|
| |
| |
| |
Tweede bedrijf
Kamer van de nachtredacteur Binnenland; drie maanden later.
Eenvoudige inrichting; op de muren reclamebiljetten, kalender, inktvlekken,
willekeurige plaatjes. Links lift voor kopij naar de zetterij. Wanneer de
deur opengaat, hoort men vaag het dreunen van de zetmachines; deze deur
achtergrond midden. Gedurende het gehele bedrijf van tijd tot tijd jongens
van de zetterij, die zwijgend kopij en proeven naast Pankow op bureau
leggen.
| |
Eerste toneel
Pankow. Later Brown
(Pankow aan bureau. Rookt gedurende dit bedrijf een pijp.
Bewerkt kopij, die hij in de lift gooit. Loopt peinzend heen en weer,
rookwolken uitblazend. Neemt opnieuw kopij ter hand, die hij
bewerkt)
(op, hoed en overjas): Bonsoir,
Pankow.
(zonder van zijn werk op te zien):
Bonsoir, Brown. Wat doe jij hier nog zo laat?
Spoedkopij. (haalt artikel uit
binnenzak) Heb je even tijd voor me? (gaat zitten tegenover Pankow, die zijn werk
wegschuift) De zaakis deze: ik heb een telefoontje van
Muller gekregen, dat ik een artikel, dat ik voor het avondblad van
morgen heb geschreven, in het ochtendblad moet plaatsen. Hier is
het.
Zo. (bladert in het artikel) ‘Parlement
en Demoralisatie’ ... ‘Verzwakking van de volkskracht door eindeloos
gedebatteer’ ... ‘Een volksvertegenwoordiging, die het sterke gezag
belemmert, behoort tot de orde te worden geroepen’ ... Hm! Krachtige
koppen, Brown! En wat is de reden van deze plotselinge haast?
| |
| |
Och, alleen een quaestie van tactiek. Het artikel moet voor de
middagzitting van het Huis verschenen zijn. Muller schijnt zich van de
invloed ervan op de discussies veel voor te stellen.
(bladerend): Dat is interessant,
verbazend interessant. Kun je me niet in het kort uitleggen, waar die
invloed op neerkomt?
(verbaasd): Jawel, maar ...
Ik bedoel: waarom de krant tegenwoordig met zoveel geestdrift reclame
maakt voor een dictator.
(a.v., en tevens korzelig): Die grote
woorden zou ik er maar liever buiten laten, die zijn goed voor het
publiek, dat van de innerlijke structuur van de politiek niets begrijpt.
Maar hoe is het in godsnaam mogelijk, dat jij je voor politiek
interesseert, Pankow? Ik dacht, dat je je daar verre boven verheven
voelde.
Sedert ongeveer ... laat eens zien ... een maand interesseer ik me heftig voor politiek.
Merkwaardig. Een dichter, die aan politiek doet, is een slecht politicus,
geloof ik.
Inderdaad; maar ik heb sedert een maand dan ook geen gedichten meer
geschreven.
Jammer voor onze litteratuur. En jammer voor de politiek.
Dank je voor je goede opinie. Maar ik geef ronduit toe, dat ik een leek
ben in jouw branche.
De opmerkingen, die je in je laatste Zondagsartikel over de z.g. zwendel
met het volkskarakter hebt gemaakt, bewijzen dat ook duidelijk genoeg.
Om je de waarheid te zeggen: ik begrijp niet, dat Muller die passage
heeft laten staan.
Zo? (imiteert Muller, licht pathetisch)
En hebben wij hier dan geen volledige vrijheid van mening? Kan niet
iedere redacteur als individu schrijven wat hij wil?
(a.v.): Je wilt zeggen: vrijheid is geen
anarchie. Wij moeten leiding geven, er moet een zekere synthetische
eenheid zijn. (weer gewoon) Dat wou je
toch zeker zeggen, Brown?
| |
| |
Dan wil ik jou wel zeggen, dat Muller die passage pas
na het verschijnen van het Zondagsblad heeft gelezen en dat hij mij
daarna op een gepeperde uiteenzetting van zijn principes heeft
getracteerd. (weer imiterend) Het
volkskarakter, mijnheer Brown, is een oorspronkelijke kern, een vrije
gebondenheid. Het is nu het ogenblik de vervlakking door
internationalistische theorieën vaarwel te zeggen en te onderstrepen wat
ons onderscheidt van andere volken. (weer
gewoon) En dergelijke koek meer. Het einde van het
liedje was: de heer Pankow heeft volledig het recht zich vrij te uiten,
maar hij heeft zich te onthouden van politieke escapades.
En terecht. Het ligt voor de hand, dat Muller voor die Zondagsartikelen
geen dichter heeft aangesteld om door een achterdeurtje de politiek
binnen te halen. Dan zou hij waarachtig wel een politicus hebben
genomen.
Op dergelijke flauwiteiten antwoord ik niet. In ieder geval heeft Muller
Ritzel niet aan de dijk gezet om het paard van Troje binnen te
halen.
(scherp): Bedoel je met die fraaie
beeldspraak, dat Ritzel niet vrijwillig is heengegaan?
(schouderophalend): Dat weet toch
iedereen. Hij begon wartaal uit te slaan.
(a..v.): Dat is een infame insinuatie!
(zich beheersend) Maar wat doet
het er eigenlijk toe. Misschien heb je wel gelijk, misschien ben ik
ongelooflijk naïef ... zo ongelooflijk naïef ...
... geweest. Dat is een van de redenen, waarom ik me zo
heftig voor politiek interesseer ... sedert een maand. Maar het spreekt
vanzelf, dat ik als beginneling geweldig tegen jou opzie; je bent voor
mij een autoriteit. Dat vleit je toch een beetje, hoop ik?
Het hangt ervan af, hoe het is bedoeld.
Ik bedoel het zoals ik het zeg. Ik heb n.l. tot mijn grote verbazing
ontdekt, nu ik drie maanden die Zondags-
| |
| |
artikelen lever,
dat ik ... ieder ogenblik over politiek schrijf zonder het zelf te
weten. Is dat niet grappig, Brown? Politiek zit overal, waar ik
onpolitiek ben. Het is onze goede Muller, die mij daar op zijn bekende
charmante wijze op attent maakt. Maar het allerzonderlingste van het
geval is, dat ik steeds meer over politiek ga schrijven, naarmate Muller
mij er charmant op attent maakt, en dat ik steeds minder begrijp, wat
niet politiek is en wat wel.
Typisch verschijnsel bij een dilettant.
Mogelijk. Of: zeker. En juist daarom zou ik van jou, als vakman, als
stukwerker, als expert, als goochelaar van beroep, graag eens willen
weten, waar de niet-politiek ophoudt en de politiek begint.
Daarvoor bestaan verschillende definities. Politiek is in de eerste
plaats: kennis van de structuur van het openbare leven en toepassing
daarvan, besef van de voortdurende veranderende werkelijkheid van dat
openbare leven en de aanpassing daaraan in het kader van een principieel
stelsel. Politiek is toegepaste sociologie, d.w.z. het deelnemen en
tegelijk leiding geven aan het proces van het zich ontwikkelend
maatschappelijk geheel zijn beide in de definitie opgesloten. En de fout
van de dilettant is juist, dat hij zich blindstaart op philosophische
principes zonder de voortdurende ontwikkeling der dingen aan te
voelen.
Dus de dilettant verhoudt zich tot de beroepspoliticus als een star
karakter tot vloeibare karakterloosheid. Niet waar?
(verachtelijk): Wat een nonsens!
Daarover behoef je nu niet boos te worden, Brown! Het is maar een
dilettantenconclusie, moet je denken.
Alsof iemand karakterloos zou zijn, als hij beseft, dat men zijn
principes juist in de wereld verwerkelijkt ...
Als men ze voortdurend verraadt.
(geirriteerd): Je schijnt vanavond
geestig te willen zijn. Als je maar weet, dat de eerste de beste kerel
van de straat precies dezelfde geestigheden als hoogste wijsheid
uitkraamt.
En word je daar ook boos om, Brown?
| |
| |
Als je je verbeeldt, dat ik boos ben, vergis je je, Pankow! Ik weet, wie
ik voor me heb.
Laten we over dat onderwerp maar geen ruzie maken. (plotseling zich naar Brown overbuigend) Dus een
van de consequenties van jouw toegepaste sociologie is b.v., dat je drie
maanden geleden met evenveel vuur de democratie kon verdedigen als je nu
de dictatuur verdedigt, niet waar?
(woedend opspringend): Zeg eens, dacht
je dat ik hier gekomen was om mijn goede trouw door jou verdacht te
laten maken? Dergelijke insinuaties verdraag ik niet, versta je?
Zover ik weet, doe ik niets anders dan in de practijk des dagelijksen
levens vertalen wat jij zoëven zo fraai in theorie hebt uitgedrukt. En
je goede trouw verdacht maken? Man, ik denk er niet aan! Het gekste van
de zaak is juist, dat ik aan je goede trouw geloof!
Als dat niet zo was, dan zou alles ... veel eenvoudiger zijn.
Zo! Maar als je aan mijn goede trouw niet twijfelt, heb je je insinuaties
voor je te houden. (met stemverheffing, licht
pathetisch) Omdat jij van politiek niets begrijpt,
omdat jij vasthoudt aan een star en abstract idealisme voor kinderen en
oude juffrouwen en de realiteit volkomen uit het oog verliest, daarom
moet ik zeker voor de eeuwigheid vasthouden aan een leuze van de
negentiende eeuw, die voor onze tijd niet meer deugt! Bespottelijk!
Vreemd, dat de negentiende eeuw bij jou juist drie maanden geleden
eindigde. ... Maar apropos, jij gelooft dus op dit ogenblik, dat de
dictatuur ...
Niet de dictatuur, maar de sterke man. Dat is iets anders.
Goed dan: dat de sterke man ons redden kan van de ondergang?
Ja, dat geloof ik zeker! Juist om de ware democratie, de ware geestelijke
vrijheid van de mens te beschermen, hebben wij nu een
persoonlijkheid nodig, die de volkskracht beveiligt tegen de
uitspattingen van het parlement. Dat is mijn heilige overtuiging!
Zo, zo. ... Merkwaardig, zo goed als dat alles
| |
| |
klinkt ...
het klinkt goed, dus het is waar. ... En ook de weerbaarheid van het
volk moet worden vergroot, is het niet, Brown?
Inderdaad. De strijd van het abstracte pacifisme ligt achter ons. Er is
geen sterveling, die meer gelooft in internationale ontwapening en
soortgelijke sprookjes. Behalve dan natuurlijk de dichter Pankow.
Ik zou bijna in staat zijn er aan te geloven, als ik jou zo toegewijd
hoor verklaren, dat geen sterveling er meer in gelooft. (telefoon; neemt hoorn) Hier Pankow,
redactie Binnenland. ... Ja, mijnheer Muller. ... Inderdaad, mijnheer
Brown heeft mij juist dat artikel gebracht ... hoofdartikel eerste
pagina, juist. ... Zeker, mijnheer Brown heeft zelf de koppen al gemaakt
... zeker. Wilt u mijnheer Brown zelf nog spreken? Hij is hier nog ...
wacht u een ogenblikje, dan zal ik het hem vragen. (hand op hoorn) Muller vraagt, of je eraan gedacht
hebt iets over de representatie te zeggen.
(in hoorn): In orde mijnheer Muller. ...
Neen, verder niets bijzonders aanwezig. Het is erg slap; wat verslagen,
een grote brand in Maly, het jubileum van Bijou ... er is dus plaats
genoeg. Goedenavond, mijnheer Muller. (hangt
op) Ziezo, dat is Muller: altijd geïnteresseerd, altijd
vol blijmoedig optimisme. Wat is dat voor representatie, waar hij het
over had?
O niets bijzonders: een formaliteiten-quaestie. Jouw geliefde
volksvertegenwoordiging meent, dat het overbodig is een pantserkruiser
te sturen om het land te vertegenwoordigen bij het huwelijk van de
hertog van Connaught. Gevoel voor de eenvoudigste beleefdheden kennen de
heren zelfs niet meer.
Dan is het hoog tijd, dat jij ze wat beleefdheid leert. Hoeveel
saluutschoten?
En fin, dat is ook bijzaak. En het is prachtige kopij voor de naar
eerbewijzen snakkende natie. ... Je artikel zal ik met spoed ter
zetterij bevorderen, het kan geen minuut langer wachten.
| |
| |
Dan ga ik maar. Gegroet. (naar deur)
Zeg Brown, nog iets ... dat met het vorige niets te maken heeft. Is het
waar, dat Jensen van de nachtzetterij tegen het eind van de maand
ontslagen is?
Ja, hij schijnt in zijn communistisch blaadje indiscreties te hebben
gepubliceerd.
Ah! En heb jij soms wat meet gehoord over de transactie in de aandelen
van de krant?
Hoezo? Interesseer je je ook al voor de economie?
Inderdaad, ook sedert een maand. Er lopen allerlei geruchten, zoals je
weet.?
Sensatiepraatjes, goed voor demagogen als Jensen, die de nieuwe koers
verdacht willen maken. De hele zaak is, dat de meerderheid van de
aandelen gecontroleerd wordt door de Aldington Typewriter Company.
Waarvan de directeur tevens commissaris van de ...
(wrevelig): Mijn hemel, Pankow, dacht je
dat ik daar ook niet van gehoord had? En wil je daaruit soms afleiden,
dat wij moeten schrijven ...
... op schrijfmachines, meer niet. Het is duidelijk, dat een firma in
schrijfmachines belang heeft bij een instituut, dat dagelijks
voederbakken vol kopij aflevert.
Vroeger waren er andere zakelijke belangen. Wat kan ons dat schelen,
zolang wij er niets van merken? Ik handhaaf mijn principes, daarmee
uit.
In de steeds veranderende werkelijkheid van de toegepaste sociologie,
bedoel je.
Daarover begin ik met jou niet voor de tweede maal. Je zorgt er dus wel
voor, dat mijn artikel op de frontpagina komt? Au revoir. (af)
| |
Tweede toneel
Pankow. Later Mary Leroy
(blijft voor zijn bureau zitten, staart voor zich
uit. Ziet enige stukken en proeven door, die gedurende het
eerste toneel naast hem zijn neergelegd. Gooit een deel in de
lift voor de zetterij. Steekt een verse pijp op, Gaat naar
| |
| |
overjas die aan de wand hangt, haalt er
een manuscript uit, waarin hij begint te lezen. Vervolgens naar
telefoon): De zetterij alstublieft. ... Hier
Pankow. Kan Jensen even beneden komen?... Goed. (hangt op. Neemt manuscript weer op en artikel Brown en leest,
heen en weer lopend, vergelijkend, in beide)
(op in mantel, met pakje): Dag Hans!
(lezend, verdiept): Dag dag.
Ik heb een paar croquetten voor je uit de automaat getapt. (legt het pakje op het bureau) Ik dacht,
dat je wel honger zou hebben; je hebt vanmiddag ook al haast niets
gegeten. (gaat naar Pankow en kust hem)
Kom, wees eens een beetje lief! (omhelzing door
Pankow nonchalant beantwoord) Wat is er toch?
Vanmiddag heb je niets anders gedaan dan schrijven, en nu loop je weer
te lezen, zonder dat je me zelfs behoorlijk terugzoent! Wat is dat voor
een stuk? (grist Pankow het manuscript uit overjas
af)
Geef hier, Mary! (wil haar het manuscript
afnemen)
(ontglipt hem): Godbeware, het is jouw
hand! Heb je dat vanmiddag zitten schrijven?
(tracht, hem ontvluchtend te
lezen)
(achter haar aan): Geef op dat stuk!
Verdomd, geef hier zeg ik je! (grijpt haar
vast)
| |
Derde toneel
Pankow, Mary Leroy, Jensen
(op, blijft bij deur staan): U had mij
laten roepen, mijnheer Pankow?
(laat Mary los, tracht zich te beheersen. Mary wendt
onverschilligheid voor, haalt spiegeltje en poederdo osje uit
tasje, gaat zich poederen; steekt later sigaret
op): Ja, Jensen, jawel. (steekt het
manuscript in zijn zak, trekt das recht) Eén
moment. (geeft hem het artikel van
Brown) Ik heb hier een stuk van mijnheer Brown, dat nog in
het ochtendblad meemoet; wil je het dadelijk laten zetten?
| |
| |
Het moet op de frontpagina, als hoofdartikel. Gooi dat vulsel van het
kappersconcours en de anti-lawaaicam-pagne en de rest er dan maar
uit.
Goed, mijnheer. (wil gaan)
Wacht nog even, Jensen. Ik moet je nog even spreken ... onder vier ogen.
(kijkt richting Mary) Mary zou
je misschien een ogenblik. ...
(gepiqueerd): O, je hebt dus nog meer
geheimen voor me. Ik vind je onuitstaanbaar!
(scherp): Mary, in vredesnaam. ...
Ja, ik ga al, ik ga al! Je moet me maar op Buitenland komen halen, als je
me vanavond nog wilt zien. (af, slaat deur achter
zich dicht)
| |
Vierde toneel
Pankow, Jensen
Is het waar, Jensen, wat ik gehoord heb, dat je ontslagen wordt?
Ja, mijnheer Pankow, eind van de maand.
Dus toch. ... Je zult wel begrijpen, dat het me erg spijt, dat je
weggaat. Wij hebben heel wat ochtendbladen samen in elkaar gezet. Maar
waarom ... wat is de reden?
Ik ben communist, dat weet u immers.
Maar dat is toch geen reden. ...
Neen, dat is geen reden. (verbitterd)
Peters is slim genoeg om te weten, dat dat alleen geen
reden is. Hij heeft allang op me geloerd, hij heeft alleen gewacht op
een gelegenheid. Sedert ik van de sociaal-democraten naar de communisten
ben overgegaan en in de beweging daar wat te vertellen heb, kan hij me
niet meer luchten of zien. Hij weet bliksems goed, dat hij met
sociaal-democraten alles kan doen, maar met een communist niet.
Verraders van de arbeidersklasse kan hij gebruiken, die om een paar
centen meer of minder actie voeren en van de eigenlijke klassestrijd
geen begrip hebben. Weet u, wat hij tegen me gezegd heeft, toen hij me
de boodschap gaf? ‘Intellectuelen kan ik op de zetterij niet gebruiken’!
Begrijpt u, mijnheer Pankow, een typograaf
| |
| |
moet zijn
hersens hebben om de smeerlapperij te zetten, die de heren van de
redactie hem bezorgen, en de Internationale zingen in zijn vrije tijd
mag hij ook, zoveel als hij wil; maar zelf denken om achter de waarheid
van de dingen te komen: ho maar! En ik ben achter dingen gekomen, dat
kan ik u verzekeren!
Achter de waarheid van Marx zeker. Maar dat is toch ook nog geen reden.
...
Achter Marx, maar ook nog achter wat anders. En omdat ik daar een boekje
van open heb gedaan in ‘De Rode Strijd’, vlieg ik eruit. Het was
natuurlijk niet onder mijn eigen naam, maar Peters heeft het
uitgevonden; hij kon alleen niets bewijzen, anders had hij er me op
staande voet uitgegooid. Maar inrukken kon ik, al gaf hij een andere
reden op. Morgen aan de dag schreeuw ik het van de daken uit waarom; dan
zal hij nog wat anders beleven, diebroodrover!
Ik lees ‘De Rode Strijd’ niet. Is dat een tijdschrift, of ...
Een weekblad, een communistisch weekblad.
O, juist, ik herinner me de naam toch wel. En waarover heb je dan
geschreven?
(komt dichtbij Pankow staan): Hebt u wel
eens gehoord van de Aldington schrijfmachines?
De Aldington Company heeft de meerderheid van de aandelen van de krant in
bezit gekregen.
De Aldington Company is, om het zo maar eens te zeggen, niets anders dan
een lief naampje voor de internationale staal-trust van het
groot-kapitaal. Voor die paar schrijfmachines zouden die heren zich zo
druk maken en een krant kopen? Die zijn ook niet gek, al zijn het
ploerten. En zal ik u nu eens precies vertellen, waarvoor u en Muller en
de hele bliksemse boel hier op het ogenblik zit te schrijven en waarvoor
de lafbekken van de sociaal-democratische vakbeweging hierboven
loodlucht zitten te slikken?
Voor de kanonnen en de pantserplaten, voor de belangen van de
wapenindustrie en niets anders.
| |
| |
(verbluft): Wat? Wist u dat?
Dacht je dan, dat ik blind en doof was?
Maar ... hebt u de bewijsstukken? Die heb ik, en daarmee zal ik die
Peters nog anders tracteren, als ik weg ben, als ik op straat sta.
(lacht) Dan heb ik plenty tijd
om te schrijven, en ik zal het waarachtig niet laten ook!
Ik heb geen enkel bewijsstuk. Bewijsstukken kunnen me ook niets schelen;
ik geloof graag, dat jij met gecopieerde brieven en gegapte stukken
tienmaal meer kunt bewijzen dan ik. En toch weet ik tienmaal meer dan
jij, Jensen!
(enigszins minachtend): Zo! Hebt u soms
een copic van de brief van de directeur van de Aldington Company aan de
Nazareth Steel gezien, waarin zoveel staat als dat ingeval van oorlog
het hele Aldington-bedrijf ter beschikking staat voor onderdelen van
machinegeweren?
Neen, hoe zou ik! Ik heb geen enkele brief gezien. Maar ik heb wel andere
dingen gezien. Lees de koppen maar van het artikel, dat je daar in je
hand hebt.
(leest): ‘verzwakking van de volkskracht
door eindeloos gedebatteer’ ... ‘Een volksvertegenwoordiging behoort het
sterke gezag niet te belemmeren’. ... Maar dat is toch geen bewijs, mijnheer?
Je bedoelt, dat ik daarmee tegenover stommelingen niets bewijzen kan!
Dat is zoals u het noemen wilt. Als ik bewijs, bewijs ik met de stukken
zelf.
En wat is het resultaat? Dat niemand je gelooft, behalve een handje vol
lezers van ‘De Rode Strijd’! Aan de rest wordt wijsgemaakt, dat je stuk
een vervalsing is. Dan druk je een foto van het document af. Dan is het
een handige vervalsing. Dan leg je de handtekening van
de directeur op een ander stuk er naast. Dan zijn er al weer twee weken
verlopen en het publiek interesseert zich voor de pas begonnen Zesdaagse
of er is een vliegtuig over de Oceaan gevlogen. Dan nemen de grote
bladen weer notitie van de zaak en spreken van een ‘indiscretie’. Dan
antwoord jij in je ‘Rode Strijd’, dat het toch werkelijk zeer schandalig
is. Door de grote internationale voetbalwedstrijd hebben de grote bla-
| |
| |
den geen gelegenheid om er dadelijk op terug te komen.
Inmiddels heeft hun politieke redacteur een artikel geschreven over
sensatie en dat het toch gelukkig niet zo erg is als door sommige
demagogen wordt beweerd; dat de onafhankelijkheid van de redactie vaak
niet eens wordt aangetast, kortom ... het systeem heeft jouw echte stuk
door een klein beetje kennis van wat tegenwoordig het
publiek is even onschadelijk gemaakt als mijn overtuiging, die
op een paar gezichten, een paar gesprekken en een paar koppen
berust.
Dat u zo kunt redeneren, komt omdat u niet op de hoogte bent van het
economische proces. Het grootkapitaal zal zichzelf kapotmaken, dat is de
richting, waarin het gaat.
Wie heeft je dat gezegd? Onze Lieve Heer, of Marx?
Het blijkt uit de feiten; daar is geen geloofvoor nodig. Ik geloof niet
aan Onze Lieve Heer!
Het is niet nodig aan Marx te geloven; Marx bewijst.
Geloven aan bewijzen is het ergste geloof. Dan geloof ik nog maar liever
zonder bewijs, in het wilde weg, omdat mijn instinct mij dat zegt.
Daarom staat u dan ook in het burgerlijke kamp. Zal ik u nog eens wat
zeggen?
Al uw redeneringen zijn uitvluchten. U hebt hier een goed baantje, u
denkt: ik stoor me niet aan de kanonnen; ik schrijf er niet vóór, maar
ik schrijf er ook niet tegen, dan verlies ik mijn verdienste niet. Die
Zondagsartikelen van u: och, mooie woorden, en geestige zinnen, daar
houdt de bourgeoisie immers zo van! En omdat u dat zelf ook wel weet,
hebt u wat praatjes voor de vaak nodig om uzelf tegenover mij eruit te
redden. Heb ik gelijk of niet, mijnheer Pankow?
Je hebt zo door dik en dun heen gelijk, Jensen, dat ik alleen nog maar
weet, op dit ogenblik, waarom ik geen communist ben, zoals jij. Verder
... maar wij staan hier de tijd te verkletsen. Ik moet over dit
onderwerp een andere keer nog eens met je spreken.
Maar eerst zullen we de koppen van mijnheer Brown
| |
| |
eens even
laten zetten. Met die mijnheer Brown heb ik dan later ook nog een
appeltje te schillen. (met artikel
af)
| |
Vijfde toneel
Pankow. Later Mary Leroy
(haalt nog staande het artikel weer nit zijn zak; leest
daarin, tekent met potlood hier en daar iets aan, streept een paar
regels door. Gaat daarna weer voor bureau zitten en werkt enige
nieuwe kopij en proeven door, die hij in de lift legt)
(opent onhoorbaar de deur en kijkt om de hoek. Dan op
tenen naar Pankow, die weer voor zich uitstaart. Kust hem
plotseling)
(die met een schok opspringt, als Mary hem
aanraakt): O, ben jij het! (maakt
zich los, Mary op rand van bureaustoel, houdt arm om zijn
schouder): En ik dacht, dat ik je op Buitenland
moest komen halen, als ik je nog wou zien.
Het was op Buitenland vervelend. Ik ben toch maar liever bij jou.
(tegen Pankow aan, die verstrooid voor zich
uit blijft kijken) Wat is er toch met je de laatste
weken? Je hebt die croquetten ook al laten liggen! Toe, je moet iets
eten.
Ik ben niet ziek (speelt met Mary's
hand) Hoe gaat het met je schrijfmachine? Maakt die het
goed?
Mijn schrijfmachine? Wat is dat voor onzin? Wij hebben pas nieuwe
machines gekregen.
Aldington natuurlijk. Die heeft de beste patenten.
Ja ja. Ik praat onzin. Ik wilde je straks het artikel, dat ik geschreven
had niet laten lezen. Lees het maar, hier ligt het. Daar staat ook iets
aardigs in over Aldington schrijfmachines.
(neemt het manuscript en leest.
Kortepauze): Maar... (leest
verder) Maar ... wat ... (leest
verder) Maar wat betekent dat eigenlijk allemaal?
Heb jij dat zelf geschreven?
| |
| |
Je wilt dat toch niet ... in de krant zetten? Je bent toch niet gek
geworden?
Lieve kind, als ik dit stuk in de krant zette, zou morgen de hele stad en
ook nog een flink stuk van het land in paniekstemming zijn. Alles, wat
erin staat is n.l. van a tot z waar. En daarom heb ik het bij wijze van
grap, en voor mijn eigen pleizier, geschreven. Jammer genoeg, dat het
niet gedrukt kan worden; ik schreef het zo gemakkelijk, zo vanzelf,
zonder één onderbreking. Juist, omdat ik wist, dat ik niet werkelijk
schreef voor de duizenden, had ik het gevoel alsof ik alles aan de
duizenden kon zeggen. ... Je ziet, er staat geen woord Latijn in. Het is
niets anders dan zuivere historie en toch is het absoluut het beste,
helderste, scherpste, diepste stuk. dat ik ooit heb geschreven; en dat
stuk kan niet worden gedrukt.
(die onderwijl doorgelezen heeft, steeds meer
perplex): Wat, je beste stuk? Het is de grootste onzin,
Hans, die ik ooit gelezen heb. Je moet het verbranden; stel je voor, dat
het bij ongeluk in handen kwam van Muller!
Ik ben laf genoeg om te zorgen, dat Muller het nooit te zien krijgt.
Heus, je hebt koorts, Hans! Je moet een paar dagen in bed blijven. Zulke
dingen moet iemand zelfs voor de grap niet opschrijven. (angstig) Je hebt Jensen toch niet ... die
communist. ...
Wees maar gerust, ik heb met Jensen alleen over theorie
gepraat. Stel je voor, dat ik Jensen dit stuk (schijnt plotseling een idee te krijgen) stel je
voor dat ik Jensen ... dit stuk ...
Wat, Jensen en dit stuk? (pakt Pankow bij de
arm) Toe zeg op dan, je hebt Jensen toch niets gezegd?
Je weet toch, dat hij zijn ontslag heeft gekregen? Hij schijnt
onbetrouwbaar te zijn, er wordt van alles van hem verteld.
Welneen, Jensen weet van niets. Ik dacht alleen plotseling ... maar dat
doet ook niets ter zake. Geef het stuk maar weer hier. Als hoofdartikel
voor morgen deugt het toch niet, want we hebben een schitterend pleidooi
van de referendaris Brown over de zegeningen van de sterke man.
| |
| |
Je moet het verbranden, Hans! Och God, wat kan je die politiek toch
schelen? Vroeger gaf je niets om die dingen. Muller heeft vanmiddag nog
tegen me gezegd ... (houdt zich in)
(plotseling fel):
Wat heeft Muller tegen je gezegd?
Och, niets bijzonders. Hij praat wel meer over je. ... Neen, niets
bijzonders.
Dan zal ik je zelf wel precies vertellen, wat hij tegen je gezegd heeft.
In de eerste plaats, dat ik er in het algemeen, heel in het algemeen,
voor zorgen moet geen politiek in mijn Zondagsartikelen te brengen, niet
waar? Mary: Ja, maar daar steekt toch niets in?
En in de tweede plaats heeft hij je gesproken over dat bijzondere,
concrete geval van het artikel van verleden Zondag, waarin ik geschreven
heb over de ‘zwendel met het volkskarakter’. Zoiets moet niet meer
voorkomen, niet waar? Nietwaar? Is het zo of is het
niet zo? (hij is opgesprongen)
Neen, ook daar steekt volstrekt niets in! En jij laat je voor dergelijke
spionnage gebruiken? Maar mijn God, zie je dan niet in, dat ik gelijk
heb, dat dit hele huis met dode zielen in zijn domheid of zijn
oprechtheid of zijn onoprechtheid of idealisme of hoe
je het noemen wilt een filiaal is van... enfin, van schrijfmachines?
(Er wordt geklopt, Pankow en Mary horen het niet)
En zie je dan niet, dat dit spel alleen mogelijk is, doordat de ene
lafbek al laffer is dan de andere? De een is socioloog, de ander is
dichter, de ene is expert in dit, de andere in dat ... en als kleine
blindemannetjes, zo laf, dat ze zelfs niet huichelen
kunnen, lopen ze in het gareel ... van wie, ja van wie? Van een
schrijfmachinefabrikant, die op zijn beurt ook weer in het gareel loopt
van ... ga maar door. ...
(stampvoetend): Houd toch op met die
nonsens ... ik zeg je, houd op, houd op. ...
(Er wordt weer geklopt, luider)
Waarom komt die kerel niet binnen? (naar de
deur) Ja!
| |
| |
| |
Zesde toneel
Pankow, Mary Leroy, Prof. Ritzel
(op, hoed en jas; bij de deur): Hebt u
mij niet gehoord? Ik heb een paar maal flink hard geklopt.
Ja, neemt u mij niet kwalijk ... wij spreken een beetje luid, denk ik.
Maar wat of wie zoekt u?
(rondziend): Er is hier veel verbouwd,
lijkt me, heel wat verbouwd sinds de tijd, dat ik hier geregeld kwam.
... Ja, de tijd heeft schuld aan veel, aan heel veel. ...
Ja, pardon mijnheer, is u hier wel terecht?
(hand aan oor, regelmatig wederkerend
gebaar): Hoe zegt u? Ik hoor nog wel heel goed voor mijn
leeftijd, maar toch ... (lacht
tevreden) ... ja, de tijd heeft schuld, heeft ook daaraan
schuld. ... Wat ik vragen wilde: is u mijnheer Pankow?
Komaan, dat doet mij pleizier, heel veel pleizier, dat ik u nu eindelijk
eens ontmoet. ... En die dame?
Juffrouw Leroy, secretaresse van de hoofdredactie. Maar ...
(vergenoegd): O neemt u mij niet
kwalijk, ik had gedacht: twee jonge mensen. ... Zo, dus u is de
secretaresse van de hoofdredactie! En is u dan al lang hier?
(a.v.): Dus het is al meer dan vier jaar
geleden, dat ik hier zelf voor het laatst was! Ja, de tijd doet zulke
dingen, bewerkstelligt zulke dingen.
Houdt u mij ten goede, mijnheer, maar zoudt u mij misschien kunnen
zeggen, wie u is en wat u hier komt doen?
(verbaasd, maar steeds vergenoegd): Wat
zegt u me daar? Heb ik vergeten mijn naam te noemen? Dat moet dan een
gevolg zijn van mijn twee en tachtig jaar, ja, dat moet dan wel het
gevolg er van zijn. ... Mijn naam is Ritzel.
Wat zegt u? Ritzel? Prof. Ritzel?
Jaja, Ritzel. U kent mijn naam dus nog? Komaan, dat doet mij heel veel
pleizier, dat u mijn naam nog kent. Ik
| |
| |
schreef vóór u de
artikelen in het Zondagsblad; toen u nog op de schoolbanken zat, schreef
ik ze al ... ja, u kunt het geloven of niet, maar het is zo! U moet niet
vergeten: ik ben twee en tachtig jaar, en ik heb heel veel
meegemaakt.
Maar gaat u dan toch zitten, professor. Het doet me bijzonder veel
genoegen u eens te zien. Hier hebt u een stoel.
(gaat zitten): Dank u, dank u. U is heel
vriendelijk. (legt zijn hoed voorzichtig naast zich.
Pankow raapt hem op en hangt hem aan de kapstok)
Dank u. U hebt nog iets van die ouderwetse hoffelijkheid, die ik altijd
gewaardeerd heb. Niet, dat ik een mens naar die uiterlijkheden zou
willen beoordelen, o neen, volstrekt niet, maar toch. ... (kijkt vergenoegd naar Pankow en Mary, die hem als een
curiositeit opnemen) Zoals u daar staat, zoudt u
mijn kleinkinderen kunnen zijn. Iemand wordt oud zonder dat hij het
merkt. Ik ben ook oud, dat ziet u wel, maar ik voel mij toch nog jong.
Zo jong zelfs, ja u zult het misschien niet willen geloven, dat ik ...
maar neen, daar spreek ik dadelijk wel over. Men moet de dingen niet
door elkaar halen; en dat is eigenlijk het enige, waaraan ik merk, dat
ik oud word: ik haal soms de volgorde van de dingen
door elkaar. Verder ben ik nog heel helder, heel helder. Soms denk ik,
dat ik veel helderder ben dan dertig jaar geleden; maar de volgorde van
de dingen, ziet u, en ook het geheugen, dat laat mij wel eens in de
steek. Ik krijg een gedachte en ik ben plotseling zo vol van die
gedachte, dat ik er een boek mee zou kunnen vullen ... en dat is nu ook
de reden, dat ik ù ... maar nu haal ik de dingen toch
weer door elkaar! Ik moet u toch eerst nog van alles zeggen om u op de
hoogte te brengen van mijn onverwacht bezoek, want het is wel wat
onverwacht, niet waar?
Ja, ziet u, ik ben hier al in geen jaren meer geweest. Vroeger bracht ik
mijn artikelen wel eens zelf, maar sedert negen jaar woon ik niet meer
in de stad. De stad werd mij te druk, dat begrijpt u wel. Ik kan de tijd
niet tegenhouden, en dat zou ik ook niet willen, maar om te denken heeft
een mens rust nodig. Dat is een eeuwige wet. ... Maar in de allerlaatste
| |
| |
tijd had ik ook daarbuiten moeite met het schrijven van mijn artikelen. Ik zei u daareven al, dat van
die volgorde. Vroeger ging het schrijven vanzelf. Maar in de
allerlaatste tijd, na de dood van mijn vrouw. ... (zich tot Mary richtend) U zult wel het best kunnen
begrijpen, wat een vrouw voor een man kan zijn. Hoe oud is u?
Mijn vrouw was drie en zeventig, toen ze stierf. Wij hadden één zoon, die
is op zee verdronken, daar is zij nooit helemaal overheen gekomen.
(weer vergenoegd) Ik geloof...
u moet mij dat niet kwalijk nemen, juffrouw ... juffrouw ...
Juist, Leroy ... u moet mij niet kwalijk nemen, dat ik dit zeg, maar het
is één van die plotseling opgekomen ideeën van de allerlaatste tijd ...
ik geloof, dat de vrouw veel meer aan de kleine dingen van het dagelijks
leven vastzit dan de man, die in staat is zich door zijn denken los te
maken van al het kleine. ... Toen het bericht binnenkwam van de dood van
onze zoon, was ik ook wel bedroefd, maar ik had toch dadelijk een troost
in mijn levensbeschouwing; alles wordt door een grote eeuwige wet van
redelijkheid bestuurd, zei ik tegen mezelf. Maar mijn vrouw! ik heb
nooit iemand zo horen snikken. ... Vreemd, zij had niet de kracht zich
los te maken van het geval zelf, er de achtergrond van te zien.
...Natuurlijk zijn het alleen de zeer grote mannen,
die zich geheel kunnen losmaken en die daardoor de
voorgangers der mensheid worden. ... U houdt mij toch nu niet voor een
onmens, juffrouw?
Ik was werkelijk ook diep bedroefd, toen ik het nieuws hoorde, maar ik
had tegelijkertijd de kracht die droefheid te overwinnen. ... Maar,
mijnheer Pankow, nu ben ik toch werkelijk weer de volgorde kwijtgeraakt.
Wij spraken over iets anders, en toen werd ik plotseling weer afgeleid
door die nieuwe gedachte, over man en vrouw. ... Helpt u mij eens even
op weg, wij spraken over ...
Over de moeite, die u had, in de allerlaatste tijd, met het schrijven van
uw artikelen.
| |
| |
O juist, juist, dat was het. Begrijpt u, dat is eigenlijk het enige,
waaraan ik merk, dat ik oud word. En daarom was ik ook wel blij, dat ik
zulk een allervriendelijkste brief ontving van mijnheer Muller, en later
zelfs nog een persoonlijk bezoek. Dat maakte het voor mij gemakkelijker
mij geheel terug te trekken.
(die tot nog toe geamuseerd, afgeleid van vorige
scène, heeft geluisterd, wordt vanaf dit moment aandachtiger,
terwijl Mary zich steeds meer gaat vervelen): Zo,
dus mijnheer Muller heeft u zelf bezocht! Dat is wel een grote eer!
Zeker, dat is het. Ik acht mijnheer Muller zeer hoog, al heb ik tegen
zijn opvattingen wel enige bezwaren. ... Maar daarover straks, ik moet
de draad niet verliezen. ... Mijnheer Muller kwam mij allerhartelijkst
tegemoet. Ik vertelde hem ook, wat ik u daareven verteld heb; van die
ideeën, die mij geheel in beslag nemen en die het mij vaak moeilijk
maken de juiste vorm te vinden. Hij begreep dat volkomen, en zo kwamen
wij al heel gemakkelijk tot overeenstemming over mijn afscheid.
(zeer vergenoegd) U weet, dat
daaraan een zeer hartelijke huldiging was verbonden.
Ja, heel veel bloemen en toespraken, niet waar?
Heel veel bloemen en toespraken, veel meer dan ik had durven verwachten.
U begrijpt, met de grote dingen van het leven heeft zoiets niet te
maken, maar het geeft toch een gevoel van voldoening als men merkt niet
voor niets te hebben geleefd en geschreven. Ik heb altijd getracht in
mijn artikelen door te dringen tot de kern van de zaak, zo helder en
eenvoudig mogelijk over de moeilijkste dingen te spreken.
Ja, merkwaardig, en niet gemakkelijk. Vooral in de allerlaatste tijd,
toen ik soms de dingen zó helder en eenvoudig zag, dat ik er zelf over
verbaasd stond! Ik had soms het gevoel, dat ik iedere dag jonger werd, u
zult het misschien nauwelijks geloven; of ik tachtig jaar geleefd had om
in één jaar alles te vinden. ... Maar nu ben ik toch
werkelijk weer afgedwaald! U moet mij maar niet
kwalijk nemen, het is een zonderling verschijnsel. ... Neen, wacht, nu
herinner ik mij
| |
| |
toch; wij spraken over het bezoek van
mijnheer Muller, nietwaar?
Inderdaad. Mijnheer Muller bezocht u en u kwam heel gemakkelijk met hem
tot overeenstemming, dat u af zoudt treden. Heeft mijnheer Muller ook
mijn naam genoemd?
Dat is juist, dat is juist de reden, waarom ik u kom opzoeken. Toen ik
met mijnheer Muller over mijn aftreden sprak en toen ik hem duidelijk
had gemaakt, dat ik moeite had met de volgorde en ook met mijn geheugen,
toen was hij, hoewel hij zeide dat het hem zeer veel leed deed,
natuurlijk dadelijk bereid mij van al mijn verplichtingen te ontheffen;
en ik stemde daarin toe. Maar er was één ding, dat mij hinderde: hoe zou
ik nu die ideeën van de allerlaatste tijd, die, dat geloof ik zeker,
voor de hele mensheid verlossing kunnen betekenen, verder uitdragen?
Begrijpt u, dat mij dat hinderde, mijnheer Pankow?
Nu, daarom vroeg ik mijnheer Muller, wie mijn opvolger zou zijn, en toen
noemde hij mij uw naam. Toen vroeg ik hem of hij er bezwaar tegen zou
hebben, als ik trachtte u op de hoogte te brengen van mijn nieuwe
ideeën, zodat u ... ja, ik hoop, dat u mij goed begrijpt. ...
Natuurlijk, natuurlijk. Gaat u vooral door.
Maar ik houd u toch niet op?
Absoluut niet. (tot Mary) Wil jij even
die twee artikelen doorzien, die hier nog liggen en ze dan in de lift
leggen? (Mary met schouderophalen, en van tijd tot
tijd luisterend, gaat corrigeren) Gaat u vooral
door. Er is haast geen nieuws vanavond.
(weer vergenoegd): Ja, dat had ik wel
gedacht, dat u belangstelling zoudt hebben voor mijn ideeën. U zult
...
Mag ik u even onderbreken? Had mijnheer Muller daar
bezwaar tegen?
Neen. Hij zei wel, dat u toch uw eigen gang zoudt gaan en dat u zelf
ideeën genoeg had. ... Maar nu is u misschien verwonderd, omdat ik niet
dadelijk bij u gekomen ben?
| |
| |
Dat komt zo. Ik wist niets van u. Ik lieb toen eerst uw gedichten en uw
roman gekocht. Daar vond ik héél veel mooie en diepe gedachten in, maar
toch niet mijn gedachten. Er zijn diepe gedachten, die
toch niet eenvoudig zijn, niet waar?
Daarin hebt u gelijk. Ik was bijzonder diepzinnig en bijzonder
stompzinnig tegelijk, toen ik die boeken schreef.
Nu overdrijft u! Er waren werkelijk mooie en diepe gedachten in; maar
omdat het niet mijn gedachten waren, had ik de moed al opgegeven. Toen
las ik uw artikelen in het Zondagsblad. En toen gebeurde het wonder: U werd een ander! Iedere week kwam u dichter bij mij,
dichter bij de grote waarheden, die ik ontdekt heb! O, u weet niet, wat
dat voor mij betekend heeft! En de laatste week:
toen zag ik het plotseling voor me, heel helder, het leek wel een
visioen, dat de goddelijke wet van de groei der redelijkheid onder de
mensen, ook hier gewerkt had! Weet u, wat ik zag?
Dat het woord ‘opvolger’ hier een diepere zin had! Dat u
mijn opvolger zoudt zijn, dat u mijn ideeën zoudt verkondigen!
(vergenoegde extase, Mary kijkt verbaasd op,
heeft moeite haar lachen te onderdrukken) En nu ben
ik hier gekomen om u te vragen of u die taak op u wilt nemen.
Ja, om u de waarheid te zeggen, daarvoor zal ik toch eexst ...
Natuurlijk, u moet eerst weten, waarin die taak bestaat. En het is een
zware taak, even zwaar als die van de apostelen, die Christus' woord
hebben verbreid; maar uit uw artikelen heb ik geleerd, dat u innerlijk
gerijpt bent, dat u op het punt staat dezelfde waarheid te ontdekken,
die ook ik ontdekt heb. Die waarheid is zo eenvoudig, dat ik u met
enkele woorden kan zeggen, waarom het gaat.
(buigt zich naar Pankow over,
nadrukkelijk): Tot nog toe waren er gelovigen, die Christus
in naam beleden, maar door hun leven zijn geboden schandvlekten; en er
waren ongelovigen, die alleen de rede erkenden, maar
in hun
| |
| |
leven vaak bewezen, zedelijk de meerderen te zijn
van de zogenaamde Christenen, die van de rede niet wilden weten. Zo
leefden er twee soorten mensen langs elkaar heen, gelovigen en de
redelijken, maar omdat zij elkaar bestreden, waren zij beide machteloos.
Ik zelf behoorde vroeger tot de laatsten; ik spotte met het Christendom,
ik aanbad de rede. Begrijpt u mijnheer Pankow, daardoor kwam ook ik tot
niets! Tot niets! Dat is toch duidelijk en
eenvoudig, niet waar?
Toen nam ik op een goede dag, het is nu ruim anderhalf jaar geleden, het
Nieuwe Testament in handen; het had zeker een zin, dàt het mij weer in
handen kwam. Ik las over Christus, dagen lang las ik over Christus,
eerst nog met tegenzin, want het was heel lang geleden, dat ik aan Hem
gedacht had zonder onverschilligheid; en toch trok mij iets
onweerstaanbaar aan in Hem. Op een zekere morgen, weken daarna, stond ik
voor mijn huis naar een wolk te turen; en toen wist ik plotseling, het
kwam over mij: Christus en de rede zijn een en
dezelfde! Niet de naam-Christenen zijn de ware Christenen, maar
zij, die Zijn geest, dat is de ware redelijkheid, willen verbreiden!
U had toen zeker juist het Evangelie van Johannes gelezen?
Ja, het waren die eerste verzen, die mij de waarheid deden vinden.
Christus is de rede, en de rede is Christus. Daarom zijn niet de
naam-Christenen, die ‘logos’ door ‘woord’ vertalen, de ware Christenen,
maar zij die de rede als drijfkracht erkennen. Maar u moet goed
begrijpen, mijnheer Pankow, dat ook wij, die alleen de rede erkenden en
daarom Christus verwierpen, schuldigstaan. Wij hebben niet willen
inzien, dat Christus, als mens, voor ieder van ons een voorbeeld moet
zijn; dat wij dus allen de plicht hebben zo te leven als Hij leefde. De
naam-Christenen doen dat niet; zij verkiezen een gemakkelijk leven; zij
ranselen de wisselaars niet uit de tempel, zij sterven niet aan het
kruis; en evenmin doen dat de ongelovigen, die alleen de rede erkennen.
Begrijpt u nu, hoe eenvoudig de waarheid is?
| |
| |
En hebt u getracht die waarheid in uw Zondagsartikelen te
verkondigen?
Wat ik heb kunnen doen is niet veel. Toen ik eenmaal dit gevonden had,
moest ik alles opnieuw opbouwen; want nu moest ik overal Christus
prediken, waar ik hem door de naam-Christenen en de onverschilligen
verloochend vond. Maar ik ben oud; en ik kan de volgorde van de dingen
niet altijd meer vinden, ziet u. Ik heb de waarheid héél helder voor
mij, maar er moet een jonge kracht komen, die haar toepast. Het is soms
heel treurig, als ik de volgorde kwijtraak; dan voel ik, dat ik alleen
maar Johannes de Doper kan zijn, dat niet ik de man ben, maar hij, die
op mij volgt.
(vergenoegd stralend): Ja! Ja! dat wil ik zeggen! U kunt de man zijn! U hebt alles:
jeugd, en toekomst, en voor u is de volgorde geen hinderpaal! U moet
overnemen wat ik ben begonnen! Daarvoor is maar één ding nodig. ...
U moet niet kleven aan de dingen van de wereld. U moet sterk zijn.
Ja ja. En hoe stelt u zich dat in de practijk voor?
(zich weer overbuigend): Er moet een
partij komen van uitverkorenen, een Christus-partij. Zij moet eerst in
het verborgen werken, zij moet de middelen kiezen, die anderen niet
kiezen, omdat zij te verslaafd zijn aan het aardse en zelf met de
wisselaars in de tempel zitten. Wie de ware geest heeft, die vindt ook
de ware middelen.
Ja ja. U denkt dus, dat Christus een afkeer had van alle halve
maatregelen?
En dan nog een vraag: denkt u, dat Christus succes van zijn optreden
heeft verwacht, of denkt u, dat hij alleen maar zo handelde, omdat hij
het niet laten kon?
Dat ... dat begrijp ik niet goed. Ik ben al oud, ziet u, sommige dingen
neem ik niet meer zo gemakkelijk op. Christus wilde het koninkrijk van
de rede stichten.
Juist. Maar als hij nu eens van te voren had geweten, dat ... kort en
goed: zoudt u zich kunnen voorstellen,
| |
| |
dat Christus de
wisselaars uit de tempel had geranseld, alleen en
uitsluitend om het pleizier van zich een ander te voelen dan
zij?
Ja, u moet mij niet kwalijk nemen, maar ik geloof, dat ik u nog niet
geheel begrijp. De ware redelijkheid werd door de wisselaars
veronachtzaamd, zij stonden een betere wereld in de weg. Bedoelt u dat,
mijnheer Pankow?
Zo ongeveer. Ik geloof in ieder geval, dat ik ù begrijp.
En dat is toch de hoofdzaak, waar het om gaat! ... Maar ik mag u
werkelijk niet langer ophouden! Zoudt u mijn denkbeeld in overweging
willen nemen? Ik geloof dat de wereld verlost kan worden, wanneer één
man zich geroepen voelt om mijn partij voor te gaan.
Ik beloof u, professor, dat ik uw denkbeeld zéér ernstig zal overwegen.
(Mary, die juist de proeven in de lift heeft
gelegd en luistert, heeft weer moeite haar lachen te
verbergen) Misschien zult u spoediger dan u denkt iets
van mij horen.
(ontroerd, maar vergenoegd; drukt Pankows hand
langdurig): Ik ben u zeer, zeer dankbaar; als u
wist, wat dit bezoek nu voor mij oude man betekent! Ik had u dus toch
herkend! ... Dan ga ik nu maar. (haalt een paar
blauwe schoolschriften uit zak te voorschijn) Hier
hebt u nog een paar cahiers met aantekeningen over de grondwaarheid en
de waarheden die daaruit volgen; misschien hebt u daar profijt van ...
maar misschien ook niet, omdat ik alles heb opgegeschreven zonder op de
volgorde te letten. Dus ik hoor van u?
U hoort zeer binnenkort van mij.
(stralend): Dank u, dank u. (haalt uit binnenzak sigarenkoker) Mag ik u
een goede sigaar aanbieden? Of rookt u alleen maar pijpen? Er gaat toch
niets boven een goede sigaar.
Tot mijn spijt rook ik geen sigaren, professor.
Dat is jammer. Dat sigaretten roken van tegenwoordig is mij niet
sympathiek. Vindt u het sympathiek als een vrouw sigaretten rookt,
juffrouw ... juffrouw ... Ja, nu ben ik toch werkelijk weer uw naam kwijt. ...
| |
| |
Leroy. Ik took zelf sigaretten, professor.
Ach, ja? U moet mij dan maar niet kwalijk nemen, ik kan er heel slecht
aan wennen. Ik wordeen dagje ouder, moet u maar denken; dat maakt het
moeilijker nieuwigheden te begrijpen. Gelukkig, dat ik verder nog geheel
helder ben. ... Ik heb met bijzonder veel genoegen kennis met u gemaakt,
juffrouw Duroy. (schudt Mary hartelijk de
hand) Mijnheer Pankow, ik hoor dus van u, nietwaar?
(schudt Pankow hartelijken hingdurig de
hand) Dag mijnheer Pankow, tot wederziens dus.
(geek hem hoed): Deze weg, professor. En
dank voor uw bezoek. (Ritzel door deur
af)
| |
Zevende toneel
Pankow, Mary Leroy
(buitengewone vrolijkheid): Oef! Mijn
hemel, Hans, hij wou jou tot Christus benoemen! Heb je dat gehoord? Wat
een man! ... Stel je voor, jij Christus! Is het niet om je dood te
lachen?
(afwezig): Het is inderdaad erg
beladielijk. (in de cahiers van Ritzel
bladerend)
Maar ik heb toch ook wel met hem te doen. Het is voor hem te hopen, dat
hij niet lang meer leeft, vind je ook niet?
(a.v.): Ja, dat zal wel. ...
Het was overigens aardig van je, dat je hem au sérieux nam. Gek, het was
soms precies, alsof je werkelijk op zijn gedachten inging!
En als ik dat nu ook eens werkelijk gedaan had? Wat zou je dan van me
zeggen?
Och schei uit! Meen je dat?
Waarom zou ik het niet menen! Ik heb toch ook dat
artikel geschreven, waar je straks zo boos over werd! Was dat soms een
minder kindse inval?
Begin daar nu niet weer over, in godsnaam! Het is al erg genoeg, dat je
zoiets voor de grap geschreven hebt. Laat het dan drukken als je prof.
Ritzels opvolger wilt worden!
| |
| |
(peinzend): Kinds ... kinds ... wat is
kinds; was ik tot nog toe niet even kinds als hij? Meende ik soms ook
niet consequent te zijn? Verschil is er alleen tussen zijn kindsheid en
mijn grappenmakerij aan de ene kant, en een ongewone, gedurfde daad aan
de andere kant, omdat er voor een daad moed, werkelijke consequentie
nodig is, terwijl kindsheid en grappenmakerij beide even onschadelijk
zijn. (plotseling direct tot Mary) Ik
moet je iets zeggen, Mary. Je zult het niet begrijpen, maar ik wil het
je toch zeggen; ik had het ook aan Ritzel kunnen zeggen, maar hij zou
niet eens begrepen hebben waar ik het over had. (haalt het artikel uit zijn zak) Ik heb dat artikel
niet voor de grap geschreven!
Ik heb het, woord voor woord, geschreven met de bedoeling het te
publiceren. Ja zeker, zeker, terwijl ik het schreef, herhaalde ik steeds
voor mijzelf: ‘Het is een grap!’ Waarom? Omdat ik de kans op ontsnapping
toch nog wilde behouden, uit pure lafheid. Maar intussen schreef ik,
zoals ik nog nooit geschreven had. Verzen, mijn roman ... het was alles
moeizaam, kunstmatig, vergeleken bij dit éne, dat niet misverstaan zou
kunnen worden, waar geen litteraire oordelen over zouden kunnen worden
geveld, die niet ter zake doen, waar niemand iets anders uit zou kunnen
lezen dan dit éne: volksrecht, volkskarakter, volksweerbaarheid, sterke
man en nieuwe koers, het is alles niets anders dan kermisvermaak voor
het publiek om de grote transactie om te zetten in idealisme!
En je bewijzen? Je kunt immers niets bewijzen?!
Wie zegt dat ik iets bewijzen wil! Met bewijzen zal na mij de z.g. vrije
pers wel komen aandragen! Dat is werk voor andere sjacheraars,
handelaars in pacifisme en vooruitgang! Ik heb alleen
eenmaal te laten zien, dat ik een ander ben, dat ik
het aandurf van mijn beste grap ernst te maken.
Maar Hans, je zult ontslagen worden, je zult nooit weer ergens een
betrekking vinden, als je dat doet! (klemt zich aan hem vast, begint te
snikken) Hans, doe het niet, denk ook eens aan mij, aan ons
... doe het niet, o god, doe het niet!
| |
| |
(zakelijk, maar zacht, strijkt Mary over het
haar): Kom Mary, kom! Denk nu maar, dat het zover nog
niet is. Denk nu maar, dat ik toch heus wel weer laf zal zijn, morgen of
overmorgen!
Je doet het niet, je moogt me dat niet aandoen!
(sussend): Ga nu naar je kamer, kindje!
Zodra ik hier met het werk klaar ben, kom ik bij je, vannacht nog, ik
beloof het je, kom! (helpt haar in mantel. Mary
veegt haar ogen af, en zet haar hoed op) Kom,
straks praten wij verder over alles. (brengt haar
naar deur, tot in gang; toneel een ogenblik
leeg)
| |
Achtste toneel
Pankow. Later Jensen
(terug door deur, heeft artikel nog in de hand. Gaat
voor bureau zitten, leest het snel door, verandert hier en daar
nog iets, neemt telefoon): Binnenland. Geeft u mij
de zetterij (pauze) Zetterij? Hier
Binnenland. Laat Jensen dadelijk nog even komen. ... Ja. (hangt op. Leest nog snel hier en daar een zin,
verbetert nog iets. Steekt een verse pijp op, zware
rookwolken)
(na kloppen binnen): Hier ben ik,
mijnheer Pankow.
Luister, Jensen. Is het artikel van mijnheer Brown al gezet?
Prachtig. Het zal geen dienst behoeven te doen, Jensen, tenminste
morgenochtend niet, en als jij mij helpt.
(verbaasd): Wat bedoelt u? Is er
tegenorder gekomen?
Neen. Mijnheer Muller zal morgenochtend, als hij zijn krant openvouwt,
niets anders verwachten, dan dat het artikel van mijnheer Brown op de
frontpagina staat; maar het vermakelijke van het geval zal zijn ... dat
het er niet staat.
(a.v.): Wilt u het dan op eigen
gelegenheid laten vervallen?
Dat niet alleen. Ik heb hier een ander hoofdartikel, geschreven door een
zekere heer Pankow, jou ook welbekend. Het is getiteld De
Pantserkrant - in grote kapitalen zetten,
| |
| |
Jensen,
denk eraan! En de onderkoppen zijn: Hoe men uit
schrijfmachines machinegeweren en uit machinegeweren idealisme
maakt - tweede onderkop: Onthullingen over
onszelf. Hier lees! (geeft hem het
artikel)
(leest, nog steeds verbaasd; korte
stilte): Wat? U wilt dat ... in het ochtendblad zetten?
Maar weet u wel, dat u dat uw betrekking kost?
(ironisch): Ja, vermoedelijk wel. Het
eerste, waar een beroepsrevolutionnair aan denkt, is blijkbaar het
verlies van een betrekking.
(die verder leest) Maar ... wat u hier
schrijft, dat doet u de das om, als het gedrukt wordt!
Als het gedrukt wordt. En het wordt alleen gedrukt, als jij mij daarbij
helpt. (vlak tegenover Jensen;
zakelijk) Luister. Jij hebt hier niets te verliezen, je
bent ontslagen, jou alleen kan ik gebruiken voor dit werk. Kun jij
ervoor zorgen, dat je dit artikel binnen het uur eigenhandig zet? Kun
jij bij de opmaak van de pagina zorgen, dat geen sterveling merkt, wat
er aan de hand is? Kun jij, Jensen, mijnheer Muller dat onverwachte
ochtendblad aan zijn ontbijt bezorgen?
Ja, als het moet, gaat dat. Maar dat is een wilde actie, mijnheer Pankow!
Dacht u, dat u met ongeorganiseerd verzet verder kwam?
Dat is mij onverschillig. Ik heb geen ander doel, dan het artikel te
laten drukken in mijn eigen blad. Dat is alles. Enig rumoer zal het
bovendien toch zeker wel verwekken, zou ik zo denken?
Ik geloof, dat ik u begrijp! U behoort bij de anarchisten! U wilt eerst
tot de grond afbreken! Is u anarchist of is u het niet?
Het spijt me voor jou, maar zelfs dat ben ik niet. Ik ben en blijf een
dilettant in de politiek. Maar het lijkt me nu niet het geschikte
ogenblik om daarover te philosopheren. Ik vraag jou één ding: wil je
mij, in deze nacht, en met dit werk,
helpen, ja of neen? Morgen kun je mij precies zoveel verachten om mijn
wilde actie als het je belieft. Dus: ja of neen?
(na kort overleg): Ik help u.
(geeft hem de hand) En ik heb
respect voor u, dat wil ik erbij zeggen.
| |
| |
Respect overbodig, Jensen. Waarom zou je respect hebben voor iemand, die
zichzelf de allergrootste voldoening verschaft die maar in de wereld
denkbaar is? (zakelijk) Vooruit, aan de
gang. (kijkt op horloge) Als ik over
een uur de proef hier heb, gaat alles nog prachtig. Dus denk eraan: zelf
zetten, niemand, zelfs geen partijgenoot van je, erin betrekken! Wij
tweeën zijn voor de zaak verantwoordelijk, niemand anders.
Dat kunt u aan mij overlaten.
Uitstekend; je brengt mij dan straks de proef zelf, niet waar? Ik heb
hier intussen nog wat kopij te bewerken, die we voor het contrast ook
maar mee zullen nemen. Vóór de verslaggevers terugkomen, moet alles voor
elkaar zijn. Tot straks dus.
(met artikel naar deur, blijft daar staan,
wacht)
(draait zich om van bureau): Is er nog
iets, Jensen?
(aarzelend): Ik zou nog willen vragen,
nu u toch ... Zoudt u niet iets aan het slot kunnen zeggen van de grote
revolutionnaire actie, van de dictatuur van het
proletariaat, of van massa-demonstraties?
Ik zou je graag een pleizier doen in mijn ochtendblad,
maar een dergelijke toevoeging zou met de rest van het artikel niet
overeenkomen en er de helft van het effect aan ontnemen bovendien.
Dat geloof ik niet, mijnheer! De wilden alleen zullen nooit iets
bereiken.
Misschien niet, misschien wel. Maar een wilde is nu eenmaal een wilde.
Laat hem maar in het wild rondlopen, hij is ongeneeslijk.
Het is jammer, vervloekt jammer, dat u niet bij de partij bent.
(ziet Pankow aan, dan snel
af)
(voor zich uit): Caesar trekt over de
Rubicon ... als een wilde! (hij gaat voor bureau
zitten en begint te werken)
DOEK
|
|
Auteursrecht onbekend