen zijn de zes dodende krachten die verantwoordelijk zijn voor alle soorten ziekten. Hier zou de oorsprong liggen van Nesso-Nessia en hun zes kinderen, de zeven ‘wormen’ of de septem sorores uit de hierboven geciteerde conjuratio uit Engeland. Dit zevental werd later in het andere heilige getal negen veranderd.

Longinus, de Romeinse soldaat, die reeds hierboven ter sprake kwam²⁵¹, werd in middeleeuwse legenden als een middeleeuws ridder voorgesteld. Men verhaalt ook dat hij op het punt stond blind te worden, maar van zijn kwaal genas, toen hij toevallig zijn ogen aanraakte met zijn handen die met het bloed van Christus bevlekt geweest waren²⁵².

De vermelding van ‘sente Martijn’, de H. Martinus van Tours, die volgens onze tekst door Maria van de ‘rede’ verlost werd, heb ik nergens anders aangetroffen. Het is niet onmogelijk dat de analogie tussen de ruiter Martinus en het ‘rijden’ door de koorts, hier een zekere rol heeft gespeeld. De idee dat een koortslijder door de als levend wezen voorgestelde kwaal ‘bereden’ wordt, zoals iemand 's nachts door de mare bereden wordt, hebben we reeds hierboven in een andere koortszegen ontmoet.

Uit Duitsland is reeds uit de late dertiende eeuw een zegen bekend waar de ‘Alp’ of elf en zijn geslacht, die zoals de mare bij ons, de mens 's nachts opzoeken en hem pijnigen, in direkte rede als volgt wordt bemaand²⁵³:

247 Bächtold-Stäubli, Op.cit., col. 1013.

248 Maple, Op.cit., p. 36-37.

249 K. Weinhold, ‘Die mystische Neunzahl bei den Deutschen’, Abh. d. preuss. Akad. d. Wiss. (1897), 25.

250 A.A. Barb, ‘Animula Nagula Blandula ... Notes on Jingles, Nursery-Rhymes and Charms with an Excursus on Nohthe's Sisters’, Folk-Lore 61 (1950), 26-27.

251 Zie 2. ‘Bloedstelpen’ hierboven.

252 H. Harmjanz, Die deutschen Feuersegen und ihre Varianten in Nord- und Osteuropa (FFC. 103; Helsinki, 1932), p. 142; vgl. Hampp, Op.cit., p. 202.

253 F. Hälsig, Der Zauberspruch bei den Germanen bis in die Mitte des 16. Jahrhunderts (Leipzig, 1910), p. 25.

[p. 123]

 

Alb unde elbelin,

 

ir sult nich lenger bliden hin;

 

albes svestir und vatir,

 

ir sult uz varen obir den gatir.

 

albes mutter, trute und mar,

 

ir sult uz den vïrste varen

 

enz.

De mannelijke en de vrouwelijke koorts, ditmaal evenwel zonder voorzaten of nageslacht, vindt men ook in de volgende zegen:

[75] Ic vermane¹ hu, reden ende redine,
ic vermane duer alle sancten ende santinnen,
ic vermane hu duer hemelrike ende duer aerderike,
ic vermane hu duer die heleghe messe ende duer die .iiij. evangelisten,
ic vermane hu duer die planeten ende duer die ontfarmichhede,
ic vermane hu duer die .vij. worden die God sprac doe hij
anden cruce hinc ende die bitter doot onfinck,
ic vermane hu duer Jhesus Christus .liiii. wonden ende .lx.
ic vermane hu duer zine doorne crone met .lxxij. tacken,
ic vermane hu bider melc ende bider borsten die God zooch van zijnder moeder,
ic vermane hu bij zijnre goedertiereit en by zijnder onnoselheit²,
ic vermane hu biden .x. gheboden,
ic vermane hu biden .xij. pointen vanden ghelove,
ic vermane hu bijder zonne ende bider mane en bijder sterren
ic vermane hu biden evangelien,
ic vermane hu biden ban en bijder georsamicheit,
ic vermane hu duer dat cruce daer Hij an ghenaghelt was,
ic vermane hu duer dat bloet dat Hij sturte up den goeden vrijndach ende [totter] doet³ toe,
ic vermane hu duer alle dat Gode ende zijnre lieven moeder toebehoort
ende dat ghij bin dieser huere verroets⁴ wechtreecht,
eeuwelich wech te blivene van my uut minen .iiijc 3 leden⁵ ende .xliij.
leden die mine ziele ende mine lichame heft bevaen⁶.
Brug., Rek. 1490

De tekst staat vol zonderlinge gegevens: b.v. ‘de .liiii. wonden ende .lx.’, de 72 takken van de kroon, de bijzonder grote hoeveelheid ‘leden’ waaruit lichaam en ziel van de aflezer bestaan zouden hebben.

[76] Tsegen allehande cortssen een excellente ende beproeffde saeck.

Ghij sult dese naerbescreven woorden in een brieffken scrijven ende draegen dat aen den hals .v. oft .vij. oft .ix. daegen lanck, soo die cortssen sijn mogen. Ende leest alle daeghe vijff pater nosters, int walsch oft sulcker tael als men wilt:

1 vermane: gewoonlijk bemane

2 onnoselheit: onschuld

3 doet: dood

4 verroets: dadelijk (?)

5 3 leden: wellicht overbodig; bet. onduidelijk

6 bevaen: omvat, geteld.

[p. 124]

+ Adabra + drabra + rabra + abra + bra + ra + a
Godt verleent mij bate.
Gr. 3, 147r

Het lezen ‘int walsch’ of in een andere vreemde taal bevordert de geheimzinnigheid en - naar men hoopt - de efficaciteit.

Met het toverwoord ‘[ac]adabra’ lopen we vooruit op de vierdendaagse koorts, waarbij dit woord meestal voorkomt (zie hierna). De idee is natuurlijk dat, zoals het woord na adabra letter per letter slinkt tot a, ook de koorts geleidelijk zal afnemen en tenslotte geheel verdwijnen.

Hetzelfde principe komt eveneens voor in een gelijkaardig koortsamulet:

[77] Noch een ander maniere tsegen die cortse.

Ende daer sal dit helpen, ende is beproeft, aen den hals gedraegen negen daeghen:
a b r a c a d a b r a
a b r a c a d a b r
a b r a c a d a b
a b r a c a d a
a b r a c a d
a b r a c a
a b r a c
a b r a
a b r
a b
a
Gr. 3, 147r

Naast deze zegens en amuletten tegen koorts in het algemeen zijn er ook die speciaal geschikt zijn om een bepaalde soort te genezen. Voor de dagelijkse en de driedaagse zijn die zeldzaam:

[78] Item ad cotidianum.

+ Christus natus est + Christus passus est + et liber[a]ta .N. a febribus. Amen.
Gevet¹
B., 28r

[79] Ad tertianam.

+ alpha et o + m[ors] + et vita + Spiritus sanctus + rer¹
Scrif dit in enen appel ende gheeft hem tetene.
B., 28r

1 De rest van de zegen, wellicht een instructie in het Nederlands, ontbreekt.

1 De rest ontbreekt.

[p. 125]

Het eten van stukken van een appel met machtige woorden erop vindt men ook in een reeds hierboven aangehaalde tekst tegen koorts in het algemeen ([67]).

Veel talrijker zijn de magische middelen tegen de vierdedaagse koorts of quartana.

[80] Jeghen quarteine¹.

Desen brief scryft ende hancten den sieken aen den hals als die corts begint te comen, met enen clenen drade die niet dobbel en es ende den sie[ken .....]²
Brus. 4, 25v-26r

Wat er op ‘desen brief’ diende geschreven te worden, vernemen we hier niet, wel in een paar andere amuletten.

[81] Die vierde [dach] corts.

Scrijft desen brief: In nomine Patris et cetera: ire vre are wire Christus filanx artifex. Amen.
G. 3, 6r

Deze formule vertoont gelijkenis met de volgende ‘medicina contra febres’ in een 12de-eeuws Engels handschrift²⁵⁴:

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
+ Ire + arex + xre + rauex + filiax + arafax + N

Of nog:

[82] Jeghen de vierde dach corts.

Scrijft in een briefkijn ende hanghet an uwen als: + aladabra + ladabra + adabra + dabra + abra + ra + a + abraca + ende de name van den mensche also hi heet.
G. 3, 1Ov-11r

Het gebruik de ziekte af te tellen is zeer verspreid en dikwijls wordt daartoe het woord abracadabra gebruikt. Dit woord duikt voor het eerst op bij Serenus Sammonicus en zou kunnen ontstaan zijn uit corrupt overgeleverde Arabische woorden, zoals abrakha dabir dat ‘het is genezen’ of ‘de zaak staat goed’ zou betekenen²⁵⁵.

1 Op quarteine volgt in het hs. nog triceyne

2 De rest is weggescheurd.

254 Storms, Op.cit., p. 306.

255 W. Zuidema, ‘Hulp zoeken bij Geestelijken van een andere Godsdienst’, Volkskunde 15 (1903), 16. Volgens anderen is het woord samengesteld uit de vier eerste en de vier laatste letters van vier Hebreeuwse woorden, terwijl de drie centrale letters (cad) de eerste drie letters van drie Griekse woorden zijn, betekenend de Vader, de Zoon en de heilige Geest. Het geheel zou betekenen: het heil komt ons van de Vader, de Zoon en de H. Geest (A.J.J. Van de Velde, ‘Uit de Geschiedenis van de Alchemie’, Versl. en Med. KVATL (1942), 173.

[p. 126]

Bij het gebruik van abracadabra schreef men meestal, we zagen er hierboven reeds een voorbeeld van, dit woord steeds opnieuw, maar telkens met weglating van de laatste letter²⁵⁶:

A B R A C A D A B R A
A B R A C A D A B R
A B R A C A D A B
A B R A C A D A
A B R A C A D
A B R A C A
A B R A C
A B R A
A B R
A B
A

In het amulet is een blijkbaar onvolledige en corrupte vorm van dit beroemde toverwoord overgeleverd. Ook hier wordt de koorts ‘afgeschreven’, zij het niet volledig op de gewone manier.

Toch duiken naast dit ene bijzonder geliefde woord ook andere, gelijkaardige op, zij het veel minder frequent en niet alleen in koortszegens.

Ik maak mij sterk dat de lezer in dit verband graag even voor een korte excursie begrip zal opbrengen. Hierbij kijken we even over het muurtje van de gekozen chronologische en linguïstische afperking. De directe aanleiding daartoe is een heel bijzondere, in het Frans gestelde zegen tegen hoofdpijn met een uniek begeleidend ritueel. Hij is bewaard in een zeventiende-eeuws handschrift met bijna uitsluitend Nederlandse geneeskundige recepten voor allerlei doeleinden²⁵⁷. Het unieke ervan is dat hier verscheidene procédé's van analogische overdracht tot één geheel worden verstrengeld. Eén ervan is een variant op de afbouw met het abacadabra-toverwoord:

Pour la douleur de teste.
a r a r i t a	Quant vous venes aupres du malade
a r a r i t	ou quil vient aupres de vous, pre-
a r a r i	nes ung cousteau neet [= neuf?],
a r a r	en faictes luy une croix au front,
[a r a]	et dictes cestes parolles:
a r	Jhesus Christus la ou il pen-
a	dit a larbre de la croix, disoit
	‘Consummatum est’ et finit toutte
consummatum est	sa peine et passion. Ainsy soit fuy
	et relevet toutte la paine de la teste de ce malade.

256 E. Stemplinger, Antike und moderne Volksmedizin (Leipzig, 1925), p. 87; vgl. ook ‘Das schon den Römern bekannte Zauberwort Abracadabra ist zu häufig in alten und neuen Volksarzneibüchern erwähnt, um als kräftiger Spruch (auf Zettel geschrieben und den Kranken umgehängt) verschmäht zu werden’ (Hovorka und Kronfeld, Op.cit., I, p. 141).

257 SA Brussel. Oud Fonds, Bundel 829 (3), fol. 49r.

[p. 127]

Cestes parolles vous fault il dire en faisant la croix au front bellement [sic; lees: tellement] que on ne les oye point.
Apres cela aveucques le mesme cousteau detrenches au long la parolle quy est escriptes desoubz [= dessus] les caractaires ‘Consummatum est’. Et quis prenes le meisme cousteau et faictes luy de rechief [= de nouveau] une croix au front et dictes les meisme parolles comme dessus: ‘Jhesu Christus etc.’. Et apres faictes dire au malade sept paternostres, entretant coppes en croix cestes caracteres quy sont en la premiere ligne avecq le mesme cousteau, tout oultre en disant sur chune [= chacune] lettre en coppant ces susdictz mots ‘Jhesus Christus etc.’.
Quant ceste premiere ligne est achevee vous prendres de rechief le mesme cousteau faisant une croix au mallade au front, disant ‘Jhesus Christus etc.’ comme paravant, et faictes dire au mallade six paternostres, autant que trouvtres [= trouverez] de caracteres en la .ij.e ligne. Entretant quil dict les six paternostres decouppes chune caracterre en croix avecq le cousteau, disant tousjours les mots comme dessus: ‘Jhesus Christus etc.’.
Et ainsy tousjours faisant dire au mallade autant de paternostres que trouveres des caracteres, en diminuant comme elles sont diminuees dessus, tant que venez a la fin, tousjours faisant la croix au front du malade, disant les motz couppant les caracteres en croix comme aures commenche. Entretant couppes en croix chascune lettre apart soye [= comme?] de la premiere ligne des caracteres, disant a chascune lettre en la decoupant en croix les susd[ites] parolles ‘Jhesus Christ etc.’.

In deze tekst kan men zonder moeite de volgende technieken van magische transpositie onderscheiden:

1.	de woorden Consummatum est waarmee Jezus op het kruis aangaf dat zijn lijdensweg volbracht was, zullen door analogie de hoofdpijn eveneens doen ophouden.
2.	het maken van een kruisteken met een ‘maagdelijk’ mes op het voorhoofd van de patiënt onder het mompelen van een zegen, wordt verbonden met het maken van hetzelfde teken op elk van de letters van het krachtig ‘woord’ ararita.
3.	het verminderen van het aantal letters van dit woord, door telkens de laatste letter ervan weg te laten tot er nog slechts één en dan geen enkele meer overblijft, zal leiden tot het even geleidelijk verminderen en verdwijnen van de hoofdpijn.
4.	dezelfde afbouw wordt nog versterkt door het even geleidelijk verminderen van het aantal paternosters dat de patiënt moet bidden, terwijl de ‘genezer’ kruisjes op elke letter maakt.

Vermelden we bij deze merkwaardige tekst ook nog het mes dat ongebruikt moet zijn, de geheimhouding (que on ne les oye point) van de zegen (Jhesus Christ la ou il pendit ... malade) en het gebruik van het heilige getal zeven.

Maar keren we nog even naar onze koortszegens terug.

Nog een ander amulet dat eveneens om de hals dient gedragen te worden:

[p. 128]

[83] Ad quartanam.

Scribe: Jhesus + eloy + eloy + elyon + adonay + sabaoth + messias + patior +
Ferat ad collum .N. sicut anglero .v. ca. in se [...] ho . i . ni . v. sator tenet oper[a] rotas Christi per hec nomina [.......]fa sit a febre. Amen.
B., 28r

Deze tekst is gedeeltelijk onverstaanbaar door de gebruikte afkortingen. Bij de beroemde formule sator-arepo-tenet-opera-rotas die hier ook onvolledig overgeleverd is, zullen we later nog blijven stilstaan²⁵⁸.

Heel ongewoon is het volgende koortsmiddel: op drie eieren schrijft men een aantal krachtige woorden. Ze worden in het vuur hard gebraden en dan vermoedelijk aan de patiënt te eten gegeven. Het einde van de oorspronkelijke tekst is, jammer genoeg, nu verdwenen:

[84] Contra quartanam.

Recipe .iii. eye[r] ende scrif in elc ey dat naergescreven staet ende begen¹ op den irsten: In n. P. et F. et S. sancti. Amen. bassor + masson + agar + quem + ysa res + hytq. ad matanor + groner + hosa. In nomine P. et F. et S. sancti. Amen.
Ende lecse int fier metten nat [...] ende braetse hard ende laet de [...] int fiir...
B., 28r

De volgende 15de-eeuwse tekst is door een latere bezitter van het handschrift waarin hij voorkomt, zodanig met inkt doorstreept dat nog slechts een paar woorden leesbaar zijn²⁵⁹:

[85] Contra febres [...].

Scribe ad pergamenum [...........................] + 9 + intix + aconi.
Ma., 134v

Het volgende magisch middel is een amulet van een geheel andere aard:

[86] Omme den vierden dach corts te verdrivene.

Ghaet sonder spreken nuchtens huut uwen huuse sonder spraken toot up een kerkof, ende neemt een beenkijn van eenen doden mensche ende hanct dat an uwen hals in een linen cledekijn ende draghet .xii. daghe lanc ende leest alle daghe .v. pater noster den heleghen .v. wonden teeren ende ghi zult ghenesen. Dan draghet weder.
G. 3, 7r

258 Zie ook Deel II, hoofdstuk 4, 4. ‘Woorden en tekens op perkament’.

1 begen: begin.

259 Vooral de naar schatting zes ‘krachtige’ woorden zijn geheel onleesbaar en ook de lezing van de laatste drie is onzeker.

[p. 129]

Zeer veel toverhandelingen moeten nuchter en zwijgend volbracht worden: ‘Das Schweigen drückt zugleich das Geheimnisvolle aus; und selbst die Besprechungen geschehen nur in dumphem Murmeln’²⁶⁰. Volgens De Cock²⁶¹ verzekert Albertus Magnus dat een ‘doodsbeentje, als amulet gebezigd, de vierdedaagse koorts verdrijft’. Ook bij de bestrijding van wratten en tandpijn²⁶² werd een doodsbeentje gebruikt: ‘Andere, om de vratten te verdryven, en de tandpyne te stillen, stryken de zelve met een doodsbeen van een kerkhof’²⁶³. De kwaal wordt door aanraking met het dode been ook gedood.

We besluiten dit overzicht met een zegen met een ontmoetingsmotief:

[87] Omme¹ af te lesene den vierden dach rede.

Secht: onse Heere ghinc te crucen waert ende sente Pieter die ghinc mede. ‘Heere’, seit hi, ‘mi dincke ghi hebt den rede’. ‘Pieter’, seit hi, ‘ic ne doet dor noot, no ne dede nemmer meere, no sal man no wijf die dese worden segghen’. In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.
G. 3, 11r

De ontmoeting tussen Jezus en Petrus, niet bij een poort, maar terwijl Jezus ‘ghinc ten crucen waert’, is een heel ongewone versie van de Petruszegen²⁶⁴. Daar Jezus hier met zijn kruis onderweg is naar de galgenberg, is er duidelijk verwantschap met de volgende versie uit Luik en Frankrijk²⁶⁵:

Quand Jésus porta sa croix, il survint un juif, nommé Marc-Antoine, qui lui dit: ‘Jésus, tu trembles’. Jésus lui dit: ‘Je ne tremble ni ne frissonne. Et celui qui dans son coeur ces paroles prononcera, jamais fièvre ni frisson n'aura’.

en een bij ons eeuwen later opgetekende variant²⁶⁶:

Toen Jezus zijn kruys droeg kwam hem een Jood tegen met name Marce Anterm die zegde, Jezus gij beeft; Jezus antwoorde, ik beef noch schrik en vloede deze woorden uit zijn hart, sprekende, nooit zal hij koorsen nog schrik hebben, God gebied van de koorsen van zich uyt te gaen van de persoon te verwijderen. Jezus, Maria en Jozef. vijf o.v.

Het is duidelijk dat in onze koortszegen de naam Marc-Antoine werd vervangen door Petrus, zodat door deze vermenging een nieuwe zegen ontstond die echter niets meer dan de naam Petrus met de echte Petruszegen gemeen heeft.

260 A. Wuttke, Der deutsche Aberglaube der Gegenwart (Berlin, 1900), p. 161-162.

261 De Cock, Op.cit., p. 235

262 Zie ook 6. ‘Eksterogen’ hierboven.

263 P. Vanden Bossche, Den katholyken Pedagoge (Gent, s.d.), p. 276.

1 Omme: in het hs. staat ome.

264 Zie hierboven bij zegeningen tegen koorts in het algemeen.

265 De Cock, Op.cit., p. 263-264.

266 Van Haver, Ned. Incant., nr. 240. Zie ook hierboven 14. ‘Koorts’ [71].

[p. 130]

15. Kramp

Met de term kramp kunnen allerlei ziektebeelden worden aangeduid. Veelal is er enig verband met jicht en ook met koorts wegens het bevend, schuddend of ‘kramp’-achtig aanvoelen van het aangetaste lichaamsdeel of het ganse lichaam. Incantaties tegen kramp zijn in het Nederlands taalgebied geheel onbekend²⁶⁷, met uitzondering van de éne hiernavolgende zegen uit de Oostelijke randzone:

[88] Weder den kam.

Segge aldus:

Unse herre God unde sente Peter
De gingen over enen dam¹.
Sente Peter den wart de kam.
Sente Peter sik do nedder settede
Unse leve herre Got em dat bötede²
Myt synen vorderen dumen:
‘Kam, du most desse stede³ rumen.
In Gods namen. Amen’.

Lo. 3, 68r-v

Voor kam in het opschrift leze men kram, kramp. Men vgl. ram(m), ramp(f) en krampf (kram, ram) die we alle als aanduiding aantreffen²⁶⁸ van wat nu algemeen kramp genoemd wordt.

De zegen bestaat uit twee delen: ze begint met een Präzedenzfall, een episch gedeelte met wat Van Haver het ontmoetingsmotief noemt. Hier zijn ‘unse herre’ en Sint-Pieter onderweg over een dam, een dijk of een straat. Dit woord is wel gekozen wegens de mogelijkheid er ‘kam’ uit het volgende vers mee te laten rijmen. In andere zegens met een gelijkaardige aanloop komt ‘dam’ als plaats waar de handeling plaatsvindt, nergens voor²⁶⁹.

Wat ‘unse herre’ precies doet met zijn ‘vorderen dumen’ blijft ons onthouden. Men kan alleen vermoeden dat hij op het lichaamsdeel met de kramp één (of meer?) kruistekens maakt.

Het tweede deel is een direct bevel aan de ‘kam’ om de plaats waarin de gepersonifieerde ziekte zich bevindt, op staande voet te ontruimen. God beveelt er in de naam van God, d.i. in zijn eigen naam. Of dient men te verstaan dat Jezus in de naam van de Vader het bevel uitspreekt?

Alhoewel uit de ons omringende landen - vooral uit Duitsland - zegens tegen de kramp welbekend zijn²⁷⁰, komt het type dat hierboven aangehaald wordt daar niet bij voor.

267 Van Haver, Ned. Incant. vermeldt één enkele zegening bij buikpijn (nr. 119).

1 dam: dijk of straat

2 bötede: genas, cf. Ndl. boeten: baten; daar het woord rijmt met settede, leze men bettede

3 stede: plaats.

268 M. Höfler, Deutsches Krankheitsnamen-Buch (München, 1899), p. 491 en Priebsch, Modern Lang. Rev. 28 (1923), 480.

269 Hampp, Op.cit., p. 184 e.v.

270 Bächtold-Stäubli, Op.cit., V, col. 372-376.

[p. 131]

Naast zegens werden ook allerlei andere middelen gebruikt. In Duitsland bond men een rode draad rond het lichaam van de zieke, in bepaalde streken echter een blauwe doek. Als amulet raadt het zesde en zevende Boek Mozes aan een verpulverde witte rabarberwortel in een linnen zakje op het lichaam te dragen. Zeer bekend zijn ook de zg. krampringen. Die werden aan de rechterhand gedragen en gesmeed uit ijzeren onderdelen van een lijkkist, een gevonden hoefijzer of een galgketting. Soms werd bepaald dat die ringen op Goede Vrijdag dienden gesmeed te zijn. Ook bij epilepsie werden ringen gedragen, maar - we zagen het hierboven - die waren van zilver en dienden aan de wijsvinger van de rechterhand gestoken te worden.

16. Mastitis

Ontsteking van vrouwenborsten kan allerlei oorzaken hebben, maar komt dikwijls voor bij vrouwen die hun kinderen de borst geven. Tegen deze zg. mastitis pueralis zijn enkele zegens bewaard, die op één na, een uitgesproken voorkeur te zien geven voor de Präzedenzfall van de bijbelse kuise Suzanna. Ook in latere tijd zijn uit ons taalgebied een paar zegens tegen mastitis bekend die uit mondelinge overlevering werden opgetekend²⁷¹, maar geen enkele gelijkenis vertonen met de nu volgende.

[89] Eene secheninghe ter borstzweere.

God seine¹ alrande venijn².
Van Gods halven³ so manic dij dattu en⁴ moet swellen noch zweeren nemmermeer, no deren, ende dattu moets dwinen ende vergaen als die wissen daden, daer onse Heere mede was ghewronghen ende mede ghebonden. In den name sVaders ende Soens ende schelichs Gheest. Amen.
Alrande evel, nu manic di bi der helegher flume Jordane ende bi de rechter evangelien, dat ghi en moet zwellen noch zweeren, noch nemmermeere deren. In de name sVaders, ende Suens ende schelichs Gheest. Amen.
G. 3, 11r

Deze zegen begint met een verwijzing naar ‘alrande venijn’, wat in tegenspraak lijkt met de er juist bovenstaande titel. Dit zou er kunnen op wijzen dat deze eerste zin niet bij de mastitiszegen behoort. Toch wordt deze hypothese weer afgezwakt door de laatste alinea die met ‘alrande evel’ lijkt aan te sluiten bij het ‘alrande venijn’ uit de eerste zin²⁷². De vraag of

271 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 557 en 560.

1 seine: zegene

2 venijn: vergif; ook ongedierte (cf. L.-L. De Bo, Westvlaamsch Idioticon (Gent, 1890), p. 1078); het is wel deze laatste betekenis die hier van toepassing is (niet in Mnl. Wdb.)

3 Van Gods halven: van Godswegen, in de naam van God

4 en: niet.

272 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 551 en 552 beschouwt de laatste alinea als een afzonderlijke zegen, die echter ook tegen ‘borsten’ gericht is.

[p. 132]

hier een mastitiszegen op de ene of de andere manier samengebracht werd met een zegen tegen allerlei ‘venijn’ blijft gesteld.

Voor het ‘wissen’-motief verwijzen we naar de rubriek ‘aambeien’ hierboven.

Wanneer men zich zou afvragen of met ‘borstzweer’ in de bovenstaande tekst ook geen andere in de borsten gesitueerde kwalen kunnen bedoeld zijn, wordt die mogelijkheid weggenomen door de volgende zegens. Twee ervan komen immers voor in een gynaecologisch-obstetrisch traktaat, zodat het verband met zogende vrouwen hier in alle geval boven elke twijfel verheven is.

[90] Item oft leest¹ dese secheninghe over die seere borsten.
In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen. + Ic gheloeve in die moghenthede des Vaders + ende in die wijshede des Soens + ende in die cracht des heyleghen Geests + ende ic gheloeve dat ons heer Jesus Christus mach hulpen ende ghenesen desen mensche .N.² vander borstsweringhen ende van alle sweringhen van cancker ende van drancwonkel, in Gods namen. Amen.
+ Onse lieve vrouwe ende mijn heer sinte Jan willense ghenesen. Amen +
Sinte Zusanna was ghelachtert³ tonrechte, ende het verlostese ons lieve heer Jesus Christus. Och lieve heer God, die verlostet sinte Zusannen van harer groeter swarer noot ende vreesen daer sij in was, soe wilt verlossen ende ghenesen .N.⁴ vander borstswere ende van alle sweringhen van cancker ende van drancwonkel in Gods namen. Amen.
Dit seitmen driewerf achtereen drie daghe lanc ende telken enen Pater noster ende Ave Maria etc.
Dan seght voert: + Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat + Christus ab omni malo famulam suam .N. liberat. Amen. In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.
Ko. 1, 35v-36r

De Präzedenzfall met de H. Susanna komt weliswaar ook in zegens tegen andere kwalen voor²⁷³, maar is nadrukkelijk aanwezig in mastitiszegens. Toch wordt de naam van Sinte-Susanna ook in verband gebracht met een buitenlands kerkelijk ritueel om allerlei nood af te weren²⁷⁴. Van de vier zegens tegen mastitis die uit de door ons behandelde periode bekend zijn, zijn er niet minder dan drie met ‘Sente Susanne’. Naast de zoëven aangehaalde zegen zijn er nog twee zo nauwverwante voorbeelden dat men ze eigenlijk varianten van éénzelfde tekst kan noemen²⁷⁵:

1 Na leest staat in het hs. daer over

2 .N.: Kusche, Op.cit., p. 292 leest ten onrechte Amen

3 ghelachtert: belasterd

4 .N.: Kusche, Loc.cit. leest weer Amen.

273 Zie 20. ‘Pest’ en 29. ‘Zweren allerlei’ hierna. Ook in een Latijnse zegen ‘ad sanguinem cedandum omni loco’ komt de H. Susanna voor: ‘deus qui Susannam de falsis testibus liberasti ... libera hunc famulam .N.’ (Londen, BL, Ms. Sloane 783b, fol. 176r).

274 Zie hierna Deel II, hoofdstuk 1, 10. ‘Om uit “eenigen noot” te geraken’.

275 Bij het notenapparaat vindt men de voornaamste varianten uit het zwaar gehavende G. 7.

[p. 133]

Teksten [91], [27] en [93] uit hs. G 3

[p. 134]

[91] Dits eene seninghe om seere bursten te ghenesene¹ die zweren ende langhe ghezworen hebben² ende al waerense ghegaet, dese worden soudense bescermen ende ghenesen van kankre, van wonkele³ ende van al dat den bursten deeren mach:
+ In nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti + Amen +. Ic ghelove in de moghenteit des Vaders + ende + in de wijscheit des Soens + ende in de macht des helichs Gheest + ende ic gheloeve dat her Jesus Kerst + mach helpen hu .N. van der burstzweren ende van allen zweringhen + van kankere + van wonkele⁴ + God moetse ghenesen + ende die goede sente Jan + Amen +
Dan secht⁵:
+ Sente Susanne was ghevonnest ende ghekarkert⁶ tonrechte, ende onse heere Jesus Christus verlossese + O heere Jesus Christus, also ghewerlike als ghi verlosset sente Susannen van der groeter vreesen daerse was, also ghewaerlike⁷ verlost .N. desen mensche⁸ van deser zweringhen, van kankre, van wonkele + In Gods namen. Amen⁹. + Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat + liberat famulam suam + de¹⁰ ista dolore + in nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti + Amen +
Ende dit leest .iij. morghenstonde ende telken .ix. werf ende .v. pater noster ende .v. ave Marien, Gode ende Marien teeren ende sente Janne ende sente Susannen ende de heleghe maget sente Aechte teeren.
G. 3, 18r-v en G. 7, 394r-v

De laatste alinea met instructies komt in G. 7 niet voor. Hier wordt de welbekende Johannes de Doper, helper bij velerhande kwalen²⁷⁶, aangeroepen en ook de heilige Agatha, ‘sente Aechte’. Zij is de bijzondere patrones tegen alle ziekten van de moederborsten²⁷⁷. Deze mooie Romeinse werd door Quintianus het hof gemaakt. Toen ze hem echter afwees en bekende dat ze christen was, sneed men haar de borsten af, maar Sint-Pieter kwam ze genezen. Na nieuwe folteringen stierf ze in het midden van de derde eeuw de marteldood. Haar hulp inroepen tegen ‘seere bursten’ berust dus duidelijk op sympathiegeloof.

1 ghenesene: G. 7 heeft doen sitten

2 ende langhe ... hebben: niet in G. 7

3 wonkele: een soort zweer die meestal drawonkel genoemd wordt

4 wonkele: G. 7 heeft ronchel

5 Na secht staat in G. 7: negenmael met goeden herten

6 ghevonnest ende ghekarkert: in G. 7 gelastert

7 ghewaerlike: in G. 7 werlycken

8 .N. ... mensche: te lezen als: desen mensche .N.

9 Na Amen staat in G. 7: pater [noster av]e maria

10 de: niet in G. 7.

276 De Cock, Op.cit., p. 76-78.

277 Idem, p. 67.

17. Milt

Uit ons taalgebied zijn een handvol zegens bekend die Van Haver terecht onder de hoofding ‘miltvuur’ heeft samen-gebracht²⁷⁸. Bijna altijd is er in die zegens sprake van ‘wild vuur’ dat moet bedwongen worden. Een

278 Van Haver, Ned. Incant., p. 415-416 (nrs. 275-279).

[p. 135]

enkele zegen heeft het over ‘klem’ of ‘vijvers’ zodat het niet zo zeker is dat deze rot dezelfde groep als de andere behoort.

Naast het miltvuur kent men ook nog een andere kwaal, de harde, gezwollen milt, het gevolg van de opeenhoping van zwarte gal (melancholè) en de oorzaak van melancholie, zo meende men²⁷⁹. Het is waarschijnlijk dat het magisch middel dat hierna volgt tegen deze kwaal gericht is. Deze veronderstelling vindt steun in het ‘ungente’, de zalf die op het einde ervan vermeld wordt.

Dit unguentum wordt beschreven in hetzelfde traktaat waarin dit incantamentum voorkomt²⁸⁰. Men moet de zalf bereiden met een hoeveelheid cyclamen die, gezuiverd en geplet, vijftien dagen macereert of rijpt in olie. Na verloop van deze tijd wordt de substantie gezuiverd en gekookt met was en azijn tot ze dik genoeg is. Deze zalf wordt in de tekst een molleficativum genoemd, d.i. een zacht- of weekmakende zalf. Het is uiteraard logisch dat een weekmakende zalf gebruikt wordt op iets dat verhard is. Vandaar de idee dat het hiernavolgend magisch procédé voor een verharde milt bedoeld is. Deze opvatting vindt steun bij Dodoens in wiens Cruydt-Boeck (1644) over cyclamen het volgende gezegd wordt: het sap wordt gevoegd bij ‘medicamenten diemen bereydt om alle gheswillen, klieren, kropsweeren ende andere dierghelycke hardigheden te verteeren...’.

Ziehier de tekst:

[92] Wive van Salernitane dien lande, nemen ciclamen inden lesten vridage als die mane wanende is, ende legghent op die milte, ende houwent dan mit ere bile in .iij. stucken ende seggen: ‘Wat houwe men hijr?’; die sieke antwort: ‘milte’.
Darna hanghen sijt op inden roec te droghen ende seghen: ‘gelike dat dese .iij. stucke deser ciclamen verdroghen, alsoe verdroge die milte’, ende darna besmeren sy mit den vorseiden ungente.
Lo. 4, 143v

Dit incantamentum zou in gebruik geweest zijn bij ‘wive van Salernitane dien lande’. Bedoeld zijn de vrouwelijke artsen van de beroemde medische school die niet in ‘dien lande’, maar in de stad Salerno in Italië reeds vanaf de elfde eeuw gevestigd was²⁸¹. Tot deze school werden o.m. gerekend Bartholomeus, Maurus, Nicolaus en Roger Frugardo. Anonieme werken van de school zijn het Liber iste, de Circa instans en het beroemde Regimen sanitatis Salernitanum²⁸².

Eeuwenlang werd geloofd dat er te Salerno ook vrouwelijke dokters actief waren. Ze zouden zich vooral met kwalen van hun seksegenoten hebben beziggehouden. De beroemdste was de geheimzinnige Trotula, die men meende de auteur te zijn van een gynaecologisch-obstetrisch traktaat. Nu is

279 Höfler, Op.cit., p. 415-416.

280 Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie, p. 91.

281 S. de Renzi, Collectio Salernitana (Naples, 1852-1859).

282 Thorndike, A History, I, p. 731-733; vgl. T. Puschmann, History of Medical Education (London, 1891), p. 197-211 en Kusche, Janus 62 (1975), 103-107.

[p. 136]

men veeleer geneigd aan te nemen dat Trotula niet de naam van de auteur, maar van het traktaat is²⁸³. In het Middelnederlands beschikken we ook - we zagen het reeds - over een pseudo-Trotulatraktaat dat in verschillende handschriften bewaard is²⁸⁴.

De plant cyclamen, alpenviooltje (Cyclamen europaeum L.) wordt ook varkensbrood en aardnoot genoemd. Ze heeft een vlezige knolwortel die door de varkens zeer gezocht wordt, wat de naam varkensbrood heeft doen ontstaan. Het is deze wortel die, op de milt gelegd, in drie stukken gehakt en in de schoorsteen te drogen gehangen wordt. In het medische traktaat Circa instans, waar het incantamentum voorkomt, wordt van ‘cyclamen’ gezegd: ‘het is erehande appel mer syne wortel heyt eygentlic cyclamen’²⁸⁵.

Door contact met de zieke plaats heeft de wortel de ziekte in zich opgenomen, het in drie stukken hakken symboliseert het verpulveren of zacht maken. Het drogen en krimpen van de drie stukken in de rook van de schoorsteen is de uitdrukking van de similia-similibus-idee: wat in de schoorsteen verdroogt en vergaat zal op gelijke wijze ook de verharde milt doen ontzwellen en zacht maken. De natuurlijke associatie van de in de schoorsteen ontsnappende en tot niets vergaande rook speelt hier wellicht eveneens een rol: zoals de rook vergaat, zo moet ook de kwaal verdwijnen²⁸⁶.

283 Cf. P. Diepgen, Die Frauheilkunde der alten Welt (München, 1937), p. 80 en Delva (ed.), Op.cit., p. 58-90 en C. Singer, From Magic to Science. Essays on the scientific Twilight. (New York, 1958), p. 244.

284 Zie hierboven 9. ‘Geboorte en nageboorte’.

285 Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie, p. 90.

286 Bächtold-Stäubli, Op.cit., IX, cols. 288-290.

18. Nagelgaten

De H. Eligius of Sint-Elooi (feestdag 1 december) was en is een populaire volksheilige. Vóór hij als geestelijke in dienst van de Kerk trad, was hij vele jaren edelsmid geweest van een paar Merovingische koningen. Op latere leeftijd bracht hij het tot bisschop van Noyon.

Hij wordt aangeroepen tegen allerlei paardenziekten en werd patroon van de smeden. Sint-Elooi is in de eerste plaats een paardenheilige. Toch wordt hij ook aangeroepen tegen nagelgaten, een soort zweer of steenpuist (Fr. furoncle), die door stafylococcen wordt veroorzaakt²⁸⁷ en naar deze heilige Sint-Eloois-evel wordt genoemd. Ze vertonen een etterende opening die qua vorm vaag herinnert aan de kop van een hoef- of ‘paardennagel’. Dit is een lange nagel met vierkante kop waarmee de hoefijzers van paarden door de smid werden vastgezet. Voor nagelgaten gaat men op verscheidene plaatsen (Beveren-Waas, Borsbeke, Kieldrecht, Tielrode, Zeveneken,

287 Vandenbussche, Braeckman e.a., Op.cit., nr. 572. In West-Vlaanderen geeft men ook aan fijt de naam Sint-Elooisnagels. Ook Sint-Antonius (met zijn varken) werd ervoor aangeroepen: zie G. Celis, Volkskundige Kalender voor het Vlaamsche Land (Gent, 1923), p. 105.

[p. 137]

enz.) ‘dienen’. Men offert of verplaatst er ‘paardennagels’ die men bij voorkeur niet gekocht, maar gekregen heeft, en die ongeteld zijn.

De hiernavolgende zegen is niet gericht tegen de ‘worm’ als zelfstandige ziekte, zoals Van Haver, misleid door Verdam²⁸⁸, ten onrechte meent²⁸⁹. Men doet er een beroep op de man Job, een andere populaire ‘heilige’ die in vele zegens - vooral tegen zweren - voorkomt. De bijbel levert daartoe het aanknopingspunt (Job 2,7). Daar wordt verhaald hoe Job op de mesthoop, in sterquilinio lag, zijn lichaam overdekt met etterende zweren. Men meende dat die veroorzaakt waren door wormen, zoals dat ook voor enkele andere ziekten algemeen werd aangenomen²⁹⁰.

Vooraleer de enige bekende Nederlandse zegen mee te delen, dient er nog op gewezen te worden dat het onderscheid tussen de verschillende soorten zweren niet steeds duidelijk is. Zo is het optreden van Job bij een ‘Elooi-kwaal’ aan de vage scheiding tussen de soorten zweren te wijten. Het is dan ook niet te verwonderen dat de termen Sint-Jobszeer of Sint-Korijnszeer²⁹¹ (Lat. impetigo) eveneens etterende zweren aanduiden²⁹².

[93] Dits eene seninghe van sente Loysevele.

+ Job lach in der messyen¹ + hij bat den heleghen Kerste + om boete² van desen wormen + Dese worme waren menegherande + die Jobs vleesch aten + som wit + som swert + som roet + nu manic dese worme doot +
Ic besweere den wormen + bi den Vader + bi den Sone + bi den heleghen Gheest + dat ghi des bloets niet en laept³ + noch des beens en scaeft + noch des vleeschs en bijt + dat ghi steerft ende euwelike bederft +
Ic besweere den worrem bi den sceppere die hemel ende eerde sciep + dat ghi stervet ende eeuwelike bedervet +
Ic bezweere den woremen bi der reyner maghet sente Marien + dat ghi stervet ende ewelike bedervet +
Nu stervet worme alle doot + dorden hongher ende dorden noot + In den name sVaders + ende Soens + ende selechs Kerst +
Doen was die tijt alre best + doen gheboren was die heleghe Kerst + God van den hemele + mijne vrauwe sente Marie + God ente heleghe tijt + die seine⁴ dit vleesch + ende dit been + ende dit bloet + ende dit lijf +
Der woormen waeren .ix. + die waren gheworpen van den hemele + die Jobs vleesche aten + ende sine beene braken + ende sijn bloet soghen + drie wasser wit, .iij. wasser swart, .iij. wasser root + nu manic die worme bi den banne + bi den Gode van hemelrike ende bi den goeden sente Janne ende bi den heleghen ewangelien + ende bi myere vrauwen sente Marien + dat sij

288 Verdam, Hand. en Med. Mij. Ned. Lett. Leiden (1901), 35-36 laat het opschrift van de zegen achterwege.

289 Van Haver, Ned. Incant., p. 195.

290 Voor wormen als veroorzakers van ziekten, zie R. Foncke, ‘Bij enkele Duitse en Vlaamse Toverformulieren tegen de Wormen’, Versl. en Med. KVATL (1953), 387-407.

291 Zie verder bij 29. ‘Zweren allerlei’.

292 Vandenbussche, Ziekten en Remedies, nr. 578.

1 messyen: mest

2 boete: genezing

3 laept: drinkt

4 seine: zegene

[p. 138]

niet en verterren dit vleesch + noch dit been + noch dit bloet + noch dit lijf + doe sterven die worme alle doot + dor den hongher + ende door den noot + In den name tsVaders + ende tSoens + ende tselichs Geest + Amen.
Met deser segheninghe van sente Loye sal men .ix. daghe segghen⁵, ende tsaterdaeghs mach die mensche nemmermeer vleesch eeten.
G. 3, 19r

Op de zesde alinea na is het bovenstaande samengeteld uit twee verschillende zegens die, meestal gescheiden, steeds weer worden aangetroffen²⁹³. Het eerste type is Job op de mesthoop. Het komt in het Duits reeds vanaf de twaalfde eeuw voor en is dikwijls gedeeltelijk op rijm (b.v. miste/Christe). Vanaf de veertiende eeuw worden wormen van verschillende kleuren vermeld. Het tweede type vermeldt de mesthoop niet, maar heeft wel drie of negen wormen van verschillende kleuren. Vermeldenswaard in de bovenstaande Jobszegen is wel het begin van de tweede versie. Hier wordt van de negen wormen gezegd dat ‘die waren gheworpen van den hemele’, wat herinnert aan de opstandige engelen die uit de hemel verbannen en duivels werden. Hier schemert de idee door dat de wormen duivels zijn en dat in feite zij de oorzaak van de ziekte zijn.

Tussen beide versies van de Jobszegen (alinea 6) is een andere zegen ingelast, het zg. gute-Stunde-formulier²⁹⁴. Het gelukkig ogenblik in de heilsgeschiedenis dat hier bedoeld wordt, is de geboorte van Christus. Soms worden nog twee andere zwaarwichtige momenten toegevoegd (b.v. de dood en opstanding van Christus, of de geboorte van Maria) om het magische drietal te bereiken. De geboorte van Jezus is echter steeds aanwezig, zo b.v. in²⁹⁵:

Also guot die wile was,
daz der heilige Christ geboren wart
also guot was auch die wile,
daz geboren ward die Künigin sant Marie;
und wêr de heilige Crist nit geborn,
sô wêre mannige sel verlorn.

Ten slotte dient er nog even te worden op gewezen dat zegens waar naast het Sint-Elooisevel ook nog andere, gelijkaardige zweren ‘afgelezen’ worden, bij de rubriek ‘zweren allerlei’ zijn ondergebracht.

5 segghen: wellicht corrupt voor segghenen, zegens.

293 Zie noot 279 en ook 8. ‘Fijt’ en 13. ‘Kanker’ hierboven. Vgl. Bächtold-Stäubli, Op.cit., VI, col. 68-72; Hampp, Op.cit., p. 188-195 en Van Haver, Ned. Incant., p. 460.

294 Hampp, Op.cit., p. 211-213. Zie ook [101] en [141].

295 Idem, p. 212

[p. 139]

19. Oogkwalen

Het klein bestand van teksten uit de Middeleeuwen en de zestiende eeuw staat in scherp contrast met de enkele tientallen gevarieerde en inhoudelijk zeer interessante teksten die bij ons uit latere tijden zijn opgetekend²⁹⁶.

De drie hiernavolgende zijn bovendien zogoed als geheel in het Latijn en de inhoud herinnert sterk aan kerkelijke gebeden. De eerste is trouwens niets anders dan een gebed tegen oogziekten waarvan de precieze aard niet wordt aangegeven:

[94] Oratio bona.

Domine Jhesu Christe qui es lumen ante secula visibilium et invisibilium qui ceco nato lumen quod natura negavatur tua potestate tribuisti per ineffa-bilem tue pecatis clementiam et per commemorationem sancti corporis et sanguinis tui et per vexillum sancte crucis + et per intercessionem sancte dei genitricis Marie et omnium sanctorum illorum et sana oculos famuli dei .h.¹ et aufer ab eo omnem dolorem et omnem languorem et omnem infirmitatem et omnem cecitatem...
E., 39v

De zegen eindigt met een extract uit het Symbolum van Athanasius (qualis pater + talis filius, enz.)²⁹⁷. Hij is van zuiver kerkelijke inspiratie, een combinatie van allerlei elementen die aan andere, gelijkaardige kerkelijke teksten ontleend zijn²⁹⁸.

Geheel in dezelfde trant is een andere Latijnse tekst:

[95] Dit is een scellebryef.

Ecce crucem domini + fugite partes adverse + vicit leo de tribu Juda + radix David + Amen. Sanctus deus + sanctus fords + sanctus et immortalis + coram aufer deus macula de oculis famuli tui .h. + sanctus Lucas + sanctus Marcus + sanctus Johannes + sanctus Matheus + salvent et sanent oculum famuli tui .h. + per deum verum + per deum vivum + per deum sanctum + per deum qui a principio celo creavit ex nichilo + adiuro te, macula, per tronum eius + et per sanctum majestatem eius + et per signum pretiose crucis + per merita sancte dei genitricis Marie + et per septem candelabra aurea que in conspectu cum regem assistunt + adiuro te macula et omne genus maligni morbi, ut recedas et amplius oculis famuli dei non noceas .h. +

296 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 280-308.

1 .h.: Lat. homo: hier moet de naam van de blinde genoemd worden; gewoonlijk vindt men .N. (= nomen) i.pl.v. h(omo).

297 Zie de volledige tekst bij Braekman, Miscellanea, p. 109-110, en vgl. hierna deel II, hoofdstuk 1, 10. ‘Om uit eenigen noot te geraken’.

298 In de vorm zoals hij hier voorkomt, komt de zegen niet overeen met die bij Franz, Die kirchlichen Benediktionen.

[p. 140]

Adiuro te, macula, et omne genus maligni morbi per novem ordines angelorum, et per viginti quatuor seniores, et per centum quadraginta quatuor milia innocentium, et per omnes patriarchas et prophetas apostolos martyres confessores virgines et viduas ut hinc recedas et amplius oculis famule dei non noceas .h.
+ Lutum fecit dominus de sputo et linivit oculos ceci nati + et abijt + et vidit + et lavit + et credidit + deo et ipse per suam misericordiam oculus famule dei .h. sanare dignatus est + sancte Raphael qui es medicina dei et sicut sanasti oculos Tobie ita oculos famuli dei .h. sanare digneris.
E., 39r-v

Een ‘scellebryef’ is een ‘brief’, hier wel te verstaan als ‘zegen’, tegen de ‘scelle’ op het oog. In het Middelnederlands komt scelle voor met de betekenis vlies, schilfer, maar de samenstelling scellebrief is mij van nergens anders bekend.

De kwaal wordt in het Latijn macula genoemd. De beroemde Vlaamse heelkundige Jan Yperman spreekt van ‘smette’ in het oog die eruit ziet ‘alse .i. vischscelle’²⁹⁹, een schub van een vis die de hoornlaag bedekt en het gezicht vertroebelt of verhindert.

De inhoud van deze ‘brief’ is geheel samengesteld uit elementen die men eveneens in gelijkaardige zegens of kerkelijke gebeden tegen oogkwalen aantreft. Alleen de combinatie van deze bestanddelen en hun volgorde maken de originaliteit uit van de bovenstaande tekst. Zo komt het Ecce crucem domini ... Amen-stuk ook voor in een gebed tegen bliksem en donder uit de 13de eeuw en in zegens tegen stormen uit de 15de eeuw³⁰⁰.

Ook het volgende tekstonderdeel (Sanctus deus ... immortalis) komt veel voor in zegens tegen natuurelementen. Volgens de legende zou deze formule een wonderlijke oorsprong hebben. Bij een aardbeving in 446, in de tijd dat Proklos patriarch van Constantinopel was, werd een jonge knaap in de hoogte geworpen en hoorde hij daarboven de serafijnen de zo-even vermelde woorden gebruiken. Aldus - zo verklaart de legende - geraakten deze krachtige woorden op aarde bekend. Toen het volk, de serafijnen nabootsend, dezelfde woorden zong, hield de aardbeving onmiddellijk op.

De vreemde lichamen die in het oog macula of scelle veroorzaken, krijgen in kerkelijke zegens verschillende namen. Sedert de 12de eeuw treedt de uitdrukking macula in oculo meer en meer op de voorgrond. De term is dus een collectief, waarmee onreinheden van verschillende aard samengevat worden, lapides et ardores et cuncta obstacula visus vel ex diaboli arte vel ex infirmitate, zoals het heet in een zegen uit de elfde eeuw³⁰¹.

299 Van Leersum, De ‘Cyrurgie’, p. 79.

300 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 80.

301 Ook in Nederlandse zegens vinden we allerlei benamingen: b.v. ‘tak, nagel of perel of vel’ (Van Haver, Ned. Incant., nr. 260). In een Latijnse zegen is er sprake van ‘maculam et carnem agrestem et pellem iniustam’ (J.H. Gallée, ‘Segensprüche’, Germania 32 (1887), 455).

[p. 141]

Tekst [95] in hs. E., 39r

[p. 142]

In de tweede alinea van de bovenstaande zegen wordt de macula rechtstreeks toegesproken en bemaand. Dit deel is nauw verwant met een Latijnse zegen uit de eerste helft van de 14de eeuw³⁰². Alleen de volgorde van de elementen verschilt: zo komt de vermelding van de evangelisten aldaar helemaal op het einde. De verwijzing naar de blinde Tobias senior die door zijn zoon met de hulp van de aartsengel Raphaël genezen werd (Tob. 11), komt in oogzegens natuurlijk ook geregeld voor.

In de laatste alinea wordt gerefereerd aan de genezing van een blindgeborene door Jezus (Joh. 9,1-12). Dit bijbels verhaal vindt men ook in de volgende, onvolledig bewaarde zegen met een gebruiksaanwijzing in het Nederlands³⁰³:

[96] Een segening om qua[de ogen] te genesen.

Neempt het [...............................]
den ving[er ...............................]
lichaem [..................................]
luttel [...................................]
speysel [.................. ende seght over]
den sieken:
Lutum fecit [domnius et linivit] oculum ceci nati sit ilorum .N. istius sanare dignetur +
Ecce crucem Domini fugite partes adverse + Christus vincit Leo de tribu Judo radix David alleluya kyrie eleyson Chr[iste eley]son kyrie eleyson. Domine sancte pater omnipotens sempiterne deus, sana oculos famuli tui .N. sicut sanasti [oculo]s famuli tui Tobie et multorum cecorum. Tu es dominus, tu es oculus cecorum, manus aridorum, pes claudorum + salus egroti, resurrectio mortuorum, felicitas martyrum et premium sanctorum. Oro te domine ut illum mines et sanas oculos famuli tui .N. vel ancille tue, in quacum[que ...] constituti vel constitute [...] + celestibus sanare digneris fa[mulum] tuum, vel famulam tuam .N. [...] itie munitus diabolo resis[tente...] consequatur eternum [..... Am]en.
G. 7, 395r-v

Zoals men uit de bewaarde gedeelten van de eerste alinea kan opmaken, moet de aflezer van modder (?) en speeksel een mengsel maken om daarmee wellicht een kruisje op de zieke ogen te maken. Deze symbolische handeling refereert natuurlijk aan wat Jezus in het bijbelverhaal doet. Dat het dikwijls een geestelijke was die deze zegen tegen oogkwalen las, blijkt uit een kerkelijke 15de-eeuwse Benedictio super infirmos oculos die ook de volgende aanwijzing geeft: Et expuens in terram facias lutum et linias super oculos ei dicens: Lutum fecit ... In een andere oogzegen uit dezelfde

302 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 82; vgl. Storms, Op.cit., p. 314.

303 Het Mnl. gedeelte werd gedrukt met de regellengten zoals die in het hs. voorkomen. Hier en daar konden ook in de Latijnse tekst een paar woorden worden aangevuld.

[p. 143]

tijd moet de priester met het slijk een kruis op de ogen maken: Hic spuma in terram et fac lutum de pulvere et saliva et cum illa fac crucem super oculos³⁰⁴.

De kruisjes in de tekst duiden wellicht het ogenblik aan waarop de belezer kruisjes maakt op de ogen van de patiënt.

304 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 495-496; vgl. Gallée, Germania 32 (1887), 457.

20. Pest

Van het midden van de 14de tot het midden van de 17de eeuw behoort de pest of zwarte dood tot de geregeld in onze streken opduikende epidemieën. De ziekte kwam trouwens in gans West-Europa voor en bracht overal catastrofale gevolgen met zich mee. Vooral op het einde van de 15de eeuw bereikte deze besmettelijke ziekte een hoogtepunt.

De toenmalige geneeskunde stond er gewoon machteloos bij.

Die onmacht vertaalde zich in een vloedgolf van geschriften allerlei die toegeschreven werden aan de hoogste medische, wereldlijke en geestelijke gezagsdragers. Uit die toeschrijving putten ze geloofwaardigheid, maar hun aantal en hun vaak tegenstrijdige adviezen illustreren hun speculatief en vooral heel inadequaat karakter³⁰⁵. Het spreekt vanzelf dat bij deze stroom van pesttraktaten de Nederlanden niet ten achter bleven³⁰⁶. Veel van deze pestliteratuur ligt nog in handschriften op exploratie te wachten³⁰⁷. In de grote steden werden vanaf de 16de eeuw ook gedrukte pestboekjes in omloop gebracht³⁰⁸. De auteurs van deze kleine drukwerkjes waren dokters in dienst van de steden of verbonden aan de beroemde West-Europese universiteiten van Parijs of Montpellier. Ze schreven adviezen die ze zonden aan koningen, het stadsmagistraat of geestelijke leiders.

305 K. Sudhoff, ‘Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des “schwarzen Todes” 1348’, Archiv f. die Gesch. der Medizin 4 (1911), 191-222, 389-425; 5 (1912), 36-87, 332-336, enz. De laatste bijdrage verscheen in 27 (1925). Om een idee te geven van de zonderlinge remedies waarvan men heil verwachtte, één enkel voorbeeld uit de 17de E.:

Nempt een levende hinne ende trect haer de pluymen vanden eerse uijte ende vande plaetse daer sy haer eyeren leyt, daerna stelse in sulcker voegen opt accident datse alsoo veel als op de cole ofte plaetse der peste geseten sij, ende houdt se daer een wijle tijts sittende als dan suldy sien dat de voors. hinne alle oft ommers een deele het fenijn te herwaers getrocken sal hebben...
(UB Amsterdam, hs. VA 56, pag. 68).

306 W.L. Braekman, ‘Twee Middelnederlandse Prozatraktaten en enkele Recepten tegen de Pest’, Scient. Hist. 13 (1971), 65-91; dezelfde en G. Dogaet, ‘Laatmiddeleeuwse Pestvoorschriften’, Versl. en Med. KANTL (1972), 98-122.

307 Jansen-Sieben, Repertorium, p. 136-139.

308 A.F.C. Van Schevensteen, Documents pour servir à l'étude des maladies pestilencielles dans le marquisat d'Anvers jusqu'à la chute de l'Ancien Régime (Anvers, 1932).

[p. 144]

Aangezien de geneeskunde zo machteloos was, zou men kunnen verwachten dat de quasi-religieuze zegens en magische middelen in het algemeen in deze pestliteratuur goed vertegenwoordigd zouden zijn. Het tegengestelde is echter het geval: geen enkel magisch middel wordt erin aangetroffen.

De weinige zegens en magische formulieren die we bezitten, zijn uit niet-medische kringen afkomstig. Op een paar uitzonderingen na, waar een Latijns middel in een receptenverzameling opduikt, zijn ze alle te vinden in een getijdenboek bestemd voor een vroom Brugs echtpaar. Hier komt trouwens ook een berijmd gebed voor tot vijf machtige ‘maerscalken der plaghen’³⁰⁹. Het waren eigenlijk de geestelijken en de vrome gelovigen die een sterk betrouwen stelden in de bovennatuurlijke hulp, vooral in een materie waar de wereldse wetenschap zo pijnlijk bleef falen.

Zij waren het ook die de gedachte ingang deden vinden dat deze vreselijke plaag een uiting was van Gods verbolgenheid over het zondig gedrag van de mensen. Het was een waarschuwing door God gezonden, een ‘gave Gods’ om de mensheid voor verder, nog veel erger onheil te behoeden, nl. de ‘dood’ van de ziel en de eeuwige verdoemenis.

Dit verklaart wellicht ook waarom de meeste pestgebeden van duidelijk kerkelijke origine zijn³¹⁰, zelfs in zo sterke mate dat men dikwijls in de schemerzone tussen gebed en zegen belandt. Deze gebeden kregen meer gewicht en geloofwaardigheid door toeschrijving aan, bij voorbeeld, Sint-Bernardus³¹¹ of paus Clemens³¹². In een ander geval werd zelfs de hemel ingeschakeld die de aartsengel Michaël met een krachtig middel naar Rome zou gezonden hebben³¹³. Door de sterke band met kerkelijke gebeden is het hier soms bijzonder moeilijk te bepalen wat al dan niet voor opneming in ons corpus in aanmerking diende genomen te worden³¹⁴. In de regel werd bij twijfel voor niet-opneming geöpteerd.

⁺Het eerste voorbeeld is een Latijnse zegen ‘contra pestem’ in een 15de-eeuws handschrift dat ook Nederlandse teksten bevat. De belezer richt zich rechtstreeks tot de plaag en wel in de naam van de ijzeren nagels die in de ledematen van Christus werden geslagen en in de naam van de lans waarmee Longinus de zijde van Christus doorstak. We laten een extract van de tekst volgen:

Coniuro te apostema, glandem seu maculum vel inflammaturam ypidimie, per clavos ferreos quibus illa sanctissima et benedicta membra viz. manus et pedes domini noscri Jhesu Christi ... erat in cruce crucifixi et perforata. Et per lancea Longini militis qua latus domini ... etc.
L. 1, 30v

309 Braekman, Volkskunde 79 (1978), 288-292.

310 Vgl. Van Haver, Ned. Incant., p. 59 (nr. 4).

311 Ms. Leiden, UB, Ltk. 304, fol. 195v.

312 MS. Leiden, UB, Ltk. 303, fol. 219v-220v en ook Greifswald, UB, Ned. Hs. in 8^o, Nr. 20.

313 Zie verder.

314 Zie Jansen-Sieben, Repertorium, p. 139 s.v. ‘Pestgebed’.

+ [97]

[p. 145]

Veel interessanter is het volgende eveneens Latijnse formulier:

[98] Leest dit nuchtens jeghen de plaghe.

+ Tunc mors est capta
+ Dum dicitur ananizapta
+ Ananizapta dei
+ Sit medicina mei.
+ Anthoni tolle
+ Benigne est mala mors capta
+ Dum dicitur ananizapta
+ Ananizapta fecit
+ Qui mortem ledre querit
+ Ananizapta dei
+ Sit medicina mei
Alpha + et o + teton te[tra]grammaton
+ Messyas + sother + emmanuel
+ Adonay + adonay + adonay
+ Jasper + melchior + balthasar
+ Jhesus + autem + transiens
+ per medium + illorum + ibat
+ In nomine + Patris + et Filij
+ Et Spiritus + sancti. Amen.
Lo., 14r-v

Deze Latijnse zegen is samengesteld uit drie formules, die ook elk afzonderlijk in magische teksten voorkomen.

De eerste - en de uitvoerigste - is de sterkverspreide ananizapta-formule³¹⁵. Tot verklaring van dit woord is reeds heel wat inkt gevloeid. Eén van de oudste verklaringen is die van Guarini's Vocabularium (1491): ‘Ananizapta mala mors interpretatur et quaelibet littera repraesentat unam dictionem, silicet: Antidotum Nazareni Auferat Necem Intoxicationis Sanctifice Alimenta Pocula Trinitatis Alma’³¹⁶.

Volgens een andere bron is ananizapta een Grieks werkwoord en betekent het: ‘Die bitterkeit des todes des von Nazaret, der neme von uns daz urteil des ewigen verthamniss durch den gewalt des vaters ummb die allerscherffer vervolgung’³¹⁷.

315 Bij Thiers, Op.cit., I, Bk. 5, p. 355 lezen we een nauw verwante formule: ‘... en portant sur soi le mot Ananizapta, ou tout seul, ou avec ces vers et leur suite, écrits d'une certaine façon:

Ananizapta ferit morcem quae laedere quaerit
Est mala mors capta dum dicitur Ananizapta
Ananizapta. Dei miserere mei, a signis coeli quae timent gentes nolite timere, quia ego vobis cum sum.

316 Geciteerd naar Evans, Magical Jewels, p. 123.

317 P. Lehmann, Mittelalterliche Handschriften des K.B. Nationalmuseums zu München (Sitzungsberichte Kon. Bayr. Akad. der Wissensch., München, 1916), Abh. 4, p. 21.

[p. 146]

Het ananizapta-formulier treft men ook aan tegen de vallende ziekte, zij het alleen in buitenlandse bronnen. Een voorbeeld³¹⁸:

+ Ananizapta + for the fallynge evylle.

Pro morbo caduco dicas flectendo in aure dextera pacientis verbum suprascriptum et sito resurget sine dubio.
Toxica sum capta dum deus ananizapta. Scribe istum versum in circulo .ix. hostiarum et pone secreto modo supra altare ubi missa celebratur continue et da patientum morbum caducum quodlibet die unam hostiam et salvus erit ab illo morbo caduco. Et paciens jejunabit qualibet septima durante vita sua per unum diem ad panem et aquam.

Ook voor andere doeleinden werd ananizapta gebruikt³¹⁹:

For to bewar of poyson.

That the have suspeccion of poyson sey the worde that folowythe: Ananizapta, and there schall ne poysen entre the.

Met het pestformulier komt het volgende gebruik het best overeen³²⁰:

Iff thow be in jeoperdye of dethe.

Say thes versis ffollowyng or els yes worde: Ananizapta est mala mors capta dum dixeris ananizapta perit dum mortem legere queret ananizapta dei et sis medicina mia versus In nomine Domini Jhesu, faciendo hoc signum + ter.

In een Latijnse zegen tegen de pest komt hetzelfde woord voor als ‘Ananam sapta + Jhesus + Nazarena + Rex + Judeoium’³²¹. Dezelfde letters vond Köhler op de deur van een sacristie met dezelfde verklaring die hierboven uit Guarini aangehaald werd. De letters staan geschreven op banderollen die doot engelen worden vastgehouden. De betekenis van dit opschrift was dus duidelijk: het gewijd vaatwerk dat in de sacristie bewaard werd en waaruit het lichaam en bloed van Christus werden genuttigd, moet de gelovigen behoeden voor de dood door het vergif van de duivel.

Een medisch handschrift bevat een bezwering tegen epilepsie waarin ananizapta eveneens voorkomt, met een andere uitgang evenwel voor een mannelijke patiënt: ‘zeg het woord ananizaptus wanneer hij neergevallen is

318 London, BL, Ms. Sloane 73, fol. 189v. Het woord komt ook in nog andere formulieren tegen epilepsie voor:

For the fallyng evyll.
Ananizapta in nomine Patris et Filij et Spiritus Amen et dicat id nomen tribus in auri dextro...

(London, BL, Ms. Sloane 2187, fol. 17r).

319 London, BL, Ms. Sloane 1315, fol. 97v.

320 London, BL, Ms. Sloane 389, fol. 92v.

321 R. Köhler, Kleinere Schriften (Berlin, 1900), III, p. 577-578. J. Wolff, Curious Amuletorum Scrutator (Francfort, 1692), p. 37 vermeldt het woord ook als veel gebruikt tegen de pest.

[p. 147]

door de kwaal, en ook in het oor van een vrouw zeg ananizapta, en ze zullen daarna nooit meer last hebben van de ziekte’³²².

Op dit ananizapta-deel volgen enkele losse letters en woorden: Alpha et o is een veelvuldig gebruikte aanduiding van God, het begin en het eindpunt, volgens de Apocalyps 21,6: ‘Ego sum A et O, initium et finis’; teton is de Griekse letter tèta, de eerste van het Griekse woord voor God theos; messyas en sother zijn nog twee andere namen voor de Godheid. Dit is eveneens het geval voor emmanuel, d.i. God met ons, naar Isaias 7,14. Het woord adonay, het meervoud van het Semitische adon betekent weer de Heer. Het is een veel voorkomend eufemisme voor de wonderlijke, onuitsprekelijke naam van God. Het komt veelal voor samen met tetragrammaton, de vier medeklinkers van Yahweh. Oorspronkelijk was Adonay een aanspreektitel van God, maar geleidelijk werd het een zelfstandig gebruikte titel. Immers wanneer YHVH aangevoeld werd als te eerbiedig en te heilig om uitgesproken te worden, werd het door adonay vervagen, behalve wanneer dit laatste als een aanspreking erop volgde; in dit geval werd het tetragram als Elohim gelezen, wat meteen nog een andere naam voor God opleverde.

Uit het bovenstaande blijkt dat in het tweede deel van de tekst enkele krachtige namen van God als heilmiddel aangevoerd worden. Het aantal van deze woorden is wellicht niet toevallig. Naargelang we het driemaal vermelde adonay voor één of voor drie tellen, komen we respectievelijk op een totaal van zeven of negen namen: twee getallen die - evenals het getal drie van het driemaal voorkomende adonay - een bijzondere betekenis hebben in de magie. Het heilige getal drie komt in zegens herhaaldelijk voor (drie ziektevormen, drie kleuren, drie dagen, drie onzevaders, enz.). Een veelvoud van drie is negen, een Indogermaans heilig getal dat, evenals zeven - dat van bijbelse oorsprong is -, de perfectie uitdrukt. Voor het getal zeven is naast bijbelse ook Pythagorische invloed aanneembaar: zeven is drie plus vier, d.i. de verbinding van God (3) en de wereld (4)³²³.

Aan de namen van God worden dan die van de Magi toegevoegd (ook zij waren meestal met drie): Jasper, Melchior en Balthasar, over wie we reeds vroeger hebben uitgeweid³²⁴. Wijzen we er alleen nog op dat de namen van deze Wijzen uit het Oosten zouden ontleend zijn aan de eredienst van Mithra, de zonnegod, wiens geboorte rond nieuwjaar door de heidenen werd gevierd. De namen Caspar, Melchior en Balthasar of Belshazzar zijn immers drie titels die aan Mithra gegeven werden en betekenen respectievelijk ‘de Blanke’, ‘de Koning van het Licht’ en ‘de Heer der Schatten’³²⁵.

322 Vertaald uit Evans, Op.cit., p. 122. Ook op ringen werd het woord gegraveerd: zie Dalton, Op.cit., nr. 870.

323 Hovorka en Kronfeld, Op.cit., I, p. 391 en II, p. 881-882.

324 Zie hierboven 7. ‘Epilepsie’.

325 C.W. King, ‘Talismans and Amulets: Mediaeval Talismans’, The Archaeological Journal 26 (1869), 234.

[p. 148]

In zegens komen deze drie namen voor bij vallende ziekte, in koortsformulieren en voor andere kwalen. Zo komt in het Lilium Medicinae, een medisch traktaat uit de late 13de eeuw³²⁶, de volgende passage voor die als het model kan beschouwd worden voor vele andere formulieren:

Si aliquis est in paroxismo. Si ponat os supra aurem parientis et dicat ter istos tres versus procul dubio statim surgit:
Gasper fert mirram, thus Melchior, Balthasar aurum:
Haec tria qui secum portabit nomina regum
Solvitur a morbo, Christi pietate, caduco.

Vooral het eerste van deze drie verzen was sedert de Middeleeuwen zeer populair. In enkele gevallen treffen we ook formulieren aan met een niet-medisch doel, waarin de Magi eveneens opduiken: zo b.v. in een 16de-eeuwse Engelse tekst om een verloren voorwerp terug te vinden³²⁷:

Take virgine waxe + and write upon yt Jasper + Melchior + Balthazar + and pyt yt under his head to whom the good pertaineth and he shall knowe in his sleape wher the thinge is become.

Het derde deel dat we in de bovenstaande anti-pestzegen kunnen onderscheiden, bevat de woorden Jhesus autem transiens, enz. (Luc. 4,30). Dit vers werd in de Middeleeuwen algemeen gebruikt als formulier tegen de talrijke gevaren die bij land- en zeereizen te duchten waren en in het bijzonder ter voorkoming van overvallen door struikrovers³²⁸. Sir John Mandeville, de schrijver van het bekende, wonderlijke reisverhaal, vermeldt dit gebruik in de volgende passage³²⁹:

... and therefore say some men, when they have dread of thieves, this verse that is written here, Jezus autem etc.

De Engelse koning Edward III liet het vers aanbrengen op een gouden nobel die geslagen werd om zijn ontsnapping te herdenken uit de zeeslag bij Sluis (1346)³³⁰. Verscheidene bewaarde exemplaren zijn doorboord en afgesleten, wat er op wijst dat ze als amulet aan de hals gedragen werden. In enkele gevallen blijkt dat de magische kracht van het vers voor zo sterk werd gehouden dat het - zoals de naam Jahweh - niet mocht uitgesproken worden: ‘never to be said, but carried about one’ luidt de begeleidende waarschuwing³³¹.

326 Bernard Gordon, Lilium Medicinae (Lugduni, 1486), II, cap. 25: ‘De Epilepsia’. Ook Van Andel, Volksgeneeskunst, p. 181 e.v. vermeldt formulieren tegen epilepsie waarin de drie Magi voorkomen.

327 Evans, Op.cit., p. 126.

328 Dalton, Op.cit., nr. 877.

329 M. Lets (ed.), Mandeville's Travels (London, 1953), I, p. 80.

330 King, Op.cit., p. 231.

331 Evans, Op.cit., p. 128.

[p. 149]

[99] Eene seininghe over sieken der pestilencie.

Ghebenedyt si onse lieve Heere God ende de wile¹ datti ghebooren was. Ende also moete syn dese persoon .N. In de name tFaders, tSoons ende helichs Gheests. Amen.
Ic gheloove in de name tFaders, tSoons en tshelichs Gheests. Ende in onsen heere Jhesus Christus datti mach helpen desen meinsche .N. van cankre, van draoncle, van felloene, van allen manieren pestilencien. Ende van gayliken² evelen. In de name tFaders, tSoons. Ende des helichs Gheest. Amen.
Lo., 14v-15r

Deze zegen bestaat uit twee delen die beide ook in andere formulieren tegen de pest voorkomen. Het eerste komt voor als amulet op een stuk perkament (zie verder). Het tweede duikt op als laatste deel van de hiernavolgende ‘Benedictie’.

Vermelden we nog dat de pest, kanker, ‘draoncle’ en ‘felloen’ allemaal termen zijn die in betekenis nauw verwant zijn³³².

[100] Benedictie.

Sinte Susanne die was ghelachtert¹ ende ghelevert² tonrechte³. Die verloste onse heere Jhesus Christus.
Also waerlike, Heere, als ghi verlostet sinte Sussanne also waerlike verlost desen meinsce .N. van allen festelen, felloenen, cankren, pestilencie ende alle gayliken evelen + In de name tFaders, tSoons, ende tshelichs Geest. Amen.
Lo., 15r

Voor de H. Susanna als epische aanzet van zegens, zie ‘mastitis’ en ‘zweren allerlei’.

Nog interessanter is het volgende formulier dat tegelijk ook een amulet is:

[101] [Tegen de pest.]

Leist pater noster ende credo nuchtren altos, ende dan secghet over den siecken: + Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat.
Ende dan scryft dese namen in een lanc¹ parkement apertyf², also lanc dat omme sinen hals ghaen mach, ghenaeit in lijnwade van den zieken. Dit es gheprouft ende waer vonden, dinghel³ van hemelrike brochtse te Roome in eene grote steerfte, ende ghafse den paeus te sinen groten versoucke ende narenstiger bede.

1 wile: ogenblik, moment

2 gayliken: gelijkaardige.

332 Zie hierna 29. ‘Zweren allerlei’.

1 ghelachtert: belasterd

2 ghelevert: aan het gerecht overgeleverd

3 tonrechte: in het hs. staat tenrechte.

1 lanc: lees: lang stuk

2 apertyf: abortijf, van een geavorteerd dier

3 dinghel: de engel

[p. 150]

Dit syn de woorden:
+ kaey vinghan adonay satheos mirre ineffabile omiginam ona animam misane dyas mode unde nemat gemasten orcamin sanguine berenisone irritas venas cansi dulis fervor fixiantis sanguinis siccatur. fla fla gra gra frigela virgum et siden benedicite dominus.
Danne scrijft vort in tselve brievekin:
Onze heere God si ghebenedyt ende de wile datti ghebooren was, also moete syn dese persoen.
Ende scrijft sine name⁴ int selve brievekin als hi heet. In de name tsVaders, tSoons ende tshelichs Geest. Amen.
Lo., 15r-v

Dit procédé tegen de pest bestaat uit drie verschillende handelingen: het bidden van een paternoster en het credo, het uitspreken van een zegen over de zieke, en het om diens hals hangen van een stuk perkament met een magische tekst erop.

Het ganse ritueel, dat een sterk religieuze inslag vertoont, moet alweer uitgevoerd worden ‘nuchtren altos’, een vereiste die dikwijls bij magische handelingen voorkomt³³³. Het nuchter-zijn beklemtoont de ongewone betekenis van de handeling door ze te onderscheiden van de gewone, dagelijkse handelingen. In vele formulieren is het de patiënt die nuchter moet zijn, hier is het de belezer.

De woorden Christus vincit, enz. komen veelvuldig in magische teksten voor; het uitspreken ervan gaat gepaard met het maken van drie kruistekens.

De hemelbrief die op de lange strook heel fijn perkament geschreven en dan de zieke om de hals gehangen wordt, is uiterst merkwaardig, niet alleen op zichzelf, maar vooral door zijn zeldzaamheid. De oudste brieven die zogezegd uit de hemel afkomstig zijn, werden in Egypte en Babylonië gebruikt. Verscheidene legenden zijn ontstaan om te verklaren hoe deze brieven in de handen van de mensen terechtgekomen zijn. Naar hun inhoud zijn deze Schützbriefe of Himmelsbriefe, waarvan de magische kracht tegen velerlei kwalen bescherming bood, al dan niet gebaseerd op de ene of de andere voorwaarde, zoals b.v. het heiligen van de zondag of het dagelijks lezen van een epistel³³⁴. De brenger van de brief is in de Middeleeuwen dikwijls de aartsengel Michaël en dit is wellicht ook in onze tekst het geval: ‘dinghel van hemelrike’ doelt wel op Michaël, dé engel Gods.

Van deze brief bestaan, voor zover mij bekend, nog twee andere versies, één in een Middelnederlandse zegen om bloed te stelpen³³⁵, de andere in een Oudengels formulier tegen buikloop.

4 sine name: de naam van de zieke.

333 Storms, Op.cit., p. 16.

334 Bächtold-Stäubli, Op.cit., IV, cols. 21-27.

335 Zie hierboven 2. ‘Bloedstelpen’.

[p. 151]

De Oudengelse versie dateert uit de elfde eeuw. Die brief zelf hebben we reeds hierboven geciteerd, de inleiding luidt daar - in vertaling - als volgt:

Tegen buikloop: deze brief werd door de engel naar Rome gebracht, toen ze daar erg te lijden hadden van buikloop. Schrijf dit op een perkament dat zo lang is dat het rond het hoofd kan³³⁶ en hang het aan de hals van de persoon die het nodig heeft. Het zal vlug beter zijn.

Daar de versie in het Angelsaksische handschrift vier eeuwen ouder is dan de Middelnederlandse, hoeft het ons niet te verwonderen dat deze laatste nog veel corrupter is dan de Engelse, die trouwens ook al veel aan verstaanbaarheid te wensen overliet. Zo wordt de lengte van de strook perkament in het Engelse handschrift preciezer aangegeven dan in de Middelnederlandse versies. De vereiste dat de brief moet worden ‘ghenaeit in lijnwade van de zieken’, komt alleen in de hierboven gedrukte Nederlandse versie voor en is wellicht een latere toevoeging.

De inhoud van de brief is in alle bekende versies slechts gedeeltelijk verstaanbaar en schijnt een mengsel te zijn van Hebreeuwse, Griekse, Latijnse en (wellicht) Keltische woorden in min of meer corrupte vorm. Zo was Cockayne van mening dat Ran migan adonai el een betrekkelijk goede weergave is van vier Hebreeuwse woorden die betekenen: ‘Roept, mijn schild is de heer God’³³⁷. In de Mnl. versies wordt dat Ka + ay + vinga + adonay sa bij de bloedstelpingzegen, of (hierboven): Kaey vinghan adonay sa.

Vermits de Angelsaksische ‘charm’ eeuwen ouder is dan de twee Mnl. versies, ligt het voor de hand aan te nemen dat die later door een Nederlander uit het Engels werd overgenomen. Deze hypothese vindt mogelijks steun in de wooren et siden op het einde van de brief. Et is Latijn voor ende, en siden herinnert aan Middelengels sithen, dat ‘dan, daarna’ betekent. De volgende twee woorden theos mur (in de Mnl. versie hierboven theos mirre) zijn de weergave van de Griekse woorden voor ‘mijn God’.

Het Latijnse woord ineffabile betekent ‘de onuitsprekelijke (naam van God)’. Sommigen hebben het vermoeden geuit dat de daarop volgende woorden Iers zouden zijn, maar de betekenis is onzeker³³⁸.

Alhoewel de Mnl. versies jonger en dus in de regel corrupter zijn, is het niet onmogelijk dat een paar vormen toch dichter bij het origineel aanleunen. Het Latijnse sanguine b.v. kan een corrupteel zijn van sigmone

336 Bedoeld is wel dat het perkament zo lang moet zijn dat het over het hoofd kan. Storms, Op.cit., p. 274 is van mening dat het perkament rond het hoofd gelegd werd, vooraleer het rond de hals gedragen werd. Ik denk dat het gewoon over het hoofd werd gestoken om het rond de hals dragen mogelijk te maken.

337 O. Cockayne, Leechdoms, Wortcunning, and Starcraft of Early England (London, 1864-1866), III, p. 67. Vgl. Grattan and Singer, Op.cit., p. 189. Zie ook 2. ‘Bloedstelpen’ hierboven.

338 F.P. Magoun Jr., ‘Zu den ae. Zaubersprüchen’, Archiv f. das Studium der neueren Sprachen 176 (1937), 17-35.

[p. 152]

in de Angelsaksische versie, maar ook dichter bij het oorspronkelijke staan. Dit vermoeden lijkt gesteund door de onmiddellijk erop volgende passage - ook in het Latijn! - en waar bovendien eveneens van bloed sprake is: berenisone irritas venas cansi dulis fervor fixcantis sanguines siccatur fla fla. Door vergelijking met de Engelse versie kunnen we de oorspronkelijke tekst als volgt reconstrueren: Berenice, irritas venas quasi dulath fervor: fluxantis sanguinis siccatur sta sta, d.i. ‘O Berenice, gij irriteert de aders gelijk een brandende koorts (Hebreeuws dalak). De stroom bloed is opgedroogd. Stop. Stop.’³³⁹. Na enkele niet verklaarbare woorden eindigen de twee Mnl. versies met benedicite dominus; het einde van de brief zoals die in de elfde-eeuwse versie voorkomt, ontbreekt geheel.

Het gebruik van de naam Berenice in magische formulieren tegen bloedvloeiing berust op sympathie. In de apocriefe Gesta Pilati wordt Veronica, de vrouw die met een doek het gelaat van Christus afdroogt, vereenzelvigd met de vrouw die door hem van jarenlange bloedvloeiing genezen werd. Berenice, een prinses uit het koninkrijk Edessa, werd volgens een vroege legende met Veronica vereenzelvigd³⁴⁰. Het opduiken van de naam Berenice in de brief zou er eveneens kunnen op wijzen dat die oorspronkelijk tegen bloeding, bloederige dysenterie en dgl. gebruikt werd, zoals dat in de Angelsaksische en in één van beide Mnl. versies inderdaad ook het geval is.

In het bovenstaande formulier tegen de pest moet ook nog een korte versie van de goede-stonde-zegen toegevoegd worden³⁴¹.

En om dit overzicht van pestzegens en gelijkaardige teksten te besluiten, nog het volgende:

⁺Een Latijnse ‘modus conficiendi aquam qua onne genus vulnerum curari possit’ leert hoe men een wondenwater zal bereiden (Gr. 3, 139r-140r).

Drie dagen lang zal men zich onthouden van seksuele omgang. Dan doet men fonteinwater in een glazen of aarden kruik. Daarop valt men op zijn knieën en bidt het Credo, het Confiteor, drie onzevaders en evenveel weesgegroeten.

Na deze voorbereiding zegt de belezer over dit water een aantal zegens:

Zoals door de vijf wonden van Jezus de mensen van zonden gereinigd werden, zo zullen allen die met dit water in lijfelijk contact komen, ‘ab omnibus infirmitatibus suis liberentur et sani fiant’. Daarop volgt een verwijzing naar de wonden van Christus die zonder rilling, pijn, koorts of bloed en zonder ‘aliquo morbo’ gebleven zijn. De implicatie is duidelijk: zo moet het ook de wonden van de patiënt vergaan.

Na verwijzingen naar het water dat Jezus in wijn veranderde, naar dat waarover Hij wandelde en naar dat waarmee Hij gedoopt werd in de

339 Grattan and Singer, Op.cit., p. 188. Zie ook hiervoor 2. ‘Bloedstelpen’.

340 Cabrol et Leclercq, Op.cit..

341 Zie hierna 27. ‘Wonden’. Zie ook [29] en [93] hierboven en [141] hierna.

+ [102]

[p. 153]

Jordaan, wordt Longinus in herinnering gebracht. Zoals die de zijde van Jezus doorboorde en de ontstane wonde niet verzweerde, zo moeten de wonden waarbij dit water gebruikt zal worden, dat evenmin doen. En dat door de bekende zeven woorden die Jezus op het kruis sprak.

En daarmee is men de gelukkige bezitter van een tot krachtige medicijn veranderd water. Men zal het als volgt gebruiken:

Men slaat drie kruisen en neemt ‘viri non mulieris indusium bene lotum’, een goed gewassen bovenkleed, niet van een vrouw maar van een man. Dit verdeelt men in stukjes zonder daarbij een mes te gebruiken, neemt er één van, drenkt het in het wonderwater, sprenkelt het over en legt het daarna op de wonde.

Quo facto duas alijas eiusdem indusij partes accipe quas, postquam in ea aqua madide facte fuerint, in modum crucis ipsi vulneri adpone.

Men legt dus nog twee in hetzelfde water gedrenkte lapjes in kruisvorm op de wonde. Men dient daarbij ‘submissa voce’ het water als volgt toe te spreken:

Precipio tibi, aqua, per nativitatem, per mortem, per resurrectionem domini nostri Jesu Christi ut ista vulnera sint bene sanata, hoc imperat Christus et beata virgo Maria, in nomine Patris et Filij + et Spiritus sancti + Amen.

De lapjes stof drenkt men elke dag één of tweemaal in het water en dit zolang de toestand (dispositio) van de wonde dit vereist.

Het gebruik van liturgisch gewijd wondenwater voor ziektebehandeling en deze duiveluitdrijving speelde zowel in de oosterse als de westerse kerk van oudsher een grote rol³⁴². In vele heiligenlevens treft men het aan, voor allerlei kwalen wordt het aangewend, maar voor de pest is het gebruik ervan nergens speciaal vermeld. Met de zegens van het water die in elk Manule Pastorum voorkomen, vertoont de bovenstaande tekst dan ook geen noemenswaardige overeenkomst.

342 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, I, p. 79-86.

21. De ‘plane’

Het ongemak waarvoor het hiernavolgende middel bestemd is, wordt in het opschrift van het enig magisch middel dat ervoor bekend is, de ‘plane’ genoemd. We hebben deze ziekteaanduiding overgenomen omdat ‘plane’ naar twee geheel verschillende ziekten kan verwijzen zonder dat het mogelijk is gebleken te bepalen welke van beide in onze tekst bedoeld is:

De twee betekenissen zijn³⁴³:

1)	een soort nagelzweer die aan de top van de vinger begint en om de nagel voortloopt. Wordt ook ‘plame’ genoemd. Het is panaritium, waarvan

343 Vandenbussche, Ziekten en Remedies, nrs. 511 en 519.

[p. 154]

	verscheidene soorten bekend zijn, o.m. het panaritium periungale paronychia of omloop.
2)	blauwzucht (cyanose), een kinderziekte met als hoofdsymptoom blauw uitslaan op de rug of de afbeelding van een blauwe boom op de rug^344. Ze komt voor bij kinderen met een hartafwijking.

Bij vroegere uitgevers van de hiernavolgende tekst zijn de meningen verdeeld: Verdam³⁴⁵ verklaart ‘plane’ als een soort zweer; De Keyser³⁴⁶ houdt het bij blauwzucht. In een handvol plaatsen in het zuiden van West-Vlaanderen kan men gaan ‘dienen’ tegen de laatsgenoemde kwaal³⁴⁷.

[103] Jeghen de plane.

Men sal nemen eene scotele ende scriven dit met crijte derin: + vir + clarus + clemens + probane + augens + ego + letus + alpha + et o + ende dwaent of¹ met borne² ende geeft hem den burne³ drinken, hi sal ghenesen.
G. 3, 20r

Het schrijven op een houten of tinnen ‘scotele’ van letters die daarna afgewassen worden met water of wijn, berust op het geloof dat de magische kracht van de woorden in de drank overgaat en eens in het lichaam van de zieke opgenomen, ook in die vorm zijn heilzame werking zal uitoefenen.

Een gelijkaardig middel vindt men in een Franse tekst tegen barensweeën³⁴⁸:

... écrivez le pater-noster en un vase de marbre que vous laverez avec du vin blanc; puis fakes boire à la femme qui alors enfantera sans danger.

344 Giraldo, Op.cit., p. 28-29.

345 Verdam, Hand. en Med. Mij. Ned. Lett. Leiden (1901), 16.

346 De Keyser, Volkskunde 33 (1923), 14.

347 Giraldo, Op.cit., p. 28.

1 dwaent of: was af

2 borne: water

3 burne: cf. voorgaande noot.

348 Coulon, Mém. Soc. d'Emul. de Cambrai 47 (1892), nr. 57.

22. Rabies

Rabies of hondsdolheid, genoemd naar het dier dat er het meest door aangetast wordt, is een vreselijke kwaal die andere dieren als wolven en vossen, maar ook de mens kan besmetten. In Middelnederlandse receptaria krijgt deze ziekte relatief weinig aandacht: het aantal recepten ertegen is klein en weinig verscheiden. Onder de opvallendste middelen vermelden we het leggen op de wonden van haar van de hond, of het eten van de lever van het aangetaste dier³⁴⁹. De beroemde Vlaamse chirurg Jan Yperman vermeldt rabies, maar verwijst voor de symptomen naar een ander medisch

349 Zie Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., p. 72 en dezelfde, Med. en techn. Mnl. Rec., p. 43.

[p. 155]

werk en zijn behandeling van de kwaal is vrij summier. Zelfs voor een leek is het duidelijk dat hij met deze kwaal problemen had³⁵⁰. En dat is natuurlijk niet verwonderlijk, daar deze vreselijke ziekte gewoon ongeneeslijk was.

Gelukkig was er de H. Hubertus die zich over de slachtoffers eeuwenlang heeft ontfermd, vooral maar niet alleen te Saint-Hubert in de Ardennen³⁵¹. De bedevaart daarheen werd door vele zieken zelfs uit verafgelegen gebieden ondernomen. Op die bedevaart werd een drievoudige tussenkomst van de heilige afgesmeekt en georganiseerd. Vooreerst waren er de schietgebeden (formulettes) als preventief middel. Op de tweede plaats komen twee middelen die bedoeld waren om mensen te helpen die effectief reeds met een dolle hond in aanraking waren gekomen. Was de patiënt daarbij tot bloedens toe gebeten, dan kreeg hij een insnijding (la taille) in het voorhoofd. Daarin werd dan een draadje van de H. Stool onder de huid ingebracht. Het moest er de duur van de opgelegde novene in blijven³⁵². Aan de niet tot bloedens toe gebeten pelgrim gaf de aalmoezenier van de Hubertuskapel uitstel (le répit) voor een termijn die tot levenslang kon gaan. De insnijding echter beschermde slechts voor veertien dagen, met mogelijkheid tot verlenging met eenzelfde periode.

De bedevaarders die de insnijding gekregen hadden verwierven daardoor ook de toestemming om zelf uitstel te verlenen aan anderen en ook om dieren te immuniseren tegen razernij. Daartoe gebruikten ze een brandijzer waarop een sleutel was afgebeeld, die te Saint-Hubert gewijd was en de H. Stool had aangeraakt³⁵³.

Magische middelen tegen rabies heb ik in de hier behandelde periode niet kunnen vinden, op twee korte teksten na.

De eerste is ongewoon vroeg (midden 14de E.), maar vertoont qua inhoud grote gelijkenis met de tweede:

[104] Dit is ghoet ghescrevene up broet ende dat gheghevene tetene den lieden ende de beesten ghebeten van quaden honden:
+ erpa + agalerpa + erpa + galerpa + diptoni + bristoni + bersis + rami +
Kor., 35r

Of het brood dat moet gegeten worden al dan niet het gevolg is van de beïnvloeding van het Sint-Hubertusbrood, zoals Van Haver heeft gesuggereerd³⁵⁴, kan niet met zekerheid worden achterhaald. In vergelijking met de latere, volkse formules³⁵⁵ valt het inderdaad op hoe ‘dor, gezocht en

350 Van Leersum (ed.), De ‘Chirurgie’, p. 52-54.

351 Lebrun, Op.cit., I, Bk. 4, p. 185-199. Op zijn feestdag at (en eet) men preventief gewijde broodjes, de zg. Sint-Hubertus-broodjes.

352 Braekman, Volkskunde 73 (1972), 1-7.

353 R. Morren, ‘Razernijbezwering in het Hageland in de 19e eeuw’, Eigen Schoon en De Brabander 44 (1961), 461-465.

354 Van Haver, Ned. Incant., nr. 744 en p. 271.

355 Idem, nrs. 722 e.v.

[p. 156]

gekunsteld de geïmporteerde, geleerde formules zijn’, zoals dezelfde auteur het heeft uitgedrukt naar aanleiding van de bovenstaande formule³⁵⁶.

De tweede tekst werd in het 15de-eeuwse handschrift waarin hij voorkomt door een latere bezitter met zwarte inkt zwaar doorstreept, zodanig dat vooral de ‘krachtige’ woorden hierna alleen onder voorbehoud gegeven worden:

[105] Contra morsum rabidi canis vel lupi.

Scrijf dese caracteren in brot ende gif eme ethene de dar gewunt is: + ditem + priscom + dryxom + pi isco + brisum + sic greco remani in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti.
Ma., 115r

Woorden geschreven op brood dat daarna opgegeten wordt, komen ook als middel tot bloedstelpen en tegen tandpijn voor³⁵⁷.

356 Idem, p. 271.

357 Zie bij deze trefwoorden, 2. en 25. respectievelijk.

23. Slapen

Huismiddeltjes allerlei om een goede nachtrust te genieten zijn ons allen welbekend. Lekker slapen is een bekommernis die trouwens sinds onheuglijke tijden de mens heeft beziggehouden. Ook op dit gebied is er niets nieuws onder de zon. Sommige middeltjes hebben al vele eeuwen getrotseerd, wat nog niet wil zeggen dat ze daardoor ook hun efficiëntie hebben bewezen. Hier blijkt het geloof nogmaals bergen te verzetten.

Uitzonderlijk vindt men eens een middeltje om het slapen te beletten. Zo leest men dat wanneer iemand de pennen van de rechtervleugel van een ‘maerle’ of merel ‘hangt int middel vanden huyse, met eenen rooden siden draet dye noyt gebesicht en is gheweest’, niemand in dat huis zal kunnen slapen ‘tot dat het selve wech ghedaen wordt’ (Secr.). Dergelijke middeltjes zijn echter zeer zeldzaam.

Veruit het grootste aantal al dan niet werkzame, populaire recepten zijn erop gericht iemand te doen inslapen. Ze zijn zeer talrijk, uiterst verscheiden van inhoud, van manieren van toediening en ... van resultaat.

Waarom men iemand wil doen slapen wordt nooit expliciet vermeld. Men mag aannemen dat dit meestal om medische redenen, de bezorgdheid om de genezing van de patiënt gebeurt. Toch is dit niet steeds even evident. Het kan niet uitgesloten worden dat het doel wel eens minder nobel kan geweest zijn. Zo hebben dieven evenveel baat bij middelen om de honden van een te beroven huis het blaffen te beletten als om de bewoners in een vaste slaap te dompelen. Ook zij kunnen met sommige middelen om te doen slapen hun profijt gedaan hebben.

Het is niet te bedoeling hier een overzicht te geven van een omvangrijk bestand aan teksten allerlei die uit de door ons behandelde periode bewaard

[p. 157]

zijn³⁵⁸. Om echter toch, bij wijze van inleiding bij de incantamenta, enig idee te geven van de verscheidenheid en het soms bizarre karakter van deze middelen, moge hier een handvol lukraak gekozen voorbeelden worden vermeld³⁵⁹.

Men kan onder het hoofdkussen van iemand agrimonie of leverkruid leggen³⁶⁰. Verpulverd wit ‘macopisaet’ of papaverzaad³⁶¹, gemengd met ‘belsaet’, d.i. het zaad van bilzekruid³⁶² en hennepzaad³⁶³, was wel degelijk een efficiënt middel³⁶⁴, wat dan weer niet gezegd kan worden van de raad om het sap van de wortel van de zwarte nachtschade te drinken³⁶⁵.

Naast deze en vele andere kruidenrecepten worden ook delen van dieren gebruikt. Vooral de haas neemt hier een bevoorrechte plaats in, een dier dat reeds in de oudheid met slapen werd in verband gebracht³⁶⁶ Zo lezen we dat men iemand de gal van een haas te drinken geeft³⁶⁷. Een ander is de vleermuis. Men legt het hart of de kop ervan onder het hoofdkussen³⁶⁸, een gebruik dat zonder twijfel op sympathie berust: zoals de vleermuis overdag vast slaapt, zo zal ook de zieke doen die met het dier in aanraking komt. Minder duidelijk is waarom de ‘wylnesse’, het smeer of de ‘vuilnis’ (vuylnesse) uit het oor van een hond, gemengd met spijs of drank, hetzelfde effect zou hebben³⁶⁹.

Naast ingrediënten van botanische of animale oorsprong zijn er de van volkskundig standpunt nog veel interessantere middelen als b.v. de tand uit een doodshoofd die, onder het hoofd van een patiënt gelegd, naar men ons verzekert, een diepe slaap zal teweegbrengen³⁷⁰. Zoals de tand dood en stil is, zo zal ook de mens als een dode slapen³⁷¹.

Wat nu de eigenlijke zegens en amuletten betreft: we bezitten twee formulieren die amuletten beschrijven die onder het hoofdkussen dienen gelegd te worden. Dit is dus dezelfde plaats waar ook niet-magische middelen met de zieke in contact werden gebracht. Deze amuletten bestaan uit krachtige woorden geschreven op een laurierblad of op een stukje perkament.

358 Zie daarvoor o.m. Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., p. 106-107 en dezelfde, Med. en techn. Mnl. Rec., p. 70.

359 Ze zijn ontleend aan een Gents 15de-eeuws handschrift: zie Braekman, Versl. en Med. KVATL (1963), 275-386.

360 Nr. 44. Agrimonia eupatoria L..

361 Papaver somniferum L.. Vgl. ook nr. 55.

362 Hyoscyamus niger L..

363 Cannabis sativa L..

364 Nr. 45.

365 Nr. 47; Solanum nigrum L..

366 L.A.J.W Baron Sloet, De Dieren in het Germaansche Volksgeloof en Volksgebruik (Den Haag, 1887), p. 107.

367 Nr. 52. Vgl. De Vreese, Op.cit., nr. 510.

368 Nrs. 51 en 57.

369 Nr. 48.

370 Nr. 56.

371 Ook tegen tandpijn (zie 25.) wordt een doodsbeentje gebruikt.

[p. 158]

[106] Om slaepen ende ruste te hebben.

Scrijft dese namen in blaeden van laurine, ende lechse entrent het¹ hoeft van den sieken: ysmael ysmael adiuro² te per angelum Michael ut soporetur homo iste.
G. 3, 35v

Ysmaël is de zoon van Abraham en de Egyptische slavin Hagar. De naam betekent in het Hebreeuws: God hoort. Gods aartsengel Michaël kondigde aan Hagar de geboorte aan van een zoon die ze verplicht was Ysmaël te noemen, quod audierit Dominus afflictionem tuam (Gen. 16,11). Misschien kunnen we hierin de oorsprong zien van het gebruik dat van de naam Ysmaël in dit formulier wordt gemaakt³⁷².

Een amulet dat bijna woordelijk met het bovenstaande overeenstemt, komt voor in een Middelengels handschift uit de 14de eeuw³⁷³:

+ Ysmael + ysmael + adjuro vos per angelum ut soporetur iste Homo. Ley thys lef under hys head that he wote not there of, and let hem ete Letuse oft and drink Ip'e³⁷⁴ seed small grounde in a morter and temper yt with ale.

In Middelengelse handschriften komt dit slaapamulet met begeleidend kruidenrecept verscheidene keren voor³⁷⁵. Soms wordt aanbevolen peper sede te drinken, maar dit is wellicht corrupt voor pope sede. Dit laatste treft men in verscheidene handschriften aan³⁷⁶.

Ook in het middeleeuwse Frankrijk was een gelijkaardige formule bekend³⁷⁷:

Autrement [= Por fere bien dormir]: escrivez EXMAEL, EXMAEL, si li metez sus le chief, si que il ne le sace: Adjuro te per Michaelem angelum ut soporetur homo iste.

In het Provencaals komt zelfs een zogoed als identieke formulering voor als in het Nederlands³⁷⁸:

1 het: in het hs. staat hu

2 adiuro: in het hs. staat adiunio.

372 Vgl. echter 2. ‘Bloedstelpen’ hierboven.

373 C.J.S. Thompson, Magic and Healing (London, [1947]), p. 81. Ook in Londen, BL, Ms. Sloane 963, fol. 53r en 3285, fol. 41v.

374 Ip'e: corrupt voor peper, peper; lees echter: pope, papa-ver, slaapbol.

375 BL, Ms. Sloane 3285, fol 41v; Cambridge, Univ. Libr., Ms.Dd. V 76, fol. 46v; Trinity Coll., Ms. R 14.51, fol. 26r (waar het einde als volgt luidt: wete not ther of. And use it alle weye litell and litell aftere that he hathe nede therto); Oxford, Bodl. Libr., Ms. Douce 84, fol. 5v, Ms. Ashmole 1444, p. 95, Ms. Ashmole 1477 (II), fol. 17v-18r.

376 BL, Ms. Sloane 1314, fol. 37v en 3285, fol. 29v, Ms. Lansdowne 680, fol. 64v en London, Wellcome Libr., Ms. 405, fol. 49r: op de laatstgenoemde plaats eindigt de tekst met: ... and let ete letuce ofte and drink pope sede small grounden in a morter and tempre hit luith ale. Take and bynde this wrytte to his ryht teyh and gyf hem this drink.

377 P. Meyer, ‘Recettes médicales en français’, Romania 37 (1908), 367.

378 Cl. Brunel, Recettes médicales, alchimiques et astrologiques du XVe siècle en langue vulgaire des Pyrénées (Bibl. Méridionale, 1e Sér., Tome 30; Toulouse, 1956), p. 91.

[p. 159]

... prenetz fuelhas de laurier, escrivetz aquestz noms: Ysmael . Ysmael . Ysmael. Adjuro te per angelum Micaelem ut soporet homo iste, et metetz li o desus lo cap et no dicatz mot entro que siatz defora, datz li mangar de lachugas [= latuw], e domira.

Het gebruik van laurierbladeren bij middelen om slaap te verwekken, wordt nog in de 17de eeuw vermeld. Zo schrijft Van Beverwyck³⁷⁹ dat sommigen beweren ‘dat de Laurierbladeren, 's nachts onder het hoofdkussen gelyt, waerachtige droomen veroorzaken’. Ook in Duitsland werden ze bij slaapmiddelen gebruikt³⁸⁰.

Een ander amulet:

[107] Om te doen slaepen.

Scrijft in apertijf¹: Arox axax Aportaxa, ende lechse onder yemens oerbuelem² up bedde ende segt: In de name sVaders ende Soens ende schelichs Geest. Amen³.
G. 3, 35v

Twee andere magische praktijken maken gebruik van een brandende kaars.

[108] Om te doen slaepen.

Neemt bloet van den hert ende bloet van den beer, ende minghet met maegdenwasse¹ ende maecter af een kerse. Dan maect een cruus up die kerse ende segt: coniuro te, candella, per ipsum qui creavit illa ex quibus te feci ut quisque et omnis te asserveti² sunt³.
G. 3, 35v

Wat men met de kaars verder moet aanvangen, wordt niet vermeld. Het lijkt echter meer dan waarschijnlijk dat men die moet ontsteken. Deze brandende kaars met slaapverwekkende eigenschappen herinnert sterk aan het zg. Diebeslicht. Deze is ofwel een uit mensenbloed en -vet gemaakte kaars of de geprepareerde vinger van een dievenhand. Ze werd door dieven aangestoken om rustig te kunnen stelen, terwijl de bewoners van het huis in een diepe slaap zijn gedompeld³⁸¹. Volgens anderen verraden deze dievenvingers of de bewoners wel degelijk slapen, maken de drager ervan onzichtbaar en openen ze sloten³⁸².

379 J. Van Beverwyck, Joh. van Beverwiicks Schat der Ongesontheydt (Amsterdam, 1652), p. 46.

380 Grube-Verhoeve, B. Oertel und I. Hampp, Op.cit., p. 65.

1 apertijf: perkament gemaakt van de huid vari een geavorteerd lam of kalf

2 oerbuelem: oorkussen

3 Amen: in het hs. staat ane.

1 maegdenwasse: stof die aan de ingang van de bijenkorf gevonden wordt

2 asserveti: in het hs. staat assexueti; lees asservati, onderworpen

3 sunt: in het hs. staat suut met horizontal streep op de tweede u.

381 Hovorka en Kronfeld, Op.cit., I, p. 277. Vgl. Bächtold-Stäubli, Op.cit., IV, col. 44.

382 Bächtold-Stäubli, Op.cit., II, col. 229.

[p. 160]

Hier wordt de kaars samengesteld uit bloed van twee dieren, het hert en de beer³⁸³. Waarom precies uit deze twee is niet duidelijk.

[109] Om te doen slapen.

Scrijft in een kerse metten bloede van eer¹ vledermus die nie² up derde quam: luculus vennus haben bata biltus. Ende waer dese kerse berrent, si sullen alle slapen toot dat si huut sal werden ghedaen.
G. 3, 35v

Op het verband tussen de vleermuis en slapen werd hierboven reeds gewezen.

⁺In een Latijns handschrift uit de Nederlanden komt het volgend amulet met conjuratie voor (16de E.). Tussen de achtste en de twaalfde dag na de nieuwe maan in november schrijft men de volgende tekens op een stuk maagdeperkament: s . v . i . d . z . v . b . q . o . b . n . e . f . qo . h . q . d . pp . d . 2 . p . s . g . z . h . z. Daarna bezweert men dit stuk perkament als volgt:

Coniuro et moneo te, charta, per celestem paradisum in quo angeli sunt, et per virtutem dei ut omnes accidentes ad mensam dormiant nec evigilari possint in qua tu posita fueris donec inde tollaris.

Wanneer men het effect wil uittesten, moet men dit stuk perkament vooraf onder het tafelkleed verbergen. Allen die aan tafel zitten zullen in slaap vallen (G. 4, 140v). Deze conjuratie is sterk verschillend van alle overige. Men vermoedt dat het hier om een experiment of ‘secreet’ gaat dat bij feestjes de genodigden moest amuseren.

Het zou verwonderlijk zijn dat in incantamenta om te slapen de beroemde zeven Slapers van Ephese niet ter hulp zouden geroepen worden. Ze duiken op in het volgende, helaas onvolledig bewaarde amulet³⁸⁴:

[111] [Die niet] slapen kan.

[Scrijft dese woe]rden in een brieffken
[ende lecht den pa]tient onder thoeft:
[............... r]equiescunt septem
[dormientes] + Malchus + Maxi
[mianus + Mar]tianus + Constan
[tinus + Joh]annes + Serapion + Dio
[nysius ...]ypromintium + Anastasis +
[........] + Sanchadon + dormite
[........]cce appropinquabit ho
[mo .....]tra in nomine Patris et

383 Het gebruik van verschillende delen van de beer vindt men in Den Haag, KB, hs. KAW 28, fol. 92r-v.

1 eer: d.i. eenre

2 nie: nooit.

+ [110]

384 Hier en daar was het mogelijk de ontbrekende delen te reconstrueten. Wat niet meer in het hs. voorkomt, staat tussen rechte haakjes.

[p. 161]

[Filij et Spiritus sancti. Amen.]
[Dan han]ghet aen den hals ende dit navol
[gende] leest over thoeft + deus +
[........ o]mnipotens + nazarenus
[.....] O theos + yschiros + athana
[tos +] eleyson + ymas +
[Dan l]eset den psalm: Domine deus
quam admir[abile est nomen tuum.]
G. 7, 393v-394r

De beroemde Slapers zouden onder keizer Decius (3de E.) in een grot bij Ephese ingemetseld zijn. Bijna tweehonderd jaar later, onder keizer Theodosius II werden ze teruggevonden. Ze zouden daarop voor korte tijd weer levend geworden zijn. Ze werden gevierd op 27 juli en vooral tegen koorts en slapeloosheid aangeroepen. Na de namen van de zeven volgen in de tekst nog een aantal (drie of vier?) woorden die er als eigennamen uitzien, maar mij verder niet bekend voorkomen. Na het schrijven van de namen van de zeven en nog enkele andere op een briefje wordt dit op het hoofd van de patiënt gelegd. Men besluit met het bidden van een psalm (Ps. 8).

De hiernavolgende, laatste tekst in deze groep, is een rechtstreekse bemaning van een plant. Bij het plukken ervan wordt die in Gods naam bezworen:

[112] Om te doen slaepen.

Pluct alsene, smorghens vrouch vor die sonne, als si bloyt, ende segt:
In de name Gods, o cruut, ic mane di, du, die hebbes wille, dat dine crachten varen¹ in allen den ghenen die ic taste² met di, si³ moeten alle slaepen.
Ende dan segt .iij. pater noster ende ave Marie in onser liever Vrauwen eere.
G. 3, 35v

Alsem (Artemisia absinthium L.) is een bekende plant met vele medicinale eigenschappen³⁸⁵, waarvan het bevorderen van slaap er slechts één is. In Duitsland heette het sterkriekende kruid vroeger ook ‘Wiegenkraut’ omdat het, in de wieg gelegd, kinderen deed inslapen. Reeds Plinius noemt de plant een middel tegen slapeloosheid wanneer ze onder het hoofd gelegd wordt³⁸⁶.

1 varen: in het hs. staat baren

2 taste: aanraak

3 si: staat niet in het hs.

385 Marzell, Op.cit., p. 278-283.

386 Bächtold-Stäubli, Op.cit., IX, cols. 499-501.

[p. 162]

24. Steen

Of stenen in de blaas gedurende de Middeleeuwen meer voorkwamen dan in latere tijd is niet bekend. Feit is echter dat het (uit)snijden van stenen toen in medische traktaten veel aandacht kreeg.

Een steen of lapis (Lat.) ‘die in die blase wast dat nes al niet dan ene vergaderinge van humoren zipende uten lendenen in die blase ende vergadert tenen stene’. Aldus de beroemde Westvlaamse chirurg Jan Yperman³⁸⁷. Het zand of ‘graveel’ in de blaas klontert aaneen en vormt stenen. In het begin, wanneer er nog geen echte stenen gevormd zijn, kan men het zand of ‘graveel’ kwijt met medicijnen en kruiden; later moet de steen met een chirurgische ingreep verwijderd worden. Hoe men daarbij te werk ging, vindt men uitvoerig beschreven in het Liber Avicenner³⁸⁸. De ‘meester’ drukt zo stevig op de buik van de patiënt dat de steen ‘sciete in den crop van den blasen’. Dan steekt hij twee vingers zo diep mogelijk in de aars. Hij duwt de steen ‘in den crop vander blasen ten vede wert’ en maakt met een ‘sceers’ of scheermes een snede in de buikwand. Met een holle lepel licht hij de steen uit de wonde die dan met tarwebloem en pluksel wordt bedekt. Loopt de urine nog vier à vijf dagen lang uit deze incisie, dan is er geen reden tot bezorgdheid, ‘want die wonde sal wel genesen’, zo besluit de tekst.

⁺Zegens tegen de steen zijn zeer zeldzaam³⁸⁹. In een Gents handschrift uit de zestiende eeuw komt in het Latijn het volgende zonderlinge middel voor. Men moet een afbeelding in goud maken van een leeuw die met zijn poten een steen vasthoudt. Dit moet gebeuren als het uur van de zon in de eerste graad is en in een rijzend zodiakteken staat. Dit beeldje zal de zieke als amulet bij zich dragen. Na enige tijd wordt hij van zijn lijden verlost (G. 4, 140r).

Dit amulet staat in nauw verband met de astrologie. Dit en ook het feit dat het een niet-christelijk middel is dat in het Latijn werd bewaard, wijzen erop dat we hier niet met volkse magie te maken hebben en dat kerkelijke origine hier uitgesloten kan worden.

Eveneens in het Latijn, maar nu wel duidelijk van christelijke inspiratie is de enige andere ‘conjuratio’ die uit een handschrift met vooral Nederlandse teksten is overgeleverd. Door waterschade is jammer genoeg een deel van de tekst verdwenen:

[114] Contra lapi[dem ..................]

Coniuro te, lapidem [............. per domi]
num sanctum primum n[ovissimum ...........]
dicti Iudei lapida [.........................]
suis persecutor [...........................]

387 Van Leersum (ed.), Die ‘Chirurgie’, p. 150.

388 Vandewiele (ed.), Het ‘Liber Avicenne’, p. 105-105.

+ [113]

389 Van Haver (ed.), Ned. Incant. vermeldt geen enkele tekst.

[p. 163]

Domine Jesu Christe [......................]
peccatum quia [...........................]
ut non possis [nocere .N. famulum]
tuum. Amen.
G. 7, 399r

Uit wat van de tekst nog bewaard is, kan men vermoeden dat dit rechstreeks bevel, gericht tot de steen, alludeert op het Joods gebruik boosdoeners te stenigen. Dit gebruik wordt dan met de stenen in de blaas in verband gebracht.

25. Tandpijn

Hoe hulpeloos de middeleeuwse geneeskunde tegenover tandpijn stond, moge blijken uit de grote hoeveelheid en de verwarrende verscheidenheid van middelen die men ertegen voorgeschreven vindt³⁹⁰.

Naast recepten die gebruik maken van kruiden, dieren of mineralen zijn er de talrijke magische middelen, waarvan de zegens en amuletten slechts een klein aantal vormen. De plantenremedies zijn veruit het talrijkst³⁹¹. Maar het drinken van jenever, warme ezelinnemelk, het aanraken van de tand met stro waaraan vet van een ‘haselpuut’ gestreken is, as van verbrande eierdooiers in de mond houden en nadien spoelen met wijnazijn, zijn enkele lukraak gekozen voorbeelden die enig idee geven van de variëteit van de andere middelen.

Vooraleer aan de zegens en amuletten onze volle aandacht te schenken, mogen hier vooraf een paar zeer zonderlinge magische middelen vermeld worden. Eén ervan vinden we in de 14de-eeuwse Middelnederlandse versie van een bekend Latijns medisch handboek, de zg. Circa instans van Platearius. Bij de behandeling van de medische eigenschappen van groot kruiskruid [Senecio vulgaris L.) lezen we³⁹²:

Vort seyt Plynius, die meyster, soe wie dit vorscreven cruut uter aerden gravet sonder yser, ende roert dar mede tot dryen stonden den sverenden tant ende tot elken roren spuwet ut synen monde, dar nae sette dat cruut weder in synen stede daert ghewassen was, dat helpet dat die tant niet mere en sveren, macer seyd.

Door het aanraken van de tand met de plant wordt de pijn door deze laatste overgenomen en dan door haar naar de grond overgebracht wanneer zij terug daarin wordt gezet. Een variante van dit begraven van de kwaal is het toevertrouwen ervan aan bij voorkeur stromend water.

390 Men zie ook 2. ‘Bloedstelpen’ en 11. ‘Hoofdpijn’ hierboven. Zie M. Baldinger, ‘Aberglaube und Volksmedizin in der Zahnheilkunde’, in: Grabner, Volksmedizin, p. 116-199, en Bächtold-Stäubli, Op.cit., IX, cols. 877-880.

391 Zie Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., p. 109-111, en dezelfde, Med. en techn. Mnl., Rec., p. 71-72.

392 Vandewiele, Een Middelnederlandse versie, p. 170. In een vijftiende-eeuwse kopie van dit traktaat werd deze passage weggelaten met als reden: ‘dubium sufficit’!

[p. 164]

Een ander middel is wel heel ongewoon en zelfs - voor zover mij bekend - uniek.

[115] Tegen den tantsweer ende alder pijn inden tanden.

Ende men moet elck sillabe van desen woorde hemelyck¹ by hem selven² prononcieren, ende steecken met eenen ijseren prieme oft nagel in thoudt oft bert³ op elck sillabe, ende dit is dwoordt cadicadoma, in der manieren soo hier volcht, ende tsal terstontz genesen:

	Ca			.	.	.
di	ma	ca	Cadicadoma	...	...	...
	do			.	.	.

Ende als ghij drijmael met die prononciatie van elck sillabe sulcke cruijskens int berdt sult gesteecken hebben, soo suldij den patient vraegen oft betert. Ende eest dat niet en betert, soo steeckter tot thien toe. Ende eest dat daer niet van geneest, soo sijde voerseeckert dat gheen tantsweer en is, maer een ander accident. Tis beproeft.
Gr. 3, 147v

Ook de laatste opmerking, een uitweg bij eventuele mislukking van het experiment, is zeer zeldzaam.

Enige vage gelijkenis vinden we in de volgende tekst:

[116] Om dat groete verwoethede¹ van den tanden.

Dat te ghenesene men sal scriven dese lettren die ghi hier vint ghescreven, ende dat sijn dese: + te + e + R + 9 + g + a + m + a + n + e + n, et puis² so nemt .i. naghel van eenen paerde van den houfijsere, ende dan rekent die lettren met dien naghele, ende dan so vraget al tellende de lettren metten nagele, den mensche die de ziechede hevet van den tanden, ende vraget hem: ‘doet hu yet wee?’. Ende seget hi: ‘neent’, ende³ dan werpet den brief int water, dan wert hi schiere ghenesen. Probatum es[t].
G. 3, 6r-v

In een zegen tegen koorts³⁹³ uit Engeland komt een opsomming voor van een hele reeks namen van God. Daarbij komen verscheidene namen en letters voor die we ook in onze tekst aantreffen en daarom de veronderstelling wettigen dat de losse letters in de bovenstaande tekst namen van God kunnen aanduiden: b.v. Te voor tetragrammaton, het heilige getal 9 dat de volmaaktheid uitdrukt, a voor Adonay, agathos of altissimus, m voor Messias, e voor Eloy of Emanuel, g voor gaudium, N + e voor Neronianus en n voor novissimus.

1 hemelyck: heimelijk, in 't geheim

2 hem selven: zichzelf

3 bert: houten plank.

1 verwoethede: pijn

2 et puis: wellicht Fr.: en dan

3 ende: lijkt overbodig.

393 Storms, Op.cit., p. 295.

[p. 165]

Het hoefijzer - en dus ook de nagels ervan - spelen in het bijgeloof een belangrijke rol³⁹⁴. Het tellen met de nagels is wellicht slechts een vorm van overdracht van de pijn op de letters. Ter vergelijking halen we het volgende middel tegen wratten aan³⁹⁵:

Daar is iemand die gij geern ziet en ge wilt uw wratten kwijt zijn. Ge neemt een speld, ge telt er op uw hand uw wratten mede en ge telt ze daarna over op zijn hand.

Nieuwe nagels spelen in verscheidene andere zegens uit latere tijd ook een rol³⁹⁶.

Wanneer de overdracht van de pijn door het tellen gebeurd is (‘seget hi: “neent”’), dan wordt de ziekte met de letters weggeworpen en aan het water toevertrouwd. Met ‘water’ zal dan wel stromend water bedoeld zijn, want ‘evenals het stromend water van een rivier alle onreinheden wegspoelt en meevoert, moet het ook de ziekte meevoeren’³⁹⁷.

In de plaats van een ‘paardennagel’ is het in het volgende middel een naald waarmee de handelingen dienen te gebeuren³⁹⁸:

[117] Jeghen de tan[t]zweere.

Maect dit teken .iij. werf: uij uij uij ende neemt een naelde en trecse in de midderwaert duere, ende secht sine name in elc teken ende dit wort daernae: machabe, ende hout de teken boven sin hoeft.
G. 3, 26r

Een tekst die uit mondelinge overlevering in Frans-Vlaanderen werd opgetekend, is hier nauw mee verwant³⁹⁹:

Om de tandpijn te genezen.

- Het moet een echte tandpijn zijn.
Neem een nieuwe nagel, welke nog nooit gediend heeft, dat de zieke zijn slechte tanden beroert met de punt van de nagel.
Schrijft het woord MACHABEUS op een balk, slaat de nagel in het midden van het woord en lees 5 onzevaders en 5 weesgegroeten. Zo zult ge zeker de tandpijn genezen als het echte tandpijn is.

Een variante hierop, waarbij hetzelfde woord op ‘een ribbe of bank’ moet geschreven worden, na de zieke tand met ‘den kop’ van de nagel te

394 Wuttke, Op.cit., p. 130.

395 S. Van Thielt, ‘Remedies om worten kwijt te geraken’, Rond den Heerd 15 (1880), 342-343.

396 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 380 en 381.

397 Van Andel, Op.cit., p. 77; vgl. Olbrechts, Op.cit., p. 179-181.

398 In een Latijnse ‘charm’ uit Engeland (14de E) contra dolorem dencium komt de volgende passage voor: ‘et pete ubi dentes dolent et scribe istas litteras ubi volueris ilililé ut iterum pete et scribe et dic carmen bis, ter, vel quater si necessitas fuerit’ (Londen, BL, Ms. Royal 12 G IV, fol. 137v).

399 B. Bijnens, ‘Het Aflezen van Ziekten in Frans-Vlaanderen’, Volkskunde 56 (1955), 144; vgl. ook Thijs, Volkskunde 92 (1991), 309.

[p. 166]

hebben aangeraakt, is afkomstig uit de streek van Ieper⁴⁰⁰. Uit de vergelijking van deze tekst met die uit een Gents handschrift kunnen we afleiden dat het de bedoeling was de letters ‘uij uij uij’ op een stuk papier of perkament te schrijven, bij elke letter de naam noemend van de zieke, gevolgd door het woord machabe. Daarna nam men een naald en trok die midden door de letters, waarbij men het blaadje met de letters erop boven het hoofd van de patiënt hield. Aldus wilde men wellicht de scheiding symboliseren tussen de pijn en de zieke. Vermelden we nog dat in de Middeleeuwen Machabe de naam was voor de dood en voor de duivel⁴⁰¹, en vooral als naam van de dood lijkt het voorkomen ervan in een tandpijnzegen zinvol. De naam brengt de tand in contact met de dood, doodt ook hem of beter nog de pijn.

Terloops moge hier gewezen worden op een eigenaardig Middelengels formulier, waarbij eveneens een paardennagel gebruikt werd en het woord makabeos opduikt dat er geschreven wordt in een gekloven éénjarige scheut van een hazelaar, waarna die verbrand wordt⁴⁰²:

For the tooht [= tooth] ache.

Tak a schote of an hasyll of o[n]e ger grewyng, and lete yt not touche the ground tyl you hast al don, and than cleve hyt in too, and take a newe horsnayle and wryte yn the clevyd syde thys that folowyth with the horsnayle + m + a + k + a + b + b + e + o + s + o + i + n + y + t + h. And make synes of the crosse with thus many crossis and dryve the nayle into a post, and than brenne the forseyde stykke.

Nauw verwant is ook de volgende Engelse tekst waar misschien ook een paardennagel gebruikt wordt, al wordt dit niet expliciet gezegd. Men prikt er in elk van de lettergrepen van het woord tetragramaton dat op een hazelaren stok geschreven staat⁴⁰³:

Wright thes wordes uppon a grene hesell stike Te + tra + gra + ma + ton + and begen at te and saye thus:
I chause the and conguer the, blud or gout or worme, or what so ever thou art that deseeth this man or woman (and name the name) that you go out of the tothe and desease him no more, and I charge the and conguer the in the name of the Father and of the Sonne and of the holy Gost and this worde tetragramaton, and preke in the furst cilabell a preke, and if it seace breake the charme and burne it, and if it doe not seace go on to the other cilabules and saye forth till it seace and then burne the charme.

400 Van Haver, Ned. Incant., nr. 382.

401 J. Vanderheyden, De Uitbeelding van de Dood in de poëzie der late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden (KVATL; Gent, s.d.), Index.

402 Londen, BL, Ms. Sloane 121, fol. 108v (15de E.). Vgl. Ms. Harley 3831, fol. 11r: ‘For die tothe acke: + ma + chabe + O + sunt + Recitando + te + traga + ma + ton + and touche ye tothe and beare it with the. This for the tothe acke and you must wrighte thes wordes one a grene heasell stick fare asunder’.

403 Londen, BL, Ms. Harley 2340, fol. 47r.

[p. 167]

Een aantal nietszeggende, maar blijkbaar als zeer krachtig ervaren woorden op de wangen van de zieke schrijven, is een middel dat driemaal in Nederlandse handschriften voorkomt.

[118] Yeghens tantzweer.

Wie de tanden zweeren die sal men scriven in sine wanghen dese woorden: rex pax nox in filio Dei.
H. 2, 534 en Brus., 70r

In het Brusselse handschrift zijn de krachtige woorden echter grondig uitgewist.

Sterk gelijkend zijn de woorden in het volgende voorbeeld:

[119] Wiltu des tantsweren buten¹.

So scrive eme² desse wort an de wangen dar se eme we doen, so wort ene bat³: Rex pater in Christo filio.
Ma., 131r

In een Kassels handschrift (K. 2, 37r) wordt de tekst gevolgd door een medisch recept: een worm die men vindt in de wilde distel moet men aan de zieke tand houden, waardoor die zal uitvallen⁴⁰⁴.

Ook uit de omringende landen is het bovenstaande middel bekend⁴⁰⁵:

Wil dû den zantswern schiere büezen, sô scrîp an daz wange, dem dâ wê sî, disiu wort, Rex. pax. nax. in Cristo filio, sô wirt im boz.

Of nog⁴⁰⁶:

Schreibe an drei Wege mit einem Hufnagel diese Worte: REX, PAX, MAX, PRO in Folio, und schlag den Nagel in der Wand fest. Solange nun der Nagel fest-steckt, so tun die Zähne nich mehr weh.

En uit Engeland⁴⁰⁷:

Contra dolorem dencium.

Scribe in maxilla infirmi: Rex + pax + nax + in Christo filio ut numquam doleat huius hominis dentes .N. Amen.

1 buten: genezen

2 eme: hem

3 wort ... bat: wordt hij genezen.

404 Braekman, Med. en techn. Mnl. Rec., nr. 169.

405 Fr. Pfeiffer, ‘Zwei deutsche Arzneibücher aus dem 12. und 13. Jahrh.’, Sitzungsberichte K. Akad. der Wissenschaften (Wien), Philos.-Hist. Classe 43 (1863), 110-200 (p. 139). Vgl. ook Lebrun, Op. cit., I, Bk. 6: men schrijve hax pax max Deus adimax op een appel of een stuk brood en ete dit tegen rabies (p. 80). In een Waals medicijnboek komen verscheidene Franse magische recepten voor met de woorden max.pax.nax: tegen bloeding (p. 117), een middel tegen wormen (p. 118) en bij een kruidenrecept (p. 122) (J. Haust, Médicinaire liégeois du XIIIe siècle et médicinaire namurois du XVe (Acad. Roy. de Lang. et Litt. françaises en Belgique. Textes anciens, Tome 4; Bruxelles, 1941). Vgl. ook Bächtold-Stäubli, Op. cit., III, cols. 1586-1587 en Thiers, Op. cit., I, p. 355.

406 Baldinger, Volksmedizin, p. 170.

407 Londen, BL, Ms. Royal 12 G IV, fol. 161r (14de E).

[p. 168]

De enige die, voor zover mij bekend, zich gewaagd heeft aan een poging om de groep woorden rex pax nax te verklaren is Klapper⁴⁰⁸. Uit de vergelijking van verscheidene teksten waarin deze woorden voorkomen besluit hij dat slechts twee van de drie aan alle formulieren eigen zijn, nl. pax max. Hij vermoedt dat het uitgangspunt de kerkelijke zegen Pax tecum of Pax domini sit semper vobiscum is. De bekende voorkeur voor drieledige formules zou voor de toevoeging van een derde lid verantwoordelijk zijn.

Een amulet vertoont door het gebruik van enkele korte krachtige woorden gelijkenis met bovenstaande tekst:

[120] Jeghen de tan[t]sweer.

Scrijft in een briefkiin: + bien + ben + Ay + y + ende bindse an sinen als.
G. 3, 10v

Op brood, papier of kaas geschreven formulieren, die ofwel opgegeten of als amulet gebruikt worden, behoren tot het gemeengoed van de vergelijkende volksgeneeskunde. Wijzen we in dit verband op een formule Ante vermes, tegen wormen, uit een Duits handschrift van de twaalfde eeuw⁴⁰⁹:

+ bon + pen + na + ason +

De eerste woorden herinneren sterk aan de eerste twee uit het zoëven geciteerde Mnl. formulier.

Een ander:

[121] Jeghen de tantzweere.

Hi scrive in broet dese namen ende ghevese den zieken tetene: + waragen + ditagen + saragon
G. 3, 14v

Brood wordt verondersteld van nature een weldadige invloed uit te oefenen, inzonderheid tegen betovering: men hangt het de kinderen om de hals en legt het in de wieg als bescherming tegen heksen. Wie brood en zout bij zich draagt, of een broodkorst in de mond heeft, is beveiligd tegen toverij en beschermd tegen hondsbeten⁴¹⁰. Een verchristelijkte vorm is het jaarlijks wijden van het Sint-Hubertusbrood⁴¹¹. Tenslotte moge hier ter vergelijking het volgend middel tegen koorts worden aangehaald⁴¹²:

Der Kranke muß ein Butterbrot verzehren, auf welches Iemand mit dem Finger die Worte geschrieben: ‘Fieber, bleib aus, Ich bin nicht zu Haus’.

408 Klapper, Mitt. der schles. Gesellschaft f. Volkskunde 9(1907), 29-30.

409 Heim, Jahrbücher f. Class. Phil., Supplementband 19 (1893), 555.

410 Wuttke, Op.cit., § 175. Vgl. Bächtold-Stäubli, Op.cit., I, col. 1590-1659.

411 De Cock, Op.cit., p. 321 e.v. Vgl. hierboven bij 22. ‘Rabies’.

412 K. Bartsch, Sagen, Märchen und Gebräuche aus Mecklenburg (Wien, 1879-80), II, p. 394.

[p. 169]

Een geheel eigen karakter heeft het Latijns amulet dat in een 16de-eeuws manuscript voorkomt: de aflezer schrijft op een stuk perkament de volgende tekst die de zieke steeds bij zich moet dragen:

[122] + In nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti. Amen.
+ loy + loye + nazir + oy + eloy + per sancta nomina et incarnationem Domini + nostri + Jesu + Christi + et per passionem + Christi +
Quicumque hec nomina super se habuerit a dentium dolor liberetur. Et si vermis sit silico moriatur + In nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti. Amen +
G. 4, 10r-v

Het spreekt vanzelf dat in zegens tegen de tandpijn de H. Apollonia nadrukkelijk aanwezig is. Zij is immers de heilige aan wie men bij tandkwalen onmiddellijk denkt⁴¹³. De aanroeping van deze maagd en martelares in geheel West-Europa, en dat door de eeuwen heen tot op onze dagen toe, steunt op de manier waarop ze gepijnigd werd⁴¹⁴. Sint-Apollonia stierf de vuurdood te Alexandrië onder keizer Decius in het midden van de derde eeuw. Naar een bericht van een tijdgenoot werden haar eerst de tanden uit de mond geslagen. Daarna plaatste men haar op een brandstapel en dreigde men ermee haar erin te gooien als ze niet terstond haar geloof wilde verzaken. Als enig antwoord sprong ze zelf in de vlammen en stierf aldus de marteldood. Volgens een andere, latere legende werden haar de tanden met een tang uitgerukt⁴¹⁵. Aan dit uitslaan of uittrekken heeft ze haar populariteit als heilige tegen de tandpijn te danken.

Uit de hier behandelde periode zijn drie Apolloniateksten uit de Nederlanden bekend. Op de gebruiksaanwijzingen na zijn ze alle drie in het Latijn en vertonen ze sterke onderlinge gelijkenis.

[123] Jeghen tantzwere¹.

Scrijft dese woerde in .j. briefken ende draghet over u:
In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.
Sancta Apollonia fuit virgo² cuius dentes extracte fuerunt unius regnavit³ et ipsam⁴ rogavit⁵ ad dominum Jhesum Cristum cuicumque nomen suum supra se portaverit dolorem dentium amplius non haberet. Pater noster, Ave Maria.
Dit leest daghelijcs.
G. 6, 144v

413 Ook in de ons omringende landen komt deze heilige in zegens tegen tandpijn veelvuldig voor: b.v. Londen, BL, Ms. Sloane 7, fol. 29v; 1314, fol. 38r; 2457, fol. 19v; 2948, fol. 80v; 3160, fol. 138v en 169r; 3217, fol. 78r; Ms. Royal 8 B I, fol. 87r; 12 G IV, fol. 201v; Oxford, Bodl. Libr., Ms. Rawlinson C.506, fol. 119r; Ms. Ashmole 1438 (II), p. 49; 1477 (I), fol. 20v, enz. Zie ook Müller, Op.cit., p. 130.

414 W. Bulk, St. Apollonia, Patronin der Zahnkranken. Ihr Kult und Bild im Wandel der Zeit (Bielefeld-München, 1967).

415 Bächtold-Stäubli, Op.cit., I, cols. 551-552.

1 tantzwere: tandpijn

2 Na virgo staat in het hs. het overbodige fuerunt

3 unius regnavit: bet. in deze context onduidelijk; wellicht corrupt

4 ipsam: in het hs. staat ipam (lees ipsa)

5 rogavit: in het hs. staat adoravit.

[p. 170]

Deze tekst dient niet alleen dagelijks gereciteerd te worden, hij is ook een amulet en moet, op een stukje papier of perkament geschreven, op het lichaam gedragen worden.

Een nauw verwante tekst komt ook in een ander handschrift voor:

[124] Tegen tantsweer.

Draecht dese woerden over u:
Sancta Appolonia fuit virgo inclita cuius dentes extracti fuerunt pro Christi nominem. Rogavit ad dominum Jhesum Cristum ut quicumque nomen suum super se portaverit amplius dolor in dentibus non apparebit. Pater noster cum Ave Maria dicitur omni die.
Brus. 5, 15r

Beide bovenstaande teksten leggen de nadruk op de als feit voorgestelde fictie als zou de heilige bij het verliezen van haar tanden een verzoek tot God gericht hebben. Ze zou gevraagd hebben dat wie haar naam als amulet bij zich draagt van de tandpijn verlost zou worden.

In een derde en laatste tekst wordt dit gegeven niet beklemtoond. Hij is afkomstig uit het oosten van ons taalgebied en lijkt veel meer een gebed dan een zegen:

[125] Een ander. Item¹.

De sunte Appollonia eret myt synen bede unde vastet eren dach und heft dese scrifft by sik, deme scholen de tenen nicht wee don:
Virgo Christi egregie pro nobis, Appollonia, funde preces ad Dominum, ne pro reatu criminum morbo vexemur dencium. Ora pro nobis, beata virgo Appollonia, ut digni efficiamur promissionibus Christi. Deum qui beatam Appolloniam virginem per martirii palmam dentibus excussis a maligno hoste triumphare fecisti, tribue, quesumus, ut eius meritis et intercessione a dolore dencium et capitis ac tocius corporis liberemur.
Lo. 3, 39v

Dezelfde tekst komt in Duitse handschriften voor⁴¹⁶, en ook in Engeland blijkt de Apollonia-zegen heel populair te zijn geweest⁴¹⁷. Opvallend is dat dit type Apollonia-zegen steeds in het Latijn voorkomt. Dit zou er kunnen op wijzen dat hij door een priester diende te worden ‘gelezen’.

Er is inderdaad nog een tweede type Apollonia-zegen die wel in de volkstaal gesteld is, zij het dan niet in de door ons behandelde periode⁴¹⁸. Het is de bekende Petruszegen met het ontmoetingsmotief, waar Petrus

1 Bij een voorgaand recept staat ‘Weder dat tenenseer’.

416 Gallée, Germania 32 (1887), 452-460 (p. 454).

417 F. Heinrich, Ein mittelenglisches Medizinbuch (Halle a.S., 1896), p. 148 en 221. Gelijkaardige zegens vindt men ook in Londen, BL, Ms. Harley 273, fol. 213v.

418 Van Haver, Ned. Incant., nrs. 372, 379, 380 en 384; vgl. Hampp, Op.cit., p. 186-187.

[p. 171]

door ‘Sinte Apollonia’ vervangen werd. Een voorbeeld uit de laatste wereldoorlog moge hier terloops even vermeld worden⁴¹⁹:

Sinte Apolonia kwam van een warmen steen, onze Heer Jezus Christus kwam daer voorbij en sprak tot haer, Appolonia wat doet gij daer; ik ben tot u gekomen voor mijn tandpijn, antwoorde Appolonia; keer terug naer huys in dien die steen warm is, zal hij sterven en indien hij druppel bloed is, zal hij vloeien. God zal u genezen door zijn almacht.

Om dit overzicht af te sluiten, wijzen we nog op een magisch middel dat gecombineerd wordt met een kruidenrecept en waarin ook de H. Apollonia nog even opduikt:

[126] Jeghen tantswere.

Wortel van drasenen, of sap van weghebreden, of tsap van asscaden, met aysile¹ of met wine getempert² ende hout het in den mont, ende segghe³ sente Janne ende sente Apollonien .i. pater noster elx daghes, of dese worde: eugenius, stephanus, prothasius, sebastianus.
P. 1, 155r

Twee van de drie kruiden zijn inderdaad bruikbaar tegen tandpijn: ‘weghebreden’, d.i. grote of smalle weegbree (Plantago major of minor L.) waarvan de wortels gekauwd worden, en ‘asscaden’, dialectisch (Oost- en West-Vlaanderen) voor nachtschade (Solanum nigrum L.), een plant met bekende, maar met voorzichtigheid te gebruiken pijnstillende eigenschappen⁴²⁰. Voor ‘drasene’, d.i. hondsdraf of aardveil (Hedera terrestris L.) is dat echter, voor zover mij bekend, niet het geval.

De vier ‘worde’ op het einde zijn in feite eigennamen, namen van heiligen: de H. Eugenius I, paus, de H. Stephanus, koning van Hongarije (10de E.), de H. Prothasius, de martelaar die samen met Gervasius beschermheilige van Milaan is, en Sint-Sebastianus, de bekendste van de vier. Volgens een overigens weinig betrouwbare legende zou hij een officier van de Keizerlijke lijfwacht geweest zijn, die om zijn geloof met pijlen doorschoten werd. Het opmerkelijke is echter dat deze heiligen niet als personen vermeld worden, maar als krachtige ‘worde’. Ze worden trouwens ook niet ‘sente’, heilige, genoemd, zoals dat voor de H. Johannes de Doper en de H. Apollonia wel het geval is.

419 Van Haver, Ned, Incant., nr. 372.

1 aysile: azijn

2 getempert: gemengd

3 segghe: versta: zeg ter ere van.

420 Vandenbussche, Braeckman (e.a.), Onze Volkstaal, p. 445 en 531.

26. Vreemd voorwerp in 't lichaam

De chirurgen van de Oudheid en de Middeleeuwen hadden in de loop der tijden grote handigheid verworven bij het verwijderen van pijlen, lanspunten

[p. 172]

en andere wapens die bij gevechten in het lichaam waren blijven steken. Ze hadden ingenieuze apparaten ontwikkeld om die ingrepen te vergemakkelijken⁴²¹. Toch namen ook zij hun toevlucht tot zegens.

Zo wijdt de Tiense chirurg, Meester Thomaes Scellinck, in zijn Boeck van Surgien een gans hoofdstuk aan het verwijderen van allerlei ‘geschut’. Hij besluit met de vermelding van ‘een experiment dat mij zeer goed dunct, want het es met Gode onsen heere die alle dinc machtich [is]’⁴²².

Dit ‘experiment’ blijkt een Latijnse zegen te zijn met instructies in het Nederlands:

[127] Als ghi coemt daer die sieke es ende ghi dat ijser uut wilt trecken, soe suldi vallen op u knijen ende segghen .iii. pater noster ende .iii. ave maria.
Ende als die gheseit siin, soe seldi nemen dat yser met beiden handen ende segghen noch:
Nicodemus extraxit clavos ex manibus et pedibus Domini nostri Jhesu Christi. Sic trahatur sagitta ista de corpore huius pacientis. In nominis Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.
Et statim per virtutem Dei exibit.
Lo. 1, 31r

Nauw verwant daarmee is de volgende, zogoed als volledig Nederlandse tekst:

[128] Om geschudt uuyten lijve te gekrijgene.

Sic dices¹:
Nicodemus tooch die drije nagelen uuyten wonden ons liefs heeren Jhesu Christi, ende uuyt dien liep water ende bloet, ende alsoo waerlijcke als dat water is², soe moet desen pijl off dit ijser comen uuijten vleesse van desen menssche oft uuyt sijnen beenen. In Godts namen Amen.
Ende leest drije pater noster al knielende.
H., 264

Nicodemus wordt in het Johannesevangelie de helper genoemd van Jozef van Arimathea bij het afnemen van Jezus van het kruis (Joh. 19,39-40). Dat hij zelf de nagels uit de handen en voeten van Jezus zou getrokken hebben, wordt daar echter niet expliciet vermeld.

Ook in de ons omringende landen komt dit type zegen voor⁴²³:

421 Zie b.v. Van Leersum (ed.), De ‘Chirurgie’, Fig. XXV.

422 het es met Gode: lees het gebeurt met de hulp van God. Van Leersum (ed.), Het ‘Boeck van Surgien’, p. 66.

1 Sic dices: Lat.: zegt aldus

2 Na is is onder-verstaan uuyt gecomen.

423 Londen, BL, Ms. Sloane 962, fol. 45v (15de E.). Ook Longinus komt in dit verband voor: ‘longeus the knygt stange the side of God wher of come out blode and water and he drawe agen the spere to hym tetragramaton + messias + Sabaoth + Emanuel + Right as the wordes ben soth so go this iren out of this cristen man...’ (Ms. Sloane 3285, fol. 127r).

[p. 173]

Ad extrahendum ferrum. Carmen.

Nichodemus extraxit clavos plagarum domini nostri Jhesum Christi et sanguis et aqua exivit. Itaque sicut ista verba sunt vera ita exeat iste carellus sive lancea sive ferrum de carne vel ab osse istius christiani.

Volgens een zestiende-eeuws Latijns voorschrift moet men over de wonde met de pijl of het stuk ijzer erin, het volgende zeggen:

[129] Didimus extraxit plagas flagrarum Domini nostri Jesu Christi, sunt verba ista: sunt versi terra amide ellus lancea aliusta carne velocimiliter istis ossibus + In nomine Patris + et Filii + et Spiritus sancti. Amen.
G. 4, 142v

De ‘Latijnse’ krachtige woorden zijn slechts gedeeltelijk verstaanbaar. De algemene zin lijkt mij te zijn: zoals de lans uit het vlees van Christus gehaald werd, zo moet ook dit voorwerp uit deze beenderen. De man die in de vorige tekst Nicodemus heette, verschijnt hier corrupt als Didimus, een naam die mij in dit verband⁴²⁴ niet van elders bekend is.

Bij de bespreking van de eigenschappen van een onbekend kruid dat door de anonieme scribent ‘eltrusijn ofte esurenie’ genoemd wordt⁴²⁵, lezen we:

[130] Ende gevet den gheenen drincken die een yser in sinen live hadde ofte enigherhande gheschichte¹: al waert ghevenijnt², het soude uutvlieghen sonder mesquame³, die dairmede seide dezen woerden die hiernaer volghen:
Aqueus flor sencilloris memencioris omennie patencieris manioris delchior veltris dernodentis yseriaris balliloris rectimus cerion.
Dese woerde seit hi selve die de quetsinghe heeft.
H. 2, 425

De krachtige woorden zien eruit als Latijn, maar zijn wellicht corrupt. In alle geval, veel betekenis lijken ze niet te hebben.

[131] Wo men skott¹ effte pyle schal uthe den wunden segenen.

Longinus de was en Hebreisch rydder, he stak unsen leven heren Jhesum Christum in syne vorderen syden, dar vloet uth water ende bluet, also mote ok dyt yserne effte skot uthvleten, dat gewundet hefft dessen man. In Godes namen. Amen.
So sprek up dynen knen .iii. pater noster unde .iii. ave Marien. Unde taste denne myt den .ii. vingeren de de negest² deme luttiken³ vingere sint, so vallet dat yserne in de hant.

424 De naam komt in het evangelie alleen voor als bijnaam voor een apostel.

425 Komt niet voor bij W.F. Daems, Nomina simplicium medicinarum ex synonymariis medii aevi collecta (Studies in ancient Medicine vol. 6; Leiden, 1993). Welke planten bedoeld zijn is onbekend.

1 gheschichte: geschut

2 ghevenijnt: giftig

3 mesquame: nadeel.

1 skott: (ge)schut

2 de de negest: zij die dichtst bij

3 luttiken: kleine

[p. 174]

So besprenge de wunden myt weywater: De selve God, de de water unde win geschapen heft, de hele desse wunde to grunde wente boven uth⁴. Ik seghene dy, wunde, by des hilgen Christus blude. Myt den hylgen trynitate. Dattu dyn vulent⁵ schast⁶ laten. Dyn swerent unde swellent unde dyn ekent⁷ schastu laten. Unde hele dy van grunde wente boven uth.
So mote desser wunden schen⁸. Alse der wunden schach de Longinus de blinde Jöde unsen heren Jhesu Christo dor synen syden stak. De wunde nicht en swal, noch nicht en kall⁹, noch en vulede, noch en serede¹⁰ unde nicht wart wateremich¹¹ edder windemich, sunder de wunde helede van grunde wente boven uth. So möte ok desser wunden sken¹². In Godis namen. Amen.
Lo. 3, 80r-v

4 wente boven uth: tot van boven uit

5 vulent: bevuilen

6 schast: lees schalst, zult

7 ekent: knagen

8 schen: geschieden

9 kall: verkoudde

10 serede: deed pijn

11 wateremich: waterig

12 sken: geschieden (vgl. noot 8).

27. Wonden

Het spreekt vanzelf dat incantaties om wonden te genezen allerlei bindingen hebben en gelijkenissen vertonen met die welke zich tot doel stellen bloed te stelpen⁴²⁶. Merkwaardig is echter dat de zegens voor wonden bij paarden geen enkele gelijkenis vertonen met de hierna volgende⁴²⁷.

Middeleeuwse chirurgen stonden in het algemeen bijzonder sceptisch en huiverig tegenover het gebruik van zegens. Dit blijkt uit de traktaten van die tijd. Toch treffen we ook bij hen, zij het heel uitzonderlijk, een paar zegens aan. Die vonden in hun ogen dan toch genade omdat de zegen zelf er gecombineerd wordt met een medisch heilmiddel, zoals vettige, d.i. ongewassen schapenwol en olijfolie, of met een wonderdrank. Het medisch effect van wol en olie of van drank kan alleen maar versterkt worden door de begeleidende zegen. En baatte de zegen niet, het effect van het medisch middel werd er ook niet door geschaad!

Zegens die hun heelkracht alleen uit zichzelf putten vinden we bij hen niet. Zij vormen de toevlucht van de leken in het vak. Die kopieerden echter ook wel de zegens uit de chirurgische traktaten, zonder de naam van de chirurg aan te geven.

We dienen dus twee groepen wondzegens te onderscheiden: die met en die zonder begeleidend medisch recept. Aan elk van beide besteden we achtereenvolgens aandacht.

De hiernavolgende zegen komt zowel in Nederlandse als in Latijnse versie voor in het Boeck van Surgien van de Tiense heelmeester Thomaes Scellinck. Zoals zijn Westvlaamse collega, Jan Yperman, stond hij argwanend tegenover het resultaat dat men ervan kan verwachten. Hij raadt zijn

426 Zie hierboven 2. ‘Bloedstelpen’.

427 Zie hierna hoofdstuk 2, 17. ‘Wonden’.

[p. 175]

‘lieve kinder’, d.i. zijn leerlingen, aan niet te veel vertrouwen te stellen in zegens in het algemeen, ‘die van hondert niet een ghenesen en souden’. Wat de hiernavolgende zegen betreft, is hij echter minder sceptisch wegens de begeleidende medische behandeling⁴²⁸:

Ic rade u oec dat ghi u niet te zeer en verlaet op die segheninghe metten wollen metten yeken [= vet] in groten widen ende diepe wonden want ghi worter bi bedroghen. Maer cleene wonden moghen daer lichtelic mede ghenesen want die yeke metten wollen es resolatiif [= oplossend] ende behoedet die opstumeringhe [= opstuwing, zwelling] ende die olie olive versacht die wonden ende alle quetsueren.

Volgens de nuchtere, wetenschappelijk georiënteerde chirurg is een eventuele genezing uitsluitend te danken aan de pleister op de wonde en niet aan de begeleidende zegen:

[132] Een coniurati die herde ghemein¹ is om wonden te genesen.

Tres boni fratres obviaverunt domino et dominus noster Jhesus Christus interrogavit et dixit: ‘Tres boni fratres, quo itis?’ ‘Domine, nos ymus ad montem Oliveti ad col[l]igendum [h]arbos² placacionis doloris et sanacionis’. Ende dominus noster Jhesus Christus dixit eis: ‘Ite et ponatis³ supra vulnere lanam succidam madefactum in olio olivarum et dicatis hanc coniuracionem’:
Sicut vulnera domini nostri in cruce pendentis non putruerunt nec doluerunt nec rancielaverunt, sic vulnus istud nec putruat nec doleat nec ransulet sed dominus noster ab omni malo accidente custodiat et defendat. In nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti + Amen.
Lo. 1, 20v en 157r

Een slechts weinig afwijkende lezing waar de boni fratres ook op weg zijn naar de Olijfberg, maar waar zwarte wol dient gebruikt te worden, komt voor in een verzameling recepten. Het opschrift en de instructies voor het gebruik zijn in het Nederlands:

[133] Om wonden te ghenesen dat sij swellen noch sweren en sullen, noech vier noech quaet vleijsch noech gheen accidencien¹ toeslaen en sal.
Ibant tres boni fratres ad montem Olivetij bonas herbas querentes omnia vulnera sanantes. Revertimini, tres boni fratres, et accipiens olium olive et lanam bidentis et coniureto vulnera per quinque plagas domini nostri Jhesu Christi, et per mamillas de quibus lactatus est neque vermes² delea[n]t neque putresca[n]t plus que fecerant vulnera³ domini nostri

428 Van Leersum (ed.), Het ‘Boeck van Surgien’, p. 40.

1 herde ghemein: zeer gewoon, d.i. dikwijls voorkomt

2 [h]arbos: lees: herbas, planten

3 ponatis: in het hs. staat ponatur.

1 accidencien: complicaties

2 vermes: in het hs. staat vermis

3 vulnera: in het hs. staat vulneram

[p. 176]

Jhesum Christum quando suspensus erat in cruce sic ita mundus sanat a profundo sicut fecerunt vulnera⁴ domini nostri Jhesu Christi in nomine + Patris et Filij + et Spiritus san[c]ti. Amen.
Dit sal men lesen over een wonde⁵ als sy erst gedaen is 3 warve, [ende] daer over leghen swartte wolle die erst is nat ghemaeckket in olium olivarum. Et certum.
H. 1, 192-193

De in het Nederlands gestelde drie-goede-broeders-zegen komt voor in twee nogal sterk afwijkende versies.

De eerste, wellicht de best bewaarde, treffen we aan in twee handschriften, één te Gent en één te Londen, waarvan het ene door waterschade een klein deel tekst verloren heeft⁴²⁹.

In het Londense manuscript komt de Nederlandstalige zegen ook voor als onderdeel van de Cyrurgie van Jan Yperman. Deze 14de-eeuwse Westvlaamse chirurg beroept zich op Giibertus Anglicus, een auteur uit de 13de eeuw die een Compendium medicinae geschreven heeft, dat onder de naam Rosa anglicana bekend stond⁴³⁰. Deze ‘Gillebeert’, zegt hij, wijst op een andere manier om wonden te genezen. Ze bestaat uit een zegen gepaard aan een pleister. Deze laatste is vette, ongewassen wol gedompeld in warme olijfolie.

Yperman vermeldt ook dat ‘die van Oostwaert’, de Duitsers, zeggen ‘dat mer genen loen af en sal nemen dan den gods loen, maer dat doet hem die vrecheit van haren gelde’⁴³¹. De chirurg mag volgens de vrekkige Duitsers geen ereloon eisen, hij moet zich tevreden stellen met ‘gods loen’. Yperman voegt daar ook een bijzonder interessante opmerking aan toe: wanneer zij die de zegen gebruiken geen resultaat hebben, weten ze steeds een uitleg daarvoor te verzinnen zodat zij nooit de schuld krijgen. ‘Ende hoe dat vaert, sine lachterens niet [= zij nemen daarvoor geen blaam op zich]; varet wel, si seggen: hets goet. Ende varet qualike, so seggen si: hets qualike gelesen ende daerbi willet god also hebben!’⁴³²

Na deze opmerking, die geen twijfel laat bestaan over Ypermans sceptische houding tegenover het te verwachten resultaat, laat hij een ‘carmine over den ghewonden’ volgen, eerst in zijn moedertaal:

[134] Een segening voer alle wonden olt ende nye, in wat leeden sy liggen ende doeter niet toe dan wollen met eycke¹ ende olij van oliven.

4 vulnera: zie noot 3

5 wonde: in het hs. staat vonde.

429 Dit is het hs. G. 7. De tekst hierna volgt dit hs. met aanvulling van enkele passages uit Lo. 1. De voornaamste afwijkende lezingen uit Lo. 1 worden in voetnoot vermeld.

430 Niet te verwarren met Johannes Gaddesdens Rosa anglica.

431 Van Leersum (ed.), Die ‘Cyrurgie’, p. 44-45.

432 Idem, p. 45.

1 eycke: vet

[p. 177]

Drie goede broeders² gingen over³ wech, [d]ie welcke ontmoeten onsen heere Jesum Christum, ende hy seide tot henlieden: ‘Drie goede broeders⁴, waer gady?’. Die eene antwoorde: ‘Wie gaen ten bergen van Oliveten leesen⁵ cruyden den ghewonden met te gheneesen’. Ende ons heer Jesus Christus antwoorde henlieden⁶: ‘Coempt achter⁷ my, drie goede broeders⁸, ende sweert my by den gecruystden heer ende by den melck swijffs⁹ ende maget dat ghy niet sult seggen dese woorden stillekine noch loen daeraff ontfaen¹⁰.
Ende neempt wolle met der yeke vanden scape ende doetse¹¹ in oly ende legtse op den wonde. Gelovet vry¹² et secht:
Also Longinus den hebreusche met den speets¹³ staech onsen heere Jesum Christum den wel[ken niet] bloede noch dravonck[elde]¹⁴ noch zeer was noch vertechede¹⁵, soe [oock] moet dese wonde + In den nae[me des] Vaders, des Soens, ende des [heylighen Gheestes]. Drie pater noster ende drie av[e Maria . ter] hec repete¹⁶.
G. 7, 396v-397r en Lo. 1, 157v

Op deze Nederlandse versie volgt bij Yperman ook de Latijnse voorafgegaan door de woorden: ‘dit is dat latijn daer of’⁴³³.

Een tweede versie in de volkstaal wijkt voldoende sterk af van de vorige om ze hier ook volledig weer te geven. Ze komt voor in een anonieme verzameling medische recepten en werd wellicht door de scribent uit een chirurgisch traktaat overgenomen:

[135] Dit es om wonden te heelen met olie van olijven ende wol metter yeken.

In nomine Patris + et Filij + et Spiritus + sanctij + Amen.
Het ghijngen goede ghebroeders drij eenen salijghen wech + ende ghemoetende¹ daer onsen heere Jhesus + ende hij sprach: ‘Waer gaet ghij, ghoede ghebroederen drij?’. ‘+ Heere, wij gaen soeken cruijt dat der wonden goet sij’. Hij sprack: ‘goede ghebroederen + ick sal u wijsen ten² cruijt dat der wonden goet sij + tert³ op mijnen rechteren voet +. Ghij sult uwe wonden besveeren + bij den melcke van maget Mariaet + ende bij den cruijse ons lijefs heeren + dat ghij die wonde wijelt heelen + ende daer nemen mijn noch meer⁴ +

2 broeders: in Lo. gebroedere

3 over: Lo. .i.

4 broeders: Lo. gebroedren

5 leesen: plukken

6 antwoorde henlieden: Lo. seide te hen

7 achter: Lo. na

8 broeders: Lo. gebruedren

9 swijffs: Lo. siere moeder

10 ontfaen: Lo. nemen

11 doetse: Lo. doopse of netse

12 vry: niet in Lo

13 speets: spies, lans; in Lo. spere

14 dravonck-[elde]: veretterde

15 vertechede: bet. onzeker: zwol?

16 [ter] hec repete: Lat. herhaal dit driemaal; niet in Lo.

433 Voor deze Latijnse tekst, zie Van Leersum (ed.), De ‘Cyrurgie’, p. 45 noot 4. Vgl. ook M.S. Ogden (ed.), The Cyrurgie of Guy de Chauliac (Early Engl. Text Soc., O.s. 265; London, 1971), p. 10.

1 ghemoetende: lees ghemoeteden, ontmoetten

2 wijsen ten: de weg wijzen tot

3 tert: treed, trap

4 nemen ... meer: refereert aan het loon dat de aflezer niet mag vragen, zoals blijkt uit de andere versies

[p. 178]

Nempt olie van olijven ende wol metten iecke + ende legghet op die wonde.
+ Es die wonde ghesleegen oft ghestoeten, gheworpen oft ghevallen + ende hoe die wonde es ghescijet + dat der wonden moet ghescieden + alsoe de wonde ghesciede + die Longinus stack Jhesum Crystum in sijn rechte sijde + ende die wonde en svol noet⁵ noch en verswoere + noch daer en sloech noet ghen ongheluck nocht ongheval toe + soe en moet dese wonde ghescieden.
In nomine Patris + et Filij + et Spyrytu sanctij + Amen.
Dit suldi seggen drijmael over die wonde potest⁶ patri nostri ave Marie + suldi seggen drijmael dachs.
M., 18v

Volgens Ohrt⁴³⁴ moet de oorsprong van deze zegen gezocht worden in de Oudheid. Het zou de tegenhanger kunnen zijn van de drie-zusterszegen die als episch verhaal bij het plukceremonieel van de plant vinca of percinva voorkomt en waarover we het later nog zullen hebben⁴³⁵. Reeds in een papyrus uit de vijfde eeuw komt een prototype ervan voor: drie broeders vragen Christus om een middel tegen een ziekte. Het antwoord is mirre en olijfolie⁴³⁶.

Ook het gebruik van olie wordt reeds vermeld. Het is zonder twijfel ook schatplichtig aan Marc. 5,12. Ebermann is van mening dat deze zegen sterk door middeleeuwse kloosters werd gepropageerd, wat het voorkomen ervan in de meeste West-Europese talen zou verklaren⁴³⁷.

Ongewassen schapenwol en olijfolie worden bij de wondverzorging gecombineerd met een zegen, waarvan vanaf de twaalfde eeuw voorbeelden uit Duitsland bekend zijn, in het Latijn en ook in de landstaal.

In de inhoud en de structuur keren de volgende delen steeds weer, zij het niet steeds in precies dezelfde volgorde⁴³⁸:

5 noet: nooit of verschrijving voor niet

6 potest: Lat. kan (bet. in deze context onduidelijk).

434 F. Ohrt, ‘Ueber Alter und Ursprung der Begegnungssegen’, Hess. Blätter f. Volksk. 35 (1936), 49-58 (p. 51).

435 Zie verder Deel II, hoofdstuk 3.

436 K. Preisendanz (ed.), Papyri Graeci magicae (Berlin, 1928-1931), II, p. 215. De drie broeders zijn bijna altijd anoniem. Slechts in één Middelengelse zegen (15de E.) worden ze met name genoemd: Peter, Paul en James (London, BL, Ms. Harley 1735, fol. 52v).

437 Ebermann, Blutsegen, p. 37. Komt niet voor bij Van Haver, Ned. Incant.. Komt wel voor in talrijke Engelse manuscripten, o.m. Cambridge, Trin. Coll., Ms. O.1.57, fol. 771; Univ. Bibl., Ms. Kk.VI.33, fol. 5r; Oxford, Bodl. Libr., Ms. Ashmole 1477 (II), fol. 22r; Ms. Douce 84, fol. 122; en Yale Med. Libr., Ms. 47, fol. 3r. Een mooie, berijmde versie vindt men ook bij Th. Wright and J.O. Halliwell, Reliquae antiquae (Londen, 1841), I, p. 126-127. Men vlg. ook A. Czerny, ‘Wundsegen von den drei Brüdern’, Germania 18 (1873), 234; Heinrich (ed.), Op.cit., p. 162; R. Köhler, ‘Der Wundsegen von den drei guten Brüdern’, Kleinere Schriften (Berlin, 1900), III, p. 553; W.L. Braekman, Studies on Alchemy, Diet, Medicine and Prognostication in Middle English (Scripta 22; Brussel, 1986), p. 121.

438 Hampp, Op.cit., p. 197-200.

[p. 179]

1)	Inleiding: Christus ontmoet drie goede broeders.
2)	Middendeel: tweegesprek. De broeders zeggen dat ze op zoek zijn naar een geneeskruid voor wonden. Christus belooft hen te helpen op voorwaarde dat ze zich voor hun kennis niet zullen laten betalen.
3)	Slot: bestaat uit twee delen: a) heilaanwijzing: olie en schapenwol. b) gebruiksaanwijzing voor de zegen: er dient nog een tweede zegen toegevoegd te worden: de Longinuszegen.

Een tweede magisch middel dat zowel Yperman als Scellinck vermelden, is gecombineerd met een wondendrank. Beiden geven eerst aan hoe men ‘klareitwijn’ moet maken. Daartoe mengt men een poeder van vier kruiden met wijn⁴³⁹. Men doet dit poeder in de wijn, ‘seinende in cruus[vorm] ende sprekende dit orisoen’:

[136] In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti et individuae Trinitatis: dextera domini fecit virtutem, dextera domini exultavit me. Non moviar sed vivam et narrabo mirabilia domini castigans castigavit me dominus et morti¹ non tradidit.
Dit segt 3 werf mingende tpulver metten clareite vorseit, oetmoedelike te Godewert, waerbi metter vorseider minginge die gewonde mochte genesen bi der hulpen van Gode.
Lo. 1, 157r-v en 20v

Nagenoeg dezelfde tekst komt ook voor in een anonieme verzameling 16de-eeuwse recepten. De Latijnse zegen is er voorafgegaan door de volgende inleiding:

[137] Item eest sake dat ghy yemanden ghewont weet inde borste en dat duergaende es, soe syldy hem desen dranc geven den welcken men heeten potio principalis, dats een principalen dranck en men maecten aldus.
An., 25v-26r

Tot zover de medisch-magische teksten.

Van in de twaalfde eeuw treffen we een Latijnse zegen aan van het zg. zwellen-en-zweren-type⁴⁴⁰:

Domini nostri Iesu Cristi in cruce pendentis vulnus sanctum lancea neque doluit neque tumuit; sic et tu, plaga, neque doleas neque tumeas neque fistulam facias.

De ontwikkeling en de adaptatie van deze basisvorm kan men eeuwenlang volgen, althans in het Germaanse taalgebied. Een van deze afgeleide

439 Van Leersum (ed.), De ‘Cyrurgie’, p. 44 en dezelfde, Het ‘Boeck van Surgien’, p. 39.

1 morti: in het hs. staat mortui.

440 Th.M. Smallwood, ‘A Charm-motif to cure wounds shared by Middle Dutch and Middle English’, in: C. De Backer (ed.), Cultuurhistorische Caleidoscoop aangeboden aan Prof. Dr. Willy L. Braekman (Gent, 1992), p. 478.

[p. 180]

zegens, die eigenaardig genoeg alleen in dit taalgebied voorkomt, is het zg. gewond-kond-type, aldus genoemd naar de rijmwoorden van de eerste twee verzen. Dit type komt immers steeds in rijmvorm voor.

In het Mnl. treft men het niet alleen in zegens tegen wonden aan, maar ook tegen brand (huiduitslag) en brandwonden, zoals we reeds hierboven gezien hebben⁴⁴¹. Later zullen we het type ook nog tegenkomen bij een uitvoerige zegen tegen ‘zweren allerlei’.

Ook tegen wonden was dit blijkbaar heel populaire type zegen in gebruik:

[138] Oftu wilt dat die wonden nemmerme en swere[n].

[Seg dese] wort oemoedelike, seinende in die wonde:

Jesus Crist was in aerderike gewont,
Dat wart in den hemele cont.
Sine wonden ne svollen noch en svoren,
Sone moeten dese wonden doen.

Dit sech driewerf ende elc werven .i. pater noster met .i. ave Marien in die eere der drievoudechede ons heeren.

L., 2v

Een nagenoeg identieke versie:

[139] Om wonden nymermere te sweren.

Seg diese worden der ioghen¹, omoedelike zeinende die wonden:

Jhesus Christus was in erderike gewont,
Dat wart in den hemel kont.
Sine wonden ne swollen noch sworen,
So moten diess wonden doin.

Dit segt .iij. werffende telken werff .j. pater noster ende .j. ave Marie in die ere der .iij. fuldicheit uns heren.

L. 1, I49r

Dit brengt het aantal Mnl. ‘Belege’ voor dit type zegen op vijf.

Uit latere tijden signaleren we een versie die bij het begin van deze eeuw in Frans-Vlaanderen werd opgetekend⁴⁴²:

Om verscheidene wonden re genezen.

+ God was gewond op d'aarderijk en was geloond in 't hemelrijk ten zwol noch ten verzwoer, ik verhoop dat het ook niet verzweren zal.

Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat ‘geloond’ een verdere ontwikkeling van het type weergeeft en dat er oorspronkelijk wel ‘gehoord’ zal gestaan hebben.

Deze gewond-kond-zegen komt in het Duits voor als derde deel van de Bamberger Blutsegen, zoals we reeds elders vermeld hebben⁴⁴³. In het

441 Zie hierboven 3. ‘Brand’ en 4. ‘Brandwonden’,

1 der ioghen: daartegen.

442 Van Haver, Ned. Incant., nr. 334.

443 Cf. hierboven 4 ‘Brandwonden’, [29] en ook Hampp, Op.cit., p. 208-211.

[p. 181]

Middelengels zijn vier zegens van dit type bekend. De oudste dateert van ca. 1300⁴⁴⁴:

Iesu Crist wes in erthe istunge
Sone wes thet wrd te hevene ysprunge
His wunden [ne] oken and thine ne moten
His wunden svall and thine ne sal
His wunden icten and thine ne micten.

De jongste komt voor in een handschrift uit het midden van de vijftiende eeuw⁴⁴⁵:

Iesu on the rode was stoungen;
Rathe it was to hevene sproungen.
His woundes ne swolen ne ne bolned,
Ne nevere this sor so schal ranclen.
Hise woundes ne smorten ne ne swote,
Ne nevere so this wounde mote.
enz.

De vier Middelengelse versies dateren uit verschillende eeuwen, maar alle worden gebruikt om wonden (in het algemeen) te genezen. De vijf Middelnederlandse zijn alle uit de vijftiende eeuw afkomstig, maar worden hier zowel voor wonden als voor huiduitslag, brandwonden en allerlei zweren ingeschakeld.

Een unieke plaats neemt de volgende zegen in:

[140] Dit es om wonden te ghenesen met woerden ende is gheproeft.

Inden naem des Vaders + in den naem des Soens + inden naem des heijl[i]ch Geest + Jhesus Cruystus die es gheboren op den heijlijgen kersnacht + Jhesus Crystus die es besneden op den heijlijgen nijewen-jaersdach + Jhesus Crijstus die es beoeffert¹ op den heijlijgen dertijendach² + Jhesus Crijstus die hijlt sijn aevenmaeltijt op den heijligen wijtten donderdach + Jhesus Crijstus die es ghecruijst op den goeden vrijdach + Jhesus Crijstus die es verreesen op den heijlijgen paesdach + Jhesus Crijstus die es opgheclommen ten hemel ende sit ter rechterhant sijs vaders opden heijlijgen [a]sensijonsdach³ + Jhesus Cristus die sant synen heijligen Geest op den heijligen sinsiensdach⁴ + al soe⁵ dese woerden warachtich sijn + soe bidde ick den Vader + den Soene + den heijligen Geest + dat dese wonde toegaen in Gods namen. Amen.
Lonsius⁶ + die stach + ons lief Heeren + in sijn rechte sijde + sijn wonden niet en svollen noch niet en swooren, al soe [ne] moet dese wonde doen. In Gods namen. Amen.
M., 82v

444 Zie Smallwood, Cultuurhistorische Caleidoscoop, p. 481.

445 Idem, p. 486.

1 beoeffert: geofferd, opgedragen in de tempel

2 dertijendach: dertien dagen na kerstdag, dus 6 januari (Driekoningen)

3 [a]sensijonsdach: O.-L.-Hemelvaartsdag

4 sinsiensdach: Sinksen, Pinksteren

5 al soe: evenzeer als

6 Lonsius: corrupt voor Longinus.

[p. 182]

De voornaamste gebeurtenissen uit het leven van Jezus worden in de eerste alinea als hefboom gebruikt. Zoals deze opgesomde feiten echt gebeurd zijn, zo bidt de belezer tot de H. Drievuldigheid dat de open wonden, waarover de zegen uitgesproken wordt, echt zullen toegaan en genezen.

Dit motief, dat Van Haver het levensberichtmotief noemt⁴⁴⁶, komt wel meer voor, zij het dan toch nooit met het grote aantal feiten dat hier wordt aangehaald.

De tweede alinea refereert aan Longinus en behoort tot een zegen van het bekende zwellen-en-zweren-type⁴⁴⁷. Dit bleef ook nog in latere eeuwen heel populair, zoals een voorbeeld uit de zeventiende eeuw bewijst⁴⁴⁸:

Heere u h. wonden en waeren noeit verwaschen [= vervarschet, ververst?] noch verbonden, sij en swolen noch en swoeren soo wilt Jesus Crijstus oock doen met dese wonde inden naeme des Vaders...

Soms komt de zwellen-en-zweren-formule voor in combinatie met wat Hampp ‘die Formel von der guten Stunde’ genoemd heeft⁴⁴⁹. In het Nederlandse taalgebied is dit echter heel uitzonderlijk:

[141] Dit sijn oec goede helege worde, bede¹ ten wonden ende ten seeren svellenesse²:

Het was in goeden stonden
Dat God gecruust was,
Ende betre dat hi geboren was,
Zijn vlesch noch sijn bloet,
Dat ne sval³ noch en svoer,
Sone⁴ moete dit doen,
In Gods namen. Amen.
Segt .iij. werven mit .iij. pater noster ende ave Maria⁵.

L., 2v en L. 1, 149r

Een paar voorbeelden uit het Duitse taalgebied, met of zonder combinatie met het zwellen-en-zweren-motief⁴⁵⁰. Uit de twaalfde eeuw:

Also guot die wile was
daz der heilige Christ geboren wart.
Alsô guot was auch die wile,
daz geboren ward die Künigin Marie,

446 Van Haver, Ned. Incant., p. 455.

447 Zie hierboven 2. ‘Bloedstelpen’.

448 Braekman, Spel en Kwel, p. 232.

449 Hampp, Op.cit., p. 211. Zie ook [29], [93] en [101].

1 bede: zowel

2 svellenesse: zwelling; in het hs. staar svelle lesse; in L. 1 staat gesuelle

3 sval: zwol

4 Sone: in L. 1 so

5 Segt ... Maria: in L. staan hier enkele onleesbare woorden en werd een regel tekst weggesneden; de instructie is uit L. 1 overgenomen.

450 Hampp. Op.cit., p. 212 en 213.

[p. 183]

 

und wer der heilige Christ nit geborn,

 

so were mannige sel verlorn.

De heilige ‘stonde’ kan, zoals reeds gezegd, de geboorte, de dood of de heropstanding van Christus zijn. Soms worden ze alle drie genoemd en dikwijls wordt de zwellen-en-zweren-formule ermee verbonden:

Schmerzen zu stillen.

Heilsam ist die Wunde,
heilsam ist die Stunde,
heilsam ist der Tag,
da Jesus Christus geboren ward.
So nehm ich die 3 Stunden
und leg sie auf die Wunden,
dass dieselbe nicht verschwillt, noch verschwärt,
bis die Mutter Gottes ihren zweiten Sohn gebährt.

28. Wormen

Eén van de criteria om inheems Germaans, of, eigenlijk, Indogermaans magisch cultuurgoed te onderscheiden van wat aan de klassieke Oudheid, aan de kerk of aan de School van Salerno ontleend werd, is wat Charles Singer de ‘doctrine of the worm’ genoemd heeft⁴⁵¹. Germaanse origine is volgens hem vooral gegarandeerd als verscheidene criteria samen voorkomen, gecombineerd met referenties aan Germaanse goden en gebruiken. Misschien her beste voorbeeld van een dgl. inheems Germaans incantamentum is de Lay of the Nine healing Herbs. Een passage daaruit luidt - vertaald in hedendaags Engels - als volgt:

Then took Wodan
Nine magic twigs
Smote then that serpent
That in nine bits she flew apart.
Now these nine herbs avail
Against nine spirits of evil
Against nine venoms
And against nine winged onsets

Hier wordt verhaald (epische aanloop) hoe Wodan in gevecht met het serpent of de worm gewikkeld was, en hoe alle ziekten ontstonden uit de negen stukken waarin hij deze ‘worm’ hakte.

Negen wormen komen in de hierboven besproken zegens herhaaldelijk voor (b.v. ‘der woormen waeren .ix. + die waren gheworpen van den hemele’⁴⁵²).

451 Singer, Op.cit., p. 149. Andere criteria zijn: de specifieke, dikwijls met kleuren aangeduide ‘vergiften’ of gifsoorten, de ‘doctrine of the nines’ en ‘the doctrine of the elf-shot’.

452 Zie 18. ‘Nagelgaten’, [93] hierboven.

[p. 184]

Wormen zijn de oorzaak van ziekten allerhande, maar ze zijn ook de uiterlijke tekenen of symptomen van bepaalde ziekten die door hun aanwezigheid kunnen geïdentificeerd worden. Daar alle incantaties uit onze streken ten vroegste uit de late Middeleeuwen dateren, is het niet verwonderlijk dat Wodan die de worm in stukken hakt, na zoveel eeuwen christelijke invloed, nergens nog als Präzedenzfall aanwezig is. Hij werd vervangen door christelijke motieven, b.v. de heilige man Job op de mesthoop die zich beklaagt over de wormen die zijn vlees wegknagen.

In feite is de worm als oorsprong van ziekten in het Mnl. corpus van magische teksten nog weinig nadrukkelijk aanwezig. Wel zijn er de talrijke zegens waarbij wormen voorkomen, maar of ze oorzaak of gevolg van de ziekte zijn, is zelden met zekerheid te bepalen.

In het algemeen kan men stellen dat zowel in de klassieke Oudheid als bij de Germanen, een dubbele, mogelijke oorzaak van ziekte werd vooropgesteld: een natuurlijke en een bovennatuurlijke. Wanneer de natuurlijke oorzaak duidelijk aanwezig was, b.v. bij verwondingen door slagen of vallen, werden medische recepten aangewend. Wanneer de causaliteit echter onbekend of voor twijfel vatbaar was (b.v. wegens het uitblijven van resultaat bij het gebruik van medicatie), schreef men de ziekte toe aan boze invloed, aan ziektedemonen. Onder deze demonen die men zich veelal in diergestalte voorstelde⁴⁵³, nemen de wormen, eigenlijk duivels, een belangrijke plaats in.

Dit geloof is trouwens niet alleen gebaseerd op de mythe van Wodans gevecht met de ‘worm’, of op de val van de engelen die sindsdien als duivels het mensdom belagen, dikwijls is het gewoon een empirische voorstelling. Wormen zijn inderdaad bij verscheidene ziekten aanwezig: b.v. ingewandswormen of wondmaden, of ze lijken aanwezig: b.v. knagende tandpijn of oorwormen, er als wormen uitziende onderhuidse gezwellen bij paarden⁴⁵⁴, of nog de huidworm rond de vingernagels (fijt, nagelzweer). Bij de zegens voor al deze kwalen die we hierboven hebben besproken, komen geregeld wormen ter sprake, dikwijls maar niet alleen in verband met de H. Job op de mesthoop, een bijzonder populaire en tot de verbeelding sprekende bijbelse situatie.

Naast deze wormen die in verband met of als oorzaak van één bepaalde ziekte genoemd worden en die vooral bij paarden (zie volgend hoofdstuk) zeer talrijk voorkomen, zijn er ook een aantal incantamenta die tegen de worm in het algemeen, zonder direct verband met één bepaalde ziekte, gericht zijn. Ze lijken geschikt voor alle mogelijke ziekten waarbij de worm ervan verdacht wordt de oorzaak te zijn.

Hun aantal is toch beperkt tot drie, één in het Latijn en twee in het Nederlands. Het zijn conjuraties met directe aanspreking van de gepersonifieerde worm:

453 Hampp, Op.cit., p. 59-61.

454 Zie hoofdstuk 2, 18. ‘Wormen en “vijvers”’.

[p. 185]

[142] [Ad vermes.]

Adiuro te, vermes, quod carnem istius hominis h. non manduces neque sanguinem eius bibas + Adiuro te per deum vivum quod nullam potestatem habeas eam commedere nec bibere. Adiuro te per Jhesum Christum + qui in Bethleem natus est et in Jordane baptizatus est quod amplius sanguinem eius non bibas et carnem eius non manduces. Amen.
E., 40r

De bestanddelen van deze bezwering, het veronderstelde eten en drinken van de worm, de verwijzing naar de geboorte en het doopsel van Jezus, zijn in dgl. teksten heel gewoon⁴⁵⁵.

De tweede bezwering roept een Präzedenzfall ter hulp⁴⁵⁶:

[143] Om den worm te doen verdrogen.

Worm, ick besweer uch¹, dat ghy sult verdrogen, alsoe drooge als het cruyt heeft verdroocht onder die voeten van Judas, daer hij heeft verraden onsen heere Jesus Christus. In den naam des Vaders, des Soens en des heijligen Geest. Amen.
Ge., 85r

Of het gras onder de voeten van Judas ook echt verdroogde of niet, is natuurlijk irrelevant. Het wordt op gezag van de apocriefe evangelies⁴⁵⁷, als een feit voorgesteld en de referentie dient als hefboom om ook het verdrogen van de worm, waar die zich ook moge bevinden, te bewerkstelligen.

De derde directe aanspreking doet een beroep zowel op Gods lijden en dood als op Johannes de Doper en de heilige man Job:

[144] Item den worm te dooden.

Ick doo¹ uch, worm, soe verbannen bij den goeden² heere sinte Johan, metten heijligen vier evangelisten, ende metten milden heet Jhesu Christi, dat die wit worm, geel, groen, root, blau, grau, rijckende³, briissende, fligende, willicher⁴ hantworm⁵ dattu sijt, dat ghij geen scade en sijt desen.
Und ich gebiede uch bij den heijligen martel⁶ he si⁷, ende bij den bitteren doot die Godt leijt, ende durch sijne jammerlijcke doot, ende bij dy goeden heet Sint Jop, dat ghij alle sterven moet⁸ ende gene scade en doet⁹: dat werdde waer in Goidts namen.Amen.
Inden naem des Vaders + und des Soons + und des heylichs Geest + Amen.
Gr. 3, 118r en 121r

455 Vgl. Hampp, Op.cit., p. 64-70 en Van Haver, Ned. Incant., nrs. 494-496.

456 Vgl. Van Haver, Ned. Incant., nr. 498.

1 uch: u.

457 Vgl. Van Haver, Ned. Incant., p. 491.

1 doo: doe

2 goeden: in hs. staat Gods maar op 121r goeden

3 rijckende: wellicht krijchende, kruipende (op 121r: kroffende)

4 willicher: welkdanige ook

5 hantworm: op 121r aert

6 martel: marteling

7 her si: bet. onduidelijk

8 moet: in hs. (ook op 121r) staat doot

9 doet: in hs. staat sijt (op 121r doet).

[p. 186]

De heilige man Job is natuurlijk een voor de hand liggende helper tegen wormen allerlei, zoals uit de volgende zegen blijkt:

[145] Een ander segeninge.

Die worm waren drij die sint Job aten, die een wit, die ander swert, die derde root, heere sint Job die wormen sijn al doot. Doot is de worm Job grax son magula, Job guilia + Job sorakamijs Job trahu + gon anacula + connubia macula gula + Job sarobant + In nomine Patris alaia agla + et Filij messyas + et Spiritus sancti + sorchistin + Amen.
Gr. 3, 125r

De tweede helft bestaat uit een reeks vreemde woorden met de telkens herhaalde naam van Job. De betekenis van de meeste ervan is onduidelijk en wellicht zijn ze ook ten dele corrupt overgeleverd.

[146] [Een ander tsegen wormen]

Die wormen waeren drijderande die Job vleis aten, die sommighe wit, [die sommighe] swart, die sommige roet, die wormen sijn al doot.
Job lach inder misten¹ ende aenbede den heiligen Christe. Christe, nu bindt mij dese worme. +Ick besweer die worm bij den Vader + bij den Soen + ende bij den heijligen Geest + dattu dat vleesch niet en etes und dat bloet nijet en lapes², und dat bein nijet en scaves ende over verderves³ und eewelycken sterves.
Die woorm is doot, doot is de worm + Ick besweer die bij der reijner maget Maria, dattu dat vleis niet en etes und dat bloet nijet en lapes und dat bein niet en scaves. Und sprect .iij. pater noster ende ave Maria voer Jobs vaders ende moeders ziele.
Daer naer blaset .iij. werff op die siecke stede ende spreect: dese stede⁴ sieck⁵ heyl[e] und dese worm dode h[eer] Jesus Christus.
Daernaer spreect .iij. pater noster ende .iij. ave Maria ter eeren onsse lieve Vrauwe, reijne maget Maria, dat sij dese stede reijnige und gesont maecke van onreijnicheit ende sieckheit des worms.
In nomine Patris bon + et Filij + et Spiritus sancti agon et sanet⁶ Jesus ab omni malo. Amen.
Gr. 3, 125v

Tenslotte is er nog een wormzegen die, naast de rechtstreekse aanspreking van de worm, refereert aan de onrechtvaardige rechter die tegen beter weten in een foutief oordeel geveld heeft⁴⁵⁸.

[147] Tsegen den worm.

In den naem des Vaders + des Soens + des heilich Gheest +
Du worm, du worm, du worm, alsoo liene¹, alsoo leijde² sijdij van

1 misten: mest(hoop) (cf. Dt. Mist)

2 lapes; oplikt, slobbert

3 over verderves: bet. onduidelijk

4 stede: plaats

5 sieck: zich

6 sanet: Lat. geneze.

458 Vgl. [16], [147], [375] en [378].

1 liene: uit de context blijkt het ‘afkerig’ te betekenen; het woord is mij niet van elders bekend

2 leijde: leed

[p. 187]

dijessen mensche fleysche³ tho eetsen und van sijnen beenen te scavene, und van sijnen bloede te soghene als onsser liever Vrauwen es und was dem mannen den eynen unrecht oerdell deylde⁴ unde voel better wuste: dat sij waer in Goidts namen. Amen.
Dit salmen doen des dijstdaechs⁵, goensdaechs⁶ ende des donderdaechs eer die sonne opgeet: + Con + sum + ma + tum + est.
Gr. 3, 128v

Waarom deze zegen op de drie genoemde dagen moet gezegd worden, is mij niet bekend. De Latijnse woorden consummatum est die Jezus sprak op het kruis (het is volbracht), symboliseren wat volbracht is, d.i. het vernietigd zijn van de worm.

3 Na fleysche staat in het hs. het overbodige van

4 deylde: velde

5 dijsdaechs: dinsdags

6 goensdaechs: woensdags.

29. Zweren allerlei

Het is niet steeds gemakkelijk de talrijke soorten zweren en gezwellen uit elkaar te houden en het is meer dan waarschijnlijk dat ook de aflezers - om nog van de patiënten niet te spreken - daar ook veel moeite mee gehad hebben. Wanneer dit wel mogelijk leek, hebben wij de kwalen onder afzonderlijke hoofdingen besproken. Dit is het geval voor fijt, nagelgaten, nagelzweren en mastitis, waarnaar we hier dan ook verwijzen.

Wanneer allerlei soorten samen worden bezworen, zoals in de eerste van de hiernavolgende teksten, leek het beter ze hier onder te brengen. Namen als ‘festel’, ‘scote’, ‘drope’, ‘dadric’, ‘generuse’, ‘orghelguse’, ‘adieruse’ - waarvan meer dan de helft alleen hier voorkomen - wijzen erop dat ook de aflezer niet zo zeker was welke soort hij precies hoopte te genezen. Hij noemde er dan maar zoveel mogelijk op in de hoop dat de precieze soort waaraan de zieke leed, er ook wel bij zou zijn.

Andere zweren worden alleen ‘de kwaadaardige’ genoemd. Welke soort daarmee aangeduid werd, is niet duidelijk. In nog een ander geval is een zegen gericht zowel tegen het ‘Sint-Loysevel’⁴⁵⁹ als het ‘Sint-Jobsevel’, maar ook tegen ‘de plane’⁴⁶⁰ en bovendien nog tegen ‘alle vuyle evelen die sweeren’.

Wegens de vaagheid van de terminologie of de onmogelijkheid met zekerheid te bepalen welke zweer bedoeld wordt, leek het mij verkieslijk alle hiernavolgende teksten samen te brengen.

De eerstvolgende zegen neemt in het corpus van Middelnederlandse incantamenta een heel bijzondere plaats in. Dit is niet alleen het gevolg van zijn ongewone lengte, maar ook van de haast fascinerende en obsederende aandrang die zich door de monotone opsomming en herhaling geleidelijk ook van ons meester maakt.

459 Voor het Sint-Loysevel verwijzen we ook naar 18. ‘Nagelgaten’ hierboven.

460 Zie 21. ‘De “plane”’ hierboven.

[p. 188]

Formulieren van een vergelijkbare uitvoerigheid komen slechts zelden voor⁴⁶¹. Hun lengte is het resultaat van het aaneenrijgen van gehele of fragmentaire teksten die veelal ook elk afzonderlijk worden aangetroffen.

De zegen heeft ogenschijnlijk tot doel verscheidene ziekten, soorten zweren en gezwellen te genezen, alhoewel het toch opvallend kan genoemd worden dat fistel (festelle) bij het begin (1ste al.), in het midden (al. 10) en op het einde (al. 23) voorkomt. Vooral de laatste vermelding ‘Ende den eersten dach dat men den festel slaet...’ wekt de indruk dat het ganse formulier in de eerste plaats tegen de fistel gericht is. Dit is een zweer met één opening die met een diep in het vlees gelegen etterende plaats verbonden is.

[148] [1] Jan, Willem, Wouter ofte Gheeraert, ofte hoe ghi ghenaemt ofte ghetoenaemt sijt, bi huwer kersteliker namen ende toenamen van uwes vader weghe, men sal hu boeten¹ tswellen ende tsweeren, ende tsmerten ende alle mesquame². Ende also meneghe maniere van festelle: festela festelle festelle festelli festello festello festella festellum³, ende also meneghe maniere van festelle als men boeten mach ende bi den orlove⁴ van Gode wesen mach.
[2] Bi den orlove van Gode, metter moeder der kerstinen ghelove, metter macht van sente Marien, metter vermoghtenhede van Gode, so biddic om gracie, oft bi den orlove van Gode wesen mach, datti mi macht ende gracie toesenden moete, dat ics werdich wesen moete macht ende gracie te ghekrighene te doene boete, te ontfane [van] alle mesquame ende alle maniere van kanckere: Canckera canckere canckere cankeri canckero canckero canckera canckerum. Ende also meneghe maniere van canckere, sente Loysevele, oft bi den orlove van Gode wesen mach.
[3] Van sente Loys die wormen waren .ix. [te] weeten: heere sente Loy, roet, wit, roet, zwoert⁵, roet, roet, tenant⁶, groet heere sente Loy.
[4] Die wormen die sijn doot, in wat manieren dat sij sijn: alle mesquame, alle manieren van tswellen, ende tsweeren, ende tsmerten. Ende alle mesquame, ende alle manieren van scote⁷, ende drope⁸, ende dadric⁹, ende generuse¹⁰, ende alle maniere van orghelguse¹¹, ende alle mesquame, ende alle manieren van siecheden, ende evelen, die hu deeren of deeren moghen, die hu es commen an, dat rumen ende sceeden moete huut uwen hoefde, huut uwen leden, huut huwen vleessche, huut uwen bloede, in de heere¹² van Jesus Christus, onsen lieven Heere.
[5] In de heleghe name dat God gheboren was: Job, Job, staet up ende gheloeft an den soeten heleghen Kerst.

Job, seiti, die snuchtens staet up ghesont,

461 Men vgl. K.D.C., ‘Bezweringsformulier’, Volkskunde 46 (1944), 345-346 en M., ‘Bezweringsformulier tegen tooverij’, Ons Volksleven 4 (1892), 73 e.v.

1 boeten: aflezen

2 mesquame: kwalen

3 Wat cursief staat, is in het hs. met rood onderstreept (ook verder in de tekst)

4 orlove: oorlof, toelating

5 zwoert: zwart

6 tenant: bet. onduidelijk

7 scote: ‘scheut, als ziekelijk verschijnsel’ (Mnl. Wdb.)

8 drope: schurft

9 dadric: ziektenaam, precieze bet. onduidelijk

10 generuse: bet. onduidelijk; niet van elders bekend

11 orghelguse: zie 10

12 heere: eer

[p. 189]

die es snavons ghewont,
ende die snavons es ghewont,
die es snuchtens ghesont.

[6] Also zuvere moete dese creatuere ghenesen, als Jesus soete wonden deden. In Gods namen. Amen.
Vor hu so biddic onsen lieven Heere,
Ende sire ghebenedider helegher moeder,
Den groeten heere sente Anthonis,
Den groten heere sente Kerstoffels,
Den groten heere sente Loye,
Den groten heere sente Janne,
Den groten heere sente Adriane,
Den groten heere sente Cornelis,
Den groten heere sente Vincensis,
Den groten heere sente Lauwereins,
Den groten heere sente Quintin,
Den groten heere sente Quellin,
Den groten heere sente Ledenaert,
Den groten heere sente Machhuut,
Den groten heere sente Corijn,
Den groten heere sente Gleyn,
Den groten heere [sente] Tsemoer,
Den groten heere sente Lievin,
Den groten heere sente Macharis,
Den groten heere sente Martin,
Den groten heere sente Michiel,
Den groten heere sente Pietren,
Den groten heere sente Pauwelse,
Den groten heere sente Jacoppe,
Den groten heere sente Daneele,
Den groten heere sente Amante,
Den groten heere sente Joos,
Den groten heere sente Joorisse,
Den groten heere sente Jobpe,
[7] Ende alle vrie[n]den ende vriendinnen ons Heeren, ende heleghe confessoren ende maegden, martelaren, wedewen ende weesen biddic vor hu, ende alle vrienden ons Heeren biddic voor hu ende vor tkerstin bloet. Also vriendelike ende also soete alset was dat heleghe soete zweet van sente Marien, dat haer huten leden ghinc, daer soe den ghebenediden Gods zone ontfinc.
[8] Die heleghe Kerst stoet sine heleghe roede¹³ in die heleghe flumie¹⁴ Joordane. Die vloet der helegher flumie Joordane die wederstoet¹⁵ .N. Jan ofte also ghi ghenaemt sijt ofte ghetoenaemt bi uwer kersteliker namen, alsoe moete alle mesquame ende alle maniere van evele wederstaen, huut uwen hoefde, huut uwen leden, huut uwen vleesche, huut huwen bloede. Also snieme¹⁶ ende also saen als ic mine hant ten erden sal doen gaen + Van der ghebenedider helegher erden so sendic hu weder gracie, cracht ende macht.

13 roede: staf, stok

14 flumie: Lat. flumen, stroom

15 wederstoet: hield stil

16 snieme: snel (syn. van saen)

[p. 190]

[9] Ende metten selven cruce + dat God selve vrijede ende vrede¹⁷ up den heleghen soete Vrijndach an dat heleghe soete cruce daer hi selve an ghesleghen stont. Hij zweete water ende bloet. Metten water ende metten bloede ende metter selver miracle so biddic om gratie, oft bi den orlove van Gode wesen mach, datti mi macht ende gratie toesenden moete, dat ics werdich wesen moete macht ende gratie te ghekrighene, te doene boete, tontfane.
[10] Hevet hu ghedaen wijf of man, water of wint, yser of stael, elferijnghe¹⁸ of toverijnghe of gokelrie¹⁹ of in wat manieren dat hu es comen an²⁰, dat r[u]men²¹ ende sceeden moete hute uwen hoefde, hute huwen leden, hute uwen vleesche, hute uwen bloede .N. also ghi ghenaemt zijt bi uwer kersteliker namen, oft bi den orlove van Gode wesen mach.
[11] Men sal hu boeten de hemelzucht²², de miltzucht, de leverzucht, die keelzucht, verhit, verhavet²³, verspect²⁴, verbraent²⁵, loes wint ende boes wint, ende anwoerp²⁶. Ende men moete hu boete[n] tverroupen²⁷, ende tvervloucken, ende tverantwoerp, ende alle mesquame ende alle maniere van scote ende drope, ende adieuruse ende generuse, ende alle maniere van horghelguse ende alle mesquame, ende alle maniere van ziecheden, ende alle evelen die hu deeren of deeren moghen.
[12] .N. nu so sein ic hu met beeden minen handen, mer alle Gods banden, met minen tien vingren, met alle Gods inglen, metter ewangelien Gods, met hemelrike, met erderike, metten kerstinen gheloeve, metter macht van sente Marien, so biddic omme gracie oft bi den orlove van Gode wesen mach, datti mi macht ende gratie toesenden moete, dat ics werdich wesen moet macht ende gratie te ghekrighene, te doene boete, te ontfane van allen mesquame ende alle maniere van festelle: festella, festelle, festelle, festelli, festello, festella, festellum, ende alle manieren van zeerheden, die hu deeren of deeren moghen, die hu es commen an, dat rumen ende sceeden moete, huut uwen hoefde, huut uwen leden, huut uwen vleesche, huut uwen bloede, in de heere van Jesus Christus, onsen lieven heere.
[13] In die heleghe name dat God gheboren was: Job, Job, staet up ende ghelo[v]est an den zoeten heleghen Kerst.

Job, seiti, die tsnuchtens staet up ghesont,
Die [es] snavons ghewont.
Ende die snavons es ghewont,
Die es snuchtens ghesont.
Also zuver so moete dese creature ghenesen.
Als Jesus soete wonden deden. Amen.
[14] Jesus Christus was in erderike ghewont,
Dat was in hemelrike cont,
Jesus Chriscus wonden
Si ne zwoeren ende si ne vulden niet
Nich te meer soe ne moete dese creature hebben

17 vrijede ende vrede: bevrijdde en vrede bracht (?)

18 elferijnghe: elfenkunst

19 gokelrie: toverij

20 dat hu ... comen an: deze bijzin wordt in het hs. nog eens herhaald

21 rumen: in het hs. staat rinen

22 hemelzucht: sucht ziekte; hemel bet. onduidelijk

23 verhavet: gehavend (?)

24 verspect: bet. onduidelijk; niet in Mnl. Wdb.

25 verbraent: in het hs. staat verbraeut; verbrand (?)

26 anwoerp: aangeworpen, aangezette ziekte.

27 verroupen: bet. onduidelijk

[p. 191]

Si ne lijmden ende si ne scieden niet,
Si ne adden gheene maniere van mesquamen,
Noch gheene maniere van zeerheden
Dan Jesus soete wonden deden.
In Gods namen. Amen²⁸

[15] Maria, die moeder Gods, lach in liste²⁹ om die ghebenedide heleghe .v. wonden te cussene. Soe custete die heleghe .v. wonden: Maria was zuver ende soe ghenas. Also zuver so moete dese creature ghenesen als Jesus soete wonden deden.
[16] In de helighe name dat God geboren was, ende in die selve name, .N. soe moeti hebben die gherechte bate ende boete van der crunen van uwen hoefde tote onde[r] de planten van uwen voeten, van den witten worme, van den zworten worme, van den roeden worme, van den gheluwen worme ende van den dooden worme, van den festele, ende van der plane, van sente Loysevele, van sente Jobsevele, ende van allen zweerenden evelen gheheel, daer ye³⁰ sonne of mane up sceen, beede die ic nome ende die ic niet en nome, ende die ic niet ghenomen en can, so wat evel dat es, dat ghi daerof moet ebben die gherechte bate ende boete +
[17] Also ghewaerlike als ic mijn hant ter erde ghemoete³¹, ic sende hu vrede, gratie, cracht ende macht, met desen cruce + dat God selve vrijde ende vreede up den heleghen soeten vrijndach an dat heleghe cruce daer hi selve an ghesleghen stont. Hi zweete water ende bloet. Metten water ende metten bloede ende metter selver meracle, so biddic om gracie, oft bi den orlove van Gode wesen mach, datti mi macht ende cracht ende gracie toesenden moete, dat ics werdich wesen moete macht, cracht ende gratie te ghekrighene, te doen boete, tontfane van alre mesquame ende alle maniere van festullumme, festella, lumen . ego . proiedicor . sicut . gegeraius . sedamum . fiat. fiat . fiat . fiat + Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat + ab omni malo defendat. Amen +
[18] Ick recke, ic sochte drie deser wormen, sla ick doot, sla ic doot, sla ic doot, si sijn doot, si sijn doot, si sijn doot. Het slouchse God ende die goede sente Job van sinen alven. Het slouchse God ende die goede sente Loy van sinen alven. Zijt festel, often dooden³², ofte plane, ofte sente Loysevele, ofte sente Jobsevel, of so wat evel dat es, metter hulpen Gods ende des goede[n] sente Jobs ende³³, van haren alven so sla icse doot, up dat bi den orlove van Gode wesen mach.
[19] Alle mesquame ende alle manieren van ziecheden ende evelen die³⁴ hu deeren moghen, die hu es comen an, dat rumen ende sceeden moete huut uwen hoefde, huut uwen leden, huut uwen vleesche, huut uwen bloede, in de heere van Jesus Christus, onsen lieven heere.
[20] In de heleghe name dat God gheboren was: Job, Job, staet up ende gheloeft an den soeten heleghen Kerst.

Job, seiti, die snuchtens staet up ghesont,
die es snavons ghewont,
ende die snavons es ghewont,
die es snuchtens ghesont.

28 Staat in het hs. als proza geschreven

29 liste: lust, verlangen

30 ye: ooit

31 ter ... ghemoete: aanraak

32 dooden: bet. onduidelijk

33 Na ende volgt in het hs. ic

34 Het hs. heeft dittografie van die

[p. 192]

[21] Also zuvere so moete dese creature ghenesen als Jesus soete wonden deden. In Gods namen. Amen + Jhoannes Monias remonias pietas sunt infirmitates ob dolore dicimus. In nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti + Amen.
[22] Maria, die moeder Gods, die lach in liste om die ghebenedide heleghe .v. wonden te cussene. Soe custe die heleghe .v. wonden. Maria die was zuver ende soe ghenas. Also zuver so moete dese creatuere ghenesen als Jesus soete wonden deden. In Gods namen. Amen. Maria die moet hu bewaren.
[23] Ghi sult hu moeten wachten van loeke, van pepre, van enyunen³⁵, van boenen, van erweten³⁶, van allen haringgen, van coeyenen case, van rugghinenbroede, van perden, van coeyen, van zwijnen, ende vander smessen³⁷, van der muelne, van den hovene³⁸, ende van branden van kersen, van nieuwen scoen, ende van alrande heeten smoute te etene ende te gheriekene .ix. daghe lanc.
Voert so suldi moghen heten: taerwinbroet dat binnen den daghe niet ghebacken en es, wederinvleesch³⁹ ghesprijngt⁴⁰, ende hoendren ghesoden maer niet ghebraden, applen, roeu ofte int vier ghebraden, ende alrande wijn so moegdi⁴¹ drincken, ende borne⁴², ende bierkin up taerwijngruus ghebrauwen, van drien daghen hout of daerboven, stelle⁴³ cannebier dat vernacht es in een canne, dat so moghedi drincken. Aldus so moeti hu houden ende wachten .ix. daghe lanc. Ende den eersten dach dat men den festel slaet, weet dat sandersdaghes daerna deerste dach es.
G. 3, 55r-58r

Zoals gezegd treffen we in het formulier allerlei kortere teksten aan, die in meer of meer dezelfde vorm ook afzonderlijk of in een heel andere context voorkomen. Zo vindt men de formule met de negen wormen van ‘sente Loy’ ([al. 3])⁴⁶² meestal toegeschreven aan Sint-Job, die viermaal (ook in [als. 5, 13, 18]) in nagenoeg volledige vorm voorkomt⁴⁶³. Ook het begin van [al. 8] komt als deel van een afzonderlijke tekst voor⁴⁶⁴.

Alinea [6] herinnert in het monotone opsommen en het daardoor ontstane stapeleffect aan een litanie van alle heiligen. Onder de zesentwintig bevindt zich ook de pseudo-heilige ‘sente Daneele’ en de aartsengel Sint-Michiel.

De bona-fide-heiligen worden allen op verscheidene plaatsen in Vlaanderen vereerd en ‘gediend’ ter genezing of voorkoming van allerlei kwalen. In het hiernavolgende overzicht vermelden we de belangrijkste gegevens, zonder daarbij uiteraard op enige volledigheid aanspraak te willen maken⁴⁶⁵.

35 enuynen: ajuinen, uien

36 erweten: erwten

37 smessen: smidse.

38 hovene: bakoven

39 wederinvleesch: vlees van een hamel of ram

40 ghesprijngt: gezouten (vgl. Mnl. Wdb. Suppl. s.v. sprincvlees)

41 moegdi: moog di, mag je

42 borne: water

43 stelle: oud, verschaald.

462 Wordt door Van Haver, Ned. Incant., nr. 496 als een zelfstandige zegen beschouwd.

463 Zie hiervoor 13. ‘Kanker’ en 18. ‘Nagelgaten’.

464 Zie hierboven 13. ‘Kanker’, [60].

465 De informatie steunt op De Cock, Op.cit.; Celis, Op.cit.; Ver Elst, Op.cit.; Giraldo, Op.cit.; en R. Van der Linden, Bedevaartvaantjes. Volksdevotie rond 200 heiligen op 1000 vaantjes (Brugge, 1986). Een paar gespecialiseerde werken of artikels vindt men in voetnoot.

[p. 193]

- ‘sente Anthonis’:

De H. Antonius abt, bijgenaamd ‘de Eremiet’ of ‘die met zijn zwijntje’ (om hem te onderscheiden van de H. Antonius van Padua, ‘die met zijn kindje’). Deze zeer populaire heilige (feestdag 17 jan.) werd - en wordt - in Vlaanderen vereerd o.m. te Sint-Antonius-Brecht tegen het naar hem genoemde Sint-Antoniusvuur, te Aartrijke, Belle, Brugge en Borsbeke tegen de ‘nagelgaten’, te Brecht, Diksmuide, Edegem, Herdersem, Grimminge, Merchtem en Waasmunster tegen verschillende andere besmettelijke ziekten.

- ‘sente Kerstoffels’:

De H. Christoffel (feestdag 25 juli) is de equivalent van de Romeinse god Hercules. Volgens de legende nam hij Jezus op de arm of schouder en bracht die over een rivier. Hij wordt aangeroepen tegen zweren, beenderziekten, hoofdpijn, schielijke dood en kinderziekten, o.m. te Assebroek, Assenede, Bocholt, Brussel (Kapellekerk), Herentals, Ieper (St.-Janskerk), Londerzeel, Moorslede, Pollare, Scheldewindeke en Vlezembeek.

- ‘sente Loye’:

De H. Eligius (feestdag 1 dec.), de patroon van de smeden, wordt vereerd als beschermer van de paarden en van het vee in het algemeen. Voor mensen ‘dient’ men hem tegen steenzweren en het schreien van kinderen. Hij wordt aangeroepen o.m. te Aalst, Bertem, Beuken, Burst, Eeklo, Evergem, Herdersem, Gentbrugge, Grimminge, Kieldrecht, Kruishoutem, Mechelen⁴⁶⁶, Moerzeke en Nossegem.

466 R. Foncke, ‘De Verering van Sint-Elooi in Vlaanderen en inzonderheid te Mechelen’, Versl. en Med. KVATL (1968), 1-22.

- ‘sente Janne’:

Wellicht is hier de H. Johannes de Doper (feestdag 24 juni) bedoeld, die aangeroepen wordt tegen hoofdpijn en het ‘krijsen’ van kinderen o.m. te Anzegem, Auwegem, Averbode, Everbeek, Grammene, Gent (St.-Baafs), Herentals, Mol, Ouwegem en in verscheidene gemeenten die naar deze heilige genoemd zijn, b.v. Sint-Jans-Hemelveerdegem (tegen hoofdpijn, krampen en stuipen), Sint-Jan-in-Eremo, Sint-Jans-Molenbeek. Te Kachtem beeweegde men op zijn naamfeest tegen de vallende ziekte.

- ‘sente Cornelis’:

De H. Cornelis (feestdag 14 sept.) wordt vooral vereerd tegen de stuipen en de zg. ‘seskens’ van kleine kinderen. Dit is o.m. het geval te Aalter, Aalst, Denderbelle, Diegem, Doel, Haasrode, Heldergem, Moerbeke, Ninove en Schellebelle. Te Mechelen werd de heilige vroeger vereerd tegen

[p. 194]

de vallende ziekte⁴⁶⁷. In verband met de middeleeuwse verering dient een handschrift vermeld te worden waarin een reeks dieet- en hygiënische voorschriften voorkomen (zie hierna).

467 R. Foncke, Losse Blaadjes (Mechelen, 1929), p. 61-63.

- ‘sente Vincentius’:

De H. Vincentius (feestdag 22 jan.), een Spaanse bisschop die door de Turken werd omgebracht, wordt vooral vereerd tegen tandpijn, reuma, ingewandsziekten en koorts, o.m. te Beselare, Buizingen en Evere. Te Eeklo ‘diende’ men hem tegen koorts en oogziekten en te Marke, Soignies, Viane en Zinnik tegen maagklachten. In Moeskroen (St.-Bartholomeuskerk) wordt hij vereerd tegen een soort huiduitslag.

- ‘sente Lauwereins’:

De H. Laurentius (feestdag 10 aug.) was een ambtenaar die op bevel van keizer Valerius op een rooster werd gebraden. Vandaar het attribuut van de martelaar: het braadrooster. Deze heilige wordt aangeroepen tegen brand, huiduitslag, zweren en koortsen, en - zoals ‘sente Machuut’ - tegen het Sint-Markoenzeer. Verering o.m. te Bekegem, Bocholt, Brugge (Sint-Janshospitaal), Diksmuide, Elverdinge, Ename, Gullegem, Klerken, Merchtem, Ramskapelle, Schoten, enz.

- ‘sente Quintin’:

De H. Quintinus, Sint-Kwinten (feestdag 30 maart), wordt te Brugge en te Kortrijk vereerd tegen maagpijn en het water, te Hees, Heverlee en Zellik tegen jicht, hoofdpijn en waterzucht, te Impde bij Wolvertem tegen flerecijn, enz.

- ‘sente Quellin’:

De H. Servulus of Kweldrijk (feestdag 23 dec.) lag volgens de legende zijn leven lang lam in de kerk van St.-Clemens te Rome. Hij wordt vooral in West-Vlaanderen vereerd, o.m. tegen lamheid te Brugge (Begijnhof) en te Wervik tegen de ‘koek’ of het ‘hertegespan’.

- ‘sente Ledenaert’:

De H. Leonardus of St. Lenaarts (feestdag 6 nov.) was een Frankische edelman, die zich in de zesde eeuw als predikend kluizenaar in de buurt van Limoges vestigde. Hij wordt vereerd te Huizingen en Zoutleeuw tegen lamheid, reuma en voor vrouwen in barensnood. Te Aartselaar roept men hem aan tegen flerecijn, te Dudzele tegen lamheid en blindheid, en in het naar hem genoemde Sint-Lenaarts tegen onvruchtbaarheid, rachitis (oude man) en veeziekten. Wordt ook vereerd te Aaigem, Diest, Peutie, Ruiselede, Tollenbeek, Vlierbeek, Zoutleeuw en Zuidschote.

[p. 195]

- ‘sente Machhuut’:

De H. Machutus, Marcoen of Marculfus⁴⁶⁸ (feestdag 15 nov.), bisschop en belijder, wordt vereerd te Eisden, Erps (bij Leuven), Dinant, Graven (Grez-Doiceau), Wannegem-Lede, Wingene, Wondelgem en Wulvertem. Hij wordt aangeroepen tegen reuma en de ‘koeke’, te Zwijndrecht tegen lamheid en slappe leden. Soms ging het ‘dienen’ van deze heilige gepaard met een dieet (zie verder). Te Wannegem-Lede brachten de bedevaarders twee koeken mee naar de kerk. Eén ervan werd geofferd, de andere nam men samen met een lint mee naar huis. De zieke at de koek en droeg het lint om de lendenen⁴⁶⁹.

468 D. Gooren, ‘St. Machutus’, Brabants Heem 18 (1966), nr. 1.

469 De Cock, Volkskunde 9 (1896), 92-95.

- ‘sente Corijn’:

De H. Quirinus (feestdag 30 maart) wordt nog nauwelijks vereerd te Hooglede tegen halszweren, oorpijn en blaasziekten. Te Mechelen en vooral te Haacht en op vele plaatsen in Wallonië bestond er vroeger ook een devotie voor deze heilige⁴⁷⁰. Verder ook verering in de kapel van het Sint-Janskerkhof te Kortrijk, te Loenhout, te Nieuwenrode en te Zellik (tegen huidziekten).

470 R. Foncke, ‘Rondom de Verering van de H. Quirinus in onze gewesten te Mechelen en voornamelijk te Haacht’, Hand. Kon. Kring voor Oudheidk., Lett. en Kunst van Mechelen 54 (1950), 59-80; N. Bömmels en A.H. Van Dijck, ‘De heilige Quirinus van Nuis’, in: A.H. Van Dijck (ed.), Verzamelde Opstellen uitgegeven door den Geschied- en Oudheidk. Kring te Hasselt (Hasselt, 1930), VI, p. 34-57; en M. Zender, Die Verehrung des hl. Quirinus in Kirche und Volk (Neuss am Rhein, 1967).

- ‘sente Gleyn’:

De H. Gislenus (feestdag 9 okt.) wordt te Brugge vereerd tegen de stuipen en de vallende ziekte, te Machelen tegen paardenziekten en, samen met de H. Andreas, ook te Belsele.

- ‘sente Tsemoer’:

De H. Maurus (feestdag 15 jan.) wordt aangeroepen te Batikhove tegen reuma en flerecijn, te Elsene tegen verlamming, te Holsbeek, Hamme-Mille en Grimde tegen hoofdpijn. In de laatstgenoemde plaats, alsook te Aarlen en te Hove, zette men zich een ijzeren kroon op het hoofd ter voorkoming of genezing van hoofdpijn.

- ‘sente Lievin’:

De H. Livinus (feestdag 12 nov.), een (fictieve?) Ierse heilige die te St.-Lievens-Esse werd onthoofd en te St.-Lievens-Houtem begraven. Tot de 16de eeuw gingen de Gentenaars elk jaar op bedevaart naar Houtem. Deze heilige wordt vereerd te Gent en in de twee genoemde gemeenten, vooral tegen voet- en handkwalen. Ook in West-Vlaanderen⁴⁷¹ werd hij ‘gediend‘

471 W. Giraldo, ‘Folklorica uit Kannunik Tanghe's “Noodpatronen”’, Biekorf 57 (1956), 270.

[p. 196]

o.m. te Bovekerke, Elverdinge, Westkapelle en Zandvoorde (bij Ieper) tegen jicht en reumatiek.

- ‘sente Macharis’:

De H. Macharius (feestdag 10 april) wordt vereerd te Gent waar hij aan de pest stierf in 1002, en in het Gentse. Op tweede Pinksterdag ook te Laarne, te Machelen aan de Leie en te Overboelare tegen pest en andere besmettelijke ziekten.

- ‘sente Martin’:

De H. Martinus van Tours (feestdag 11 nov.), een bekeerde soldaat, wordt te Dendermonde aangeroepen tegen de koorts. Tegen onvruchtbaarheid en bedwateren ook te Grazen, in het zg. ‘pis-kapelleke’ te Meise, te O.-L.-Vrouw-Tielt, Overijse, Rotselaar en Rumen.

- ‘sente Michiel’:

De H. Michaël (feestdag 29 sept.), de aartsengel, werd in de Middeleeuwen aangeroepen tegen de pest en andere besmettelijke ziekten. Tegen hoofdpijn ‘dient’ men hem te Keerbergen en te Messelbroek. Op de laatstgenoemde plaats offerde men in de kerk een slaapmuts van de zieke gevuld met graan. Wordt ook vereerd te Ieper en te Steyl bij Venlo.

- ‘sente Pieter’:

De H. Petrus (feestdag 24 juni), samen met de H. Antonius abt, één van de populairste heiligen van het Vlaamse land. Wordt vereerd o.m. te Sint-Pieters-Jette (hoofdkerk) tegen kinkhoest en koorts. Ook vereerd te Afsnee, Brakel, Ellezelles, Nijvel, St.-Niklaas en Rumst.

- ‘sente Pauwelse’:

De H. Apostel Paulus (feestdag 29 juni), een heidens Romeins officier die op weg naar Damascus werd bekeerd. Wordt te Opwijk aangeroepen tegen oogziekten, etterende wonden en tegen mieren, ratten en wormen op het land. In de streek van Aalst werden de ‘Pauwelbroodjes’ van Galmaarden in de grond gestoken om het zaad van bederf te vrijwaren.

- ‘sente Jacoppe’:

De H. Jacobus de Meerdere of van Compostella (feestdag 25 juli) wordt te Aalst, Hoeke, Kemzeke en Ieper bijzonder vereerd. De naam van deze heilige staat in het hs. met rood onderstreept, wat wijst op zijn bijzondere plaats onder de reeds opgesomde heiligen.

- ‘sente Daneele’:

Wie hiermee bedoeld kan zijn is onduidelijk. Is het Daniël de Styliet, één der zg. zuilheiligen of de tot heilige gepromoveerde Daniël uit het Oude Testament, de redder van de kuise Susanna, die zelf uit de leeuwenkuil werd verlost? Of dient men te denken aan Daniël Leodio, de wijbisschop van Luik?

[p. 197]

- ‘sente Amante’:

De H. Amandus (feestdag 6 febr.) wordt vooral in het Land van Aalst, langs de Dender vereerd. Te Grimbergen en te Strombeek wordt hij ‘gediend’ tegen rachitis, te Hoeleden en te Stockroy tegen lamheid, te Leupegem tegen wormen op het land, te Moortzele bij de St.-Amandusbron tegen oogziekten. Andere plaatsen: Aspelare, Beernem, Borcht-Lombeek, Eke, Elingen, Erembodegem, Geel, Kortenberg en St.-Amands.

- ‘sente Joos’:

De H. Judocus (feestdag 13 dec.) werd vroeger aangeroepen tegen reisgevaren, onvruchtbaarheid en barensnood, vooral te St.-Joost-ten-Node.

- ‘sente Joorisse’:

De H. Joris, martelaar (feestdag 23 april), patroon van de kruisboog-schutters, werd te Graven en te Oorbeek aangeroepen tegen lichamelijke en zedelijke kwalen. Te Alken tegen jicht, huidziekten en ziekten van de paarden, ook te Schoonhoven, St.-Joris-ten-Distel, Sint-Truiden en te Zingem.

- ‘sente Jobpe’:

De H. man Job (feestdag 10 mei) wordt algemeen aangeroepen tegen zweren, gezwellen, besmettelijke ziekten en allerlei plagen in huis en stal en op het veld, vooral te Aalst, Antwerpen (St.-Jobkermis), Arendonk, Astene, Hamont, Herentals, Heule, Hingene, Hoepertinge, Puivelde, Uitkerke, Ukkel en vooral te Wezemaal, een nog bloeiend bedevaartsoord.

Voor de inhoud van [al. 14] verwijzen we naar ‘wonden’ hierboven. De beginwoorden van [al. 17] ‘Also ghewaerlike als ic mijn hant ter erde ghemoete’ wijst op het aanraken van de grond. Dit komt wel meer voor. Zo b.v. in⁴⁷²:

... also sciero werde buoz . disemo christenen lichamen, so sciero so ih mit den handon . die erdon beruere . et tange terram utraque manu . et die pater...

Het begin van [al. 18] ‘Ick recke’, dat vermoedelijk ‘ik sta op’ betekent, zou dan aanduiden dat de belezer eerst op de grond gaat liggen en daarna weer recht staat.

Het combineren van een incantamentum met een reeks dieetvoorschriften en/of leefregels ([al. 23]) is ons ook uit andere bronnen bekend. Opmerkelijk daarbij is dat deze combinatie dikwijls voorkomt bij het ‘dienen’ van heiligen voor een bepaalde kwaal in een bedevaartsoord⁴⁷³.

Zo is er een handschrift uit de 12de eeuw bewaard, het Liber Miraculorum Sancti Cornelii Ninivensis, het mirakelboek van de Sint-Corneliusabdij te Ninove. Op een oorspronkelijk blanco-gebleven blad heeft een vijftiende-eeuwse hand de volgende uitvoerige hygiënische voorschriften toegevoegd.

472 Müllenhoff und Scherer, Denkmäler, II, p. 300.

473 Pieters, Miscellanea J. Gessler (s.l., 1948), p. 999-1009.

[p. 198]

Mensen die aan ‘sente Cornelis siecte’, d.i. de stuipen leden en naar Ninove kwamen om er de H. Cornelis om hulp te smeken, kregen de volgende raad mee⁴⁷⁴:

... sij en moghen nemmermeer hooftvleesch eten noch vischen die men vilt, als palinghen, alen, luwen¹, lompen², of derghelycke ... Ende deerste jaer nae dat sy siec hebben gheweest, moeten sy hem wachten tetene verkenvleesch ende zueghenvleesch ende overjaerich vleesch, tensy wel ghesouten. Sij en moghen dat eerste jaer niet eten van voghelen die zwemmen, als zwanen, gansen, eeynden of van ghelyken. Sy en moghen gheen soete melc eten noch drinken, sy en waere ghesooden; noch gheenderande rou spyse eten, als appellen, perren, prumen, kersen, kricken of van ghelycke fruyte, noch platte case noch wey drinken noch seem, looc, eyuun, nieubacken broot, pepere, pareije, bieslooc, averone³, nepte⁴, alsenne⁵, ruyte⁶ eten noch rieken. Sy en moghen gheen versch bier drinken noch moost, hy en ware wel gheclaert, noch gheenderande wijner, ... noch gheenderande suyckere, noch erweten uten hauwen openen uten scalen. Ende sy moeten hem wachten van overeten ende drinken...

Te Erps-Kwerps werden bedevaarders tot de H. Marcoen ter genezing van kwaadaardige kliergezwellen (scrofula) aangeraden zich te onthouden van varkensvlees, druiven, ganzenvlees, riviervis, uien, kolen, erwten en prei⁴⁷⁵. Dit diende men negen dagen lang (een noveen) in acht te nemen. Ook in andere bedevaartsoorden in Wallonië (Saint Hubert) en Vlaanderen werden gelijkaardige dieetvoorschriften opgelegd⁴⁷⁶.

Uit een oud bedevaartboekje blijkt verder dat men ook in de streek van Dinant tegen de Sint-Markoenzweer een dieet diende te volgen⁴⁷⁷:

Les malades et affligés d'écrouelles doivent se garder de manger de l'ail, des oignons, choux, pois, poireaux, chair de boeuf, oiseons, pigeons, chèvres et canards, de toutes têtes de quelque animal qui ce soit, ni lentilles, anguilles, tanches, et tout poissons de limons...
Pendant la neuvaine la coutume ancienne est de n'user que du pain de froment sans levain, auquel on peut ajouter du sel et des oeufs. On peut aussi manger des oeufs, des poires cuites, ainsi que des fèves cuites avec de l'eau et du sel seulement.

474 W.W. Rockwell, Liber Miraculorum Sancti Cornelii Ninivensis (Göttingen, 1925), p. 70.

1 luwen: zeelt (niet in Mnl. Wdb.)

2 lompen: naam van verscheidene vissoorten (cf. WNT s.v. lomp III); niet in Mnl. Wdb.

3 averone: citroenkruid, averuit (Artemisia abrotanum L.)

4 nepte: kattekruid (Nepta cataria L.)

5 alsenne: alsem (Artemisia absinthium L.)

6 ruyte: wijnruit (Ruta graveolens L.).

475 Celis, Op.cit., p. 172. Vgl. A. Bonnez, ‘De aflezer van Krombeke’, Biekorf 60 (1959), 74.

476 Pieters, Op.cit., 999-1009.

477 C.B., ‘Volksremedie tegen de Sint-Markoen-Zweren’, Volkskunde 34 (1929), 132-133. Tegen ‘scrouffelen’ vermelden we terloops ook het volgende:
Men leit den siecken op een springende water huten gronde op sinte Jans nachte midden somers ende den siecken selmen bloet laten soe dat dat bloet valle int water. (Van Leersum (ed.), Die ‘Cyrurgie’, p. 183-184.)

[p. 199]

Voor Sint-Korijnszeer, een etterende huiduitslag (impetigo)⁴⁷⁸, vindt men het volgende vijftiende-eeuwse recept⁴⁷⁹:

Dit is van siinte Curyn oevel die boeten daer van.

Inden iersten seldij den awont vasten ende de dach [= feestdag] vieren ende gheen hoeftvleysch suldij eten ende een levende hart [= hert] te offeren allen jaer, ende verbinde dat loepende gat alst behoert, mer gaet die bewaert also cortst als ghy cont tot siinte Curyn.

In een laat-vijftiende-eeuws traktaat, getiteld ‘von alten Schäden’ komt eveneens een dieetvoorschrift voor dat geldt voor alle gebreken en kwalen waarvoor een bedevaart aangewezen is⁴⁸⁰. Men moet zich hoeden - zo heet het - voor alle varkensvlees, uitgenomen poten van driejarige dieren als ze niet gezouten zijn. Men vermijde ook linzen en bonen, vooral groene bonen, rauw of gekookt. Die zetten uit in het lichaam en ‘bringen flusse zu den gelidern’. Wanneer men een lichaamsdeel wil doen verdorren of krimpen, dan zijn bonen goed. Men zal ook vermijden rundsvlees te eten en vooral gezouten en gerookt vlees, en alle voedsel dat gezouten is. Men zal tussen de maaltijden niet veel drinken en zich mijden van perziken, krieken en kersen: ‘das alles ist zu miident, wan da vom kompt schad’!

Niet alle middeleeuwse dieetvoorschriften zijn echter met een bepaalde ziekte of een bedevaart verbonden⁴⁸¹. Het is een erg populaire zorg, de zorg voor het behoud van de gezondheid en de preventie van mogelijke ziekten. Zo zijn er gezondheidsregels die voor elk van de twaalf maanden gelden, de zg. regimina duodecim mensium⁴⁸². Het oudste voorbeeld (8ste E.) komt voor in Beda's Computus vulgaris⁴⁸³, en het oudste in onze taal dateert uit het midden van de dertiende eeuw⁴⁸⁴. Soms worden de voorschriften voor elke maand toegeschreven aan twaalf verschillende autoriteiten⁴⁸⁵. Niet dat deze bekende lui er echt wat mee te maken hadden; de bedoeling was alleen de regels meer gezag te verlenen.

Naast de maandregimina zijn er ook de seizoenvoorschriften, zoals die bijvoorbeeld aangetroffen worden in Van Maerlants Heimelijkheid der Heimelykheden⁴⁸⁶.

478 Vandenbussche, Ziekten, nr. 578.

479 Wenen, Nat. Bibl., Ms. 2818, fol. 317v.

480 Sudhoff, Beiträge, II, p. 501.

481 Jansen-Sieben, Repertorium, p. 47.

482 J.H. Gallée, ‘Mittelniederdeutsches Arzneibuch’, Jb. des Vereins f. Niederdt. Sprachforschung 15 (1898), 137-138; cf. ook G. Keil, ‘Die Grazer frühmittelhochdeutschen Monatsregeln und ihre Quellen’, in: Keil, Rudolf et al. (eds.), Fachliteratur, p. 131-146.

483 J.P. Migne, Patrologia latina (Paris, 1862), vol. 90, cols. 762-786. Voor een overzicht van de middeleeuwse regimina, zie de volgende noot.

484 W.L. Braekman en M. Gysseling, ‘Het Utrechtse Kalendarium van 1253 met de Noordlimburgse Gezondheidsregels’, Versl. en Med. KVATL (1967), 575-635.

485 P. Alberdingk Thijm, Kalender en Gezondheidsregels getrokken uit het Handschrift der Boekerij van de Hoogeschool te Leuven getiteld Orat. Fland. (KVA Gent, 1893).

486 A.A. Verdenius (ed.), Heimelykheid der Heimelykheden, opnieuw naar de handschriften uitgegeven (Amsterdam, 1917); voor de lente vv. 1086-1092, voor de zomer vv. 1111-1124, voor de herfst vv. 1148-1155 en voor de winter vv. 1172-1186. Vgl. ook W.L. Braekman, ‘Berijmde Middelnederlandse Gezondheidsleer “alsoet Aristoteles Alexander oversonde”’, Versl. en Med. KANTL (1975), 53-78.

[p. 200]

Ook in de collecties geneeskundige recepten komen wel eens ganse groepen korte tekstjes voor, die de goede of de ‘kwade’ eigenschappen van allerlei produkten, fruitsoorten, vlees, kaas, look, eieren, enz. aangegeven⁴⁸⁷. Zonder dit onderwerp te willen uitdiepen, moge er ten slotte nog op gewezen worden dat in andere manuscripten soms gedetailleerde opsommingen voorkomen van wat goed of schadelijk is voor de ogen, de oren, de longen, het hart, enz. Een voorbeeld⁴⁸⁸:

Van datter maghen quaet is.

Dese dinghen syn de magen quaet: verrotte spise ende dranc die in die maghe leghet, nachts mit wiven te sijn, teten soute vleesche, drinken, walghen, zeem, melc, vighen, poreyden, loec, quicsilver, al te hete spise ende alte cout.

Deze en gelijkaardige traktaten zijn nog niet opnieuw uitgegeven. Reeds vanaf de vroege zestiende eeuw waren kleine, volkse boekjes in omloop, waarin iedereen voor zijn gezondheid terecht kon. Wellicht het populairste van alle was het in gans West-Europa steeds weer herdrukte Dat Regiment der Ghesontheyt⁴⁸⁹ dat voor het eerst in het Nederlands ca. 1510 te Antwerpen van de pers kwam.

De overige zegens die hier nog moeten besproken worden, zijn veel korter.

[149] Een segening daermen met slaet fistulen, Sant Loysevel ende Sant Jobsevel, die plane¹, ende alle vuyle evelen die sweeren² met wonden oft die lang ghelopen hebben.

Die guede wijle ende guede tyt was dat [d]ie heylige Kerst gheboeren was, alsoe moet ock desen N. hebben bote vanden hoeffte totten voeten, vanden witten worme ende vanden swarte worme, vanden roeden worme ende vanden geele worme, vanden fistell ende vanden plane, van S. Loysevel ende [van] S. Jobsevel ende van allen [swellende ev]elen geheel die de son of de maen bescheen, beyde dat ick noem ende [dat] ic[k] niet noem, wat eve[le] hij .N. ock [hebben moghe dat] hij daer aff [moet] hebben d[...............] voer [......] me, Amen.
Ende [secht in] den nam [e des Vaders ende des] Soens, ende [des heiligen Gheestes Amen]. Mact een cru[ce op de plaetse] daer den me[nsche dat evel

487 Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., nrs. 700-737 en 1260-1276.

488 Parijs, Bibl. de l'Arsenal, Ms. 8216, fol. 6r. Vgl. de dieetleer van koningin Isabella in Braekman (Scripta 23; Brussels, 1986), p. 43-82 met een totaal verschillende lijst van wat is ‘evyll ffor the stomak’ (p. 82).

489 Dat Regiment der Ghesontheyt. Dit boecxken leert hoe hem een mensche regieren sal voor elcken maent vanden iaere van eeten van drancken ... (Antwerpen, ca. 1510). Vgl. G. Keil, ‘“Regimen sanitatis-râtes lëben”: Gesuntheitsregeln des Mittelalters’, in: R. Jansen-Sieben (red.), Voedingen Geneeskunde (Archief- en Bibliotheekwezen, extr. nr. 41; Brussel, 1993), p. 95-124.

1 plane: zie 21. ‘De “plane”’ hierboven

2 sweeren: in het hs. staat sueren

[p. 201]

heeft het] hout op v[..........] Job [.........] soecht drie dese wormen³ sl[a ick doot] sla ick doot, sla ick doot, sijn sy [doot sy syn d]oot, sy sy[n] doot, het sloch⁴ hen God ende die goede S. Job, van sinent halven⁵, ende het sloch hen God ende de goede S. Jan van synenthalven, zynt fistel oft S. Loysevel, die plaen oft S. Jobs[evel], oft wat evel dattet is, met der [hu]lpe Gods ende des goeden sinte Jobs [e]nde van harenthalven soe sla ick hen [d]oot inden naem des Vaders, des Soens [ende] des heijligen Geest, in Gods naem. Amen. [door] den groeten sint Jan.
[Da]n maeckt den [men]sche drie cruijcen [op dat] evel met den duym oft der [..............] en door [d]en bode⁶, ende secht:
[.......] vander eerden [.....]rdt ic u rechte boete ende [dat] in den naem des Vaders, des Soens ende [des] h. Geests, drije personen ende een warach[tich Godt] ende des groeten heyligen S. Loys [ende S.] Job, ende alle Godts heyligen, Amen.
[Dan offert] drie kersen in die eere des [heyligen dr]yefoldicheyts, ende telcke ma[le secht] die voerseide woorden. Ende [daerna] secht negenmael dit navolgende [..............] op den sieken gaen sonder t[w]yffel hy ghenee[st]:
[Novem vermes] fuerunt qui sanctum [Job manducaverunt], tres fuerunt albi, [tres fuerunt nigri, tres] fuerunt rufi mod[.....] deq[......]ciat morbus istius hom[inis vel istae] mulieris in nomine Patris et [Filij et] Spiritus sancti. Amen.
G. 7, 392r-393r

De tweede alinea komt in sterk verwante vorm ook voor in het hiervoor reeds gedrukte formulier dat begint ‘Jan, Willem, Wouter...’.

De vermelding van ‘den bode’ en het offeren van de kaarsen laat vermoeden dat de tekst moet gezien worden in het kader van het gaan dienen naar een bedevaartsoord, hetzij door de zieke zelf, hetzij door iemand (de bode?) die dat in zijn plaats deed. Ook daardoor neemt de voorgaande tekst een bijzondere plaats in.

[150] Jeghen tfelloen, .j. galic evel.

Ic bemane di felloen, galic¹ evel, biden almachtigen Gode, biden hemele, bider sonnen ende bider mane, ende biden sceppenesse² Gods, ende bi³ kerstnachte, biden pelleke reael⁴ dair God in was ghewonden, bi .c. halden⁵, bi .c. lantsheren, bi .c. biscoppen al ghereet als te ghane singhene messe, oftu in desen mensche best datture utegaes, ende of ture niet in en best, datture niet in en comt. Pater noster metten voerseiden versen⁶ .iij. waerven pater noster.
G. 6, l42v en Brus. 4, 16r

3 wormen: in het hs. staat vormen.

4 sloch: sloeg

5 sinenthalven: van zijnswegen

6 bode: tussenpersoon.

1 galic: in Brus. 4 staat galinc

2 sceppenesse: schepping; dit is de lezing van het Brusselse hs., in het Gentse staat sceppere

3 ende bi: ontbreekt in G. 6

4 pelleke reael: pelleke of pellekin is een dialektische variant voor baldekijn, kostbare, uit zijde en gouddraad geweven stof (uit Bagdad afkomstig); reael: koninklijk, voornaam

5 halden: bet. onzeker; helden?; in Brus. 4 staat handen

6 versen: zegen; in G. 6 staat vresen.

[p. 202]

Ook felloen moet de van elders niet bekende naam zijn van een soort etterende zweer. Het adjectief felloen betekent immers boosaardig. Het is volgens de tekst ook een galic evel, met gale (Fr., schurft), in de figuurlijke betekenis van wreed, boosaardig (WNT).

De meeste van de dingen en personen waarbij ‘bemaand’ wordt, zijn uit andere Mnl. zegens niet bekend, vooral ‘pelleke reael’, de honderd ‘halden’, landsheren en bisschoppen, enz. Ook het directe bevel, zowel curatief als preventief, geeft aan deze bemaning een eigen karakter.

De verwijzing naar de honderd bisschoppen die op het punt staan de mis te zingen op kerstnacht, komt heel weinig voor. Een voorbeeld uit Engeland (15de E.)⁴⁹⁰:

For a felon a gud charm.

I conjure the, wikkid felon, by God almygte, maker of hevin and erth, son and mon, and of all the .5. sterres, and of all the creatures and of a .c. angels, and of a .c. bishopis, and of a .c. abotes redi to sing masse and matyns on mydwynter nygt, and of the cloth that God was wondin yn. That non of you enter ne lenger dwell in the Fadirs name, the Sone nam and the holi Gost nam. Amen.

Hetzelfde geldt ook voor een Latijnse zegen van het water dat men de zieke te drinken geeft. Deze ‘bedinghe’ of gebed volgt in de twee handschriften onmiddellijk op de hierboven daaruit gedrukte tekst:

[151] Seght dese bedinghe over dwater .iij. werven ende ghevet den zieken drinken .iij. dage.

Ecce crucis hoc¹ signum + Crux est reparacio rerum, per crucis hoc signum + fugiat procul omne malignum. Et per idem signum + salvetur quodque benignum Jhesus Cristus crucem portat, vincit², regnat, imperat.
Scrivet telken pater noster ende .ix.³ waerven salment seggen.
G. 6, l42v en Brus. 4, 16r

Een zegen van een geheel ander type heeft een epische aanloop die een zekere populariteit moet genoten hebben:

[152] Jeghen vertijn¹, drawonkel², kancker ende alle evele.

Sente Susanna was ghelachtert³ tonrechte. Die verloest ons here Jhesus Cristus. Here⁴ also ghewa[re]chlike als ghi verlosset sente Susannen vanden

490 Oxford, Bodl. Libr., Ms. Rawlinson C.506, fol. 265r. Komt ook voor in Ms. Ashmole 1447, p. 20.

1 hoc: niet in Brus. 4

2 vincit: in beide hsn. staat vincis

3 .ix.: in Brus 4 staat .x..

1 vertijn: uit de context kan men afleiden dat dit de naam is van een kwaadaardig gezwel; ik heb het woord nergens anders gevonden

2 drawonkel: boosaardig gezwel

3 ghelachtert: belasterd, beschuldigd

4 Here: dit is de lezing van Brus. 4; in het Gentse hs. staat ihesus

[p. 203]

vresen, also ghewarechlike verloest desen mensche van vertine, van drawonkele, van canckere, van fistele ende van allen evele. In den name sVaders, ende⁵ Soens ende thelech Gheest. Amen. Pater noster, credo in Deum, ave Maria.
Dese boete⁶ moetmen segghen .iij. daghe over den zieken elcs daghes .iij. waerven. Ende telken .j. pater noster, .j. credo.
Ende dairna: Cristus vincit, Cristus regnat, Cristus imperat. Amen. Cristus moet verlossen desen mensche van desen evele. Amen.
G. 6, 142v en Brus. 4, l6r

Alhoewel de kuise Susanna uit het Oudtestamentisch verhaal (Dan. 13) in latere tijd in Nederlandse zegens geheel ontbreekt⁴⁹¹, komt ze in laatmiddeleeuwse en zestiende-eeuwse teksten herhaaldelijk voor. Dit is o.m. het geval in hierboven besproken zegens tegen mastitis en pest⁴⁹².

De vrouw van Joachim, een rijke Joodse balling in Babylonië, werd ervan beschuldigd haar man bedrogen te hebben. Deze valse aantijging was afkomstig van twee ouderlingen die haar tevergeefs tot overspel hadden proberen over te halen. De profeet Daniël ontmaskert hen en bewijst Susanna's onschuld.

5 ende: uit Brus. 4; in G. 6 ontbreekt het

6 boete: hier: zegen.

491 Van Haver, Ned. Incant.; bij Hampp, Op.cit. wordt dit type zegen evenmin vermeld. Vgl. Bächtoid-Stäubli, Op.cit., VIII, col. 814.

492 Zie 16. ‘Mastitis’, [90] en [91], en 20. ‘Pest’, [100].