|
| |
| |
| |
IV. Het carnaval der gelovigen
In het zielige stadje Chartres, een verzameling straten, huizen, winkels, café's
en inwoners, verkoopt men de vreemdeling vele soorten briefkaarten, die alle
details weergeven van één immens gebouw, dat zich hier op wonderlijke wijze
losmaakt uit het provincieleven. De kathedraal van Chartres is hoog en
onregelmatig en schijnt de stad te bedreigen als een vesting. In de uitbundige
portalen is de geschiedenis van het heil der wereld samengevat als wellicht
nergens elders; het donkere licht der ramen dooft het rumoer der profanen en
kleurt de zon met wierook. Apostelen en heiligen rusten hier in steen en glas,
soms vluchtig verminkt door de tijd, maar onophoudelijk verdiept in een
glimlach, de gothische glimlach, die nooit tot lach wordt. Het eerste
mensenpaar, de maanden van het jaar, Plato en Aristoteles, God zelf, spelen mee
in deze zwijgende beeldwoede boven een nietige stad. Duizend gestalten
verbruikten de beeldhouwers van Chartres, scheppend tegen de plaag der grote
branden in, om zich te bevrijden van de plaag der dichterlijkheid, die vretender
is dan brand. Niet tevreden met de vastlegging der opwaartse richting,
overdekten zij hun monument met een heidendom van figuren, een ziekelijke
woekering van gestalte; een schimmel van individualiteit vegeteert hier, zij
kruipt tegen de kathedraal op, zij tracht zichzelf te verloochenen door slechts
dienende functie te willen zijn; niettemin, zij is er, als een
ontvluchtingsdroom, een dolle ren langs alle physionomieën van het ondermaanse,
plotseling doodgeslagen, neergehamerd, vastgeklonken in steen, in rust, in de
veiligheid van de Tempel. Nòg schijnt een enkele hand te wenken uit de
bewegingsorgie; maar de ontelbare individuen staan gehoorzaam in de schaduw van
de kathedraal, gedrild als soldaten, nederig als waterdragers, opgelost in het
monument. Zij worden weggezogen uit hun bijzonder- | |
| |
heid, omhoog,
vaak zo hoog, dat alleen de zeer ijverige Amerikaan, die zich tot elke prijs
inspant om individualiteit te zien, hen met zijn binocle ontdekt. Individuen
zijn zij, creaties van bizarre dichters, die meenden onder één ban te staan en
daarom hun wezens kunstvaardig tegen de immense toren aankwakten, opdat zij
dienstbaar zouden zijn. Wat heeft deze dwazen bezield? Wat joeg hun geestdrift
naar dit enorme centrum, waarin zij zelf als individuen moesten sterven? Waarom
verspilden zij hun talent, om onzichtbaar te zijn, om knecht te worden van een
verzamelplaats der burgers, om onderscheidingen te scheppen en tegelijk uit te
wissen?
Wij spreken doorgaans zonder schroom het grote woord uit: geloof. Zij waren
gelovig, de beeldhouwers van Chartres. ... Maar men wendt zich af van de
kathedraal en hoort het gekijf der twintigste-eeuwse buurvrouwen: de gelovigen.
Men hoort het doelmatig ritselen der rozenkransen onder het heilige licht der
vensters: gelovigen. Men bewondert de exploitatie van de tempel per briefkaart:
gelovigen. Men constateert, hoe deze imposante ruimte leeg is, louter object van
toeristen en kleine bigotterie; zij zijn allen afwezig, de gelovigen, zij
bezorgen hun affaires en wachten zich wel, meer dan de affaire des geloofs het
eist, gedachten te wijden aan de berg van verbeelding, die in hun midden staat
opgetrokken. Hùn verbeelding zweeft over de kegelbanen, de kaarttafels, de
maaltijden; op gepaste tijden vervullen zij hun godsdienstplichten, nauwgezet of
slordig, al naarmate zij in deze zaak ernstige winstkansen menen te bespeuren.
Het voegt ons niet, hen ongelovig te noemen. ...
De kathedraal van Chartres, die het stadje Chartres schijnt te bedreigen met haar
massief, bedreigt slechts diegenen, die gevoelig zijn voor de in steen en
onverbiddelijke richting verdronken dichter. Voor de gelovigen van Chartres is
zij, in de eerste plaats, doelmatige aanleiding tot het vervaardigen van steeds
nieuwe prentbriefkaarten:, ‘Dieu crèant le monde’, in verschillende formaten en
uitvoeringen.
De beeldhouwers van Chartres, de inwoners van Chartres: allen zijn zij gelovigen.
‘Wij’ vervalst de wereld door een bedrieglijke naam. Wij: de ongenoemde
bouwmeesters en beeld- | |
| |
houwers der gothiek, die hun drift en angst
begroeven in het harde materiaal, ter meerdere ere Gods. Wij: de zelfvoldane,
weldoorvoede ‘schenkers’, die in hun ganse waardigheid van opdrachtgever
geknield liggen op de schilderijen der primitieven. Wij: geboeid door dit graf
der individuen in een verticaal gevaarte. Wij: de exploitanten en parochianen
van Chartres. Wij gelovigen. ... Is daarmee één woord gezegd over de afgrond,
die de dichters in steen scheidt van de burgers, die steen nodig hebben voor hun
bestaan? Is het zich oplossen van vele dichters in een verenigend en hun
individualiteit vernietigend ideaal gelijk te stellen met het samengaan van vele
burgers onder een leuze, die hen slechts verenigt, voor zover zij hen niet
vernietigt?
Het carnaval der burgers danst om de kathedraal van Chartres. Burgers, die
dichters willen zijn; dichters, die burgers moeten zijn. Maar het verschil
tussen de prentbriefkaarten der burgers en de getourmenteerde steen der dichters
is te wezenlijk, dan dat men dit alles gelaten samen zou vatten onder de
vredige, bedrieglijke naam geloof. ...
Het geloof is een zo onaantastbaar bezit van de burger, dat hij soms op dit punt
onkwetsbaar schijnt. Een overtuiging omtrent ‘de laatste dingen’ draagt welhaast
ieder burger met zich als een schat, waaraan hij zelf niet met woorden raakt,
waaraan hij geen ontheiligende belangstelling van anderen begeert toe te laten.
Een ‘schat’, een schat des harten; met deze benaming bergt de burger zijn geloof
op in de brandkast van het bezit; wie hem deze schat waagt te ontnemen is een
inbreker. In alle tijden was ketterij de burger een doorn in het oog.
Aan de gemeenplaatsen des geloofs kleeft overal de heiligheid. Het kan soms
schijnen, alsof de burger binnen het gebied van zijn rusteloos en ijverig
bestaan een kom van klaarheid heeft opengelaten, waarin hij steeds kan vluchten,
wanneer dat bestaan hem benauwt. Zo is ook de voorstelling, die de burger geeft
omtrent zijn geloof: een klein gebied van eerbiedwekkende heiligheid, dat hem,
ondanks zijn gebreken en vage begrippen, stempelt tot mede-eigenaar van het
‘hogere’. | |
| |
De grenzen van dit gebied blijven onduidelijk, of worden
overgelaten aan de voorlichting van bekwame autoriteiten, ter zake kundigen.
Opdat de burger zijn geloof in veiligheid kan bezitten, is het noodzakelijk, dat
hij dit bezit niet te zeer verduidelijkt, dat hij derhalve de verduidelijking
zoveel mogelijk ontloopt of de duidelijkheid van anderen overneemt. Aldus blijft
het hem mogelijk, zijn hoogste schat verontwaardigd te heiligen tegenover
schennende aanvallen, zijn bezit te verdedigen zonder het te kennen. Aldus
blijft hem steeds het masker der onkwetsbaarheid beveiligen, omdat hij zich
voortdurend beroepen kan op de vaagheid der bezitscontouren.
Het is door deze vaagheid, dat de burger zich het recht aanmatigt, zijn
geloofsbezit als iets onaantastbaars te stellen. Het is deze vaagheid, die hem
aanleiding geeft, zijn bezit als een transcendentaal heiligdom te beschouwen.
Met deze vaagheid onderwerpt hij zich gehoorzaam aan de wonderlijke grenzen, die
het dogma hem oplegt. Credo quia absurdum; de wijsheid van deze uitspraak
interpreteert hij als een crediet op de onzinnigheid, die zo onzinnig is, dat
zij vertrouwbaar wordt; een dergelijk vertrouwen stelt de burger in de opzet van
effectenzwendel en sneeuwbalsystemen, wanneer die opzet maar verbluft door het
magistrale van de onzin. En op deze vaagheid verheft hij zich trots; zij
waarborgt hem een veiligheid, die zelfs de duurst verzekerde objecten hem zelden
kunnen geven. In de vaagheid, de onberedeneerdheid, de willekeurigheid van het
geloof tracht de burger opnieuw een bezitsaequivalent te vinden voor het
ongrijpbare, het onhoudbare, het onwillekeurige; termen, waarmee wij, zij het
steeds aarzelend, de dichter wensen te omschrijven. Het opzettelijk verwaarlozen
der grenzen, het klakkeloos aanvaarden van de grenzen der anderen, de dogmata,
om die verwaarlozing te dekken, bieden de burger het voorwendsel, om zo weinig
mogelijk scherpe gedachten aan zijn geestelijk bezit te besteden en het
niettemin zo scherp mogelijk te handhaven. Tevens vindt hij aldus de vrijheid
dit bezit als een ‘hoger’ bezit te assureren; wat grensloos voor hem ligt,
ontsnapt aan de grenzen van zijn verstand en wordt dientengevolge, omdat het
toch bezit is, naar een ‘hoger’ plan gebracht. Desgelijks | |
| |
veracht de burger het geloofsbezit van de ander, die onder andere
vaagheden en dogmata leeft en trapt het, wijl het niet zijn
bezit is, naar een ‘lager’ plan.
Waar de dichterlijkheid onder de burgers de naam ‘liefde’ draagt, wordt zij
gereglementeerd door een zo sterk mogelijke binding aan vaste objecten, bij
uitstek aan de ‘natuurlijke’ partner, die voortplanting, vruchtbaarheid,
verlenging van bestaan belooft; hebben de objecten hun stenen vastheid bewezen,
dan draagt zij de naam ‘haat’. Wie de burger bevangen ziet in zijn
gemeenplaatsen, die steeds worden samengetrokken om vaste, tastbare objecten,
zal zich aanvankelijk verwonderen over de zekerheden des geloofs, die rotsvast
kunnen zijn als vestingen en nochtans hun enige bestaansreden schijnen te vinden
in een verheven ondoelmatigheid. Niet de vaste objecten verschaffen de burger
hier zijn bezit, redden hem van zijn dichterlijkheid, maar juist het ontbreken
van ieder gereglementeerd object, het vage zweven van zijn voorstellingsvermogen
over een ‘absurd’ nihil. Niettemin zijn de gemeenplaatsen der gelovigen steeds
bronnen van de heftigste passie, verketteren de ‘gelovigen’ de ‘ongelovigen’,
bewaken de secten hun geestelijke schat als een onvervreemdbaar eigendom. De
vaagheid der grensbepalingen bij iedere burger afzonderlijk wordt vergoed door
een ijzeren dogmatiek, een systematische discipline der voorstellingen, waaraan
een ganse groep zich te houden heeft. De burger schijnt over de beperktheid van
zijn objectenwereld te triomferen; de inspiratie tot bezitsverdediging schijnt
onafhankelijk te zijn van enig object; het geloof schijnt een genadegave, een
openbaring, de onthulling van een mysterie.
Zo schijnt het soms, zo is de legende der burgers. Zo trachten zij hun
bezitsdrift, hun bestaansverzekering, die hen in stand houdt, te doen doorgaan
voor de objectieve dichterlijkheid. Zo trachten zij, ook hier, de vernietigende
‘tweede kracht’ te exploiteren, thans door de schone schijn van het objectloze
bezit. De vage kennis omtrent de gestalte van het bezit moet suggereren, dat het
bezit ditmaal geen gestalte heeft; men noemt daarom deze vorm van burgerlijk
bedwongen dichterlijkheid niet kortweg ‘liefde’, maar ‘geloof’; het | |
| |
zonder-gestalte-zijn van het bezit moet worden uitgedrukt door een naam, een
taboewoord: God.
Twee dingen spreken elkander derhalve in het burgerlijk geloofsbegrip tegen: het
bezit en de volkomen onbegrensdheid van
dat bezit. Hoe kan de burger, die slechts vrede heeft met vaste, solide,
omschreven waarborgen, vrede hebben met de gedachte, dat zijn geloofsbezit zich
niet door grenzen laat omschrijven? Hoe zou het mogelijk zijn, dat hij zich zou
neerleggen bij een tegenspraak, dodend voor zijn levensvoortgang, dodend voor
zijn zelfhandhaving? Het bezit immers veiiiest zijn waarde, wanneer men het zijn
grenzen ontneemt; door de grens krijgt het zijn veilige vastheid, zonder de
grens glipt het tussen de vingers door, onhoudbaar. ...
Het begrip ‘onbegrensdheid’, wonderlijk in het burgerlijk vocabularium, krijgt
pas zin in de burgerlijke gedachtengang, wanneer men overweegt, dat iedere naam
een houding is, een houding tegenover het naamloze, het ‘dichterlijke’, dat
iedere bepaling de burger wordt afgedwongen door de dichter in hem. De burger
moet zich handhaven, hij moet de dichter temmen, ketenen; de dikte der ketenen
is evenredig aan de kracht van de dichter. Kan de dichter niet met grenzen
geboeid worden in het burgerlijk begrip, dan wil dat zeggen, dat, ergens, de
dichter zich onafwijsbaar doet gelden. Wèl moet de onbegrensdheid de burger zijn
afgedwongen, dat hij haar toelaat onder zijn grenzen, onder zijn bezit; wel moet
de onbegrensdheid hem, ergens, als een gapend nihil verschijnen, dat hij zijn
bezit prijsgeeft aan de dichterlijke anarchie van het geloof. Want ziehier de
grond van de vaagheid, van de heiligheid, van de dogmatische grens, die de
onbegrensdheid moet vertolken: de onbegrensdheid van het bezit is voor de burger
een dusdanig gevaar, dat vervagen, heiligen, dogmatiseren de enige reddende
houding kan zijn.
De onbegrensdheid heeft de burger slechts toegelaten, toen hij weerloos stond
voor het grote nihil, de dood. De willekeur der kinderen in hun omgang met de
objecten is te regelen door de opvoeding; de willekeur der liefde is te regelen
door de moraal; aldus loochent de burger de dood in het leven. Maar de dood in
de dood loochenen kan hij niet. Eens houdt | |
| |
de burger op burger te
zijn. Eens is het niet meer mogelijk met bestaansnormen te rekenen. Eens is de
willekeur van de dichter, die fantaseert over de eilanden der gelukzaligen, niet
meer te beteugelen. Eens stort de wereld in een nihil en is geen dichterdroom
meer te bezweren in gemeenplaatsen. De dood is voor de burger slechts de
wegrotting van het bestaan, het einde der zelfhandhaving, het vacuum, waarvan
hij alleen weet, dat het aan al zijn onderscheidingen ontsnapt; de grens houdt
op van waarde te zijn, aan de dichter wordt vrij spel gelaten. De exploitatie
van de toekomst faalt plotseling, waar zij de schitterendste victorie op de
dichter zou betekenen; aan het einde der dagen gaat de burger roemloos onder. En
noodgedwongen moet hij grijpen naar de onhoudbare grens, de onbegrensdheid,
omdat hij zijn ‘natuurlijke’ dood niet wil sterven.
Zo is het begrip der onbegrensdheid de burger afgedwongen door het onloochenbare
nihil: en juist dit zonderlinge begrip verraadt, dat hij komt tot de dood door
het leven, niet tot het leven door de dood. De dood is voor hem een onmogelijk
leven, zoals de onbegrensdheid voor hem een onmogelijke grens is, en het geloof
een onmogelijk bezit. In al zijn geloofstermen blijkt de onbegrensdheid een
toekomstspeculatie, een bezitsproject; geen belijdenis tot een wereld, die geen
grenzen kent, maar een vasthouden aan de grenzen, door hen steeds verder te
verschuiven, steeds onzichtbaarder te maken en steeds te vervagen. Instinctief
plaatsen de burgers het plechtige niet-zijn, achter, niet vóór het bestaan; het
is de hoop op een wederzien, die hun smart verlicht. De eschatologische
verwachtingen, het Laatste Oordeel, gebeurtenissen, die ‘op komst’ zijn, zijn in
staat de grote collectieve uitbarstingen van religiositeit op te jagen. Het
‘hiernamaals’ is de typische vorm der burgerlijke gelovigheid: een bezit, dat
nog verworven moet worden, een wereld van vage grenzen, die onbegrensd kan
blijven.
De burger kan niet buiten de onbegrensdheid omdat hij de dood wil annexeren; hij
kan evenmin buiten het bezit, dat de grens eist. Het is voor hem derhalve zaak,
de tegenspraak te ontgaan, door de onbegrensdheid zo weinig mogelijk als denk-
| |
| |
probleem vrij te geven, het bezit daarentegen zo hecht mogelijk
te bevestigen. Daarom draagt hij de zorg over de geloofsschat op aan priesters,
aan medicijnmannen, aan godsdienstleraren, ambtenaren, ambtenaren van het
goddelijke. In ruil voor de eerbied, die hij hun bewijst, vraagt hij van hen,
dat zij voor hem het bezit der onbegrensdheid administreren, het gevaar der
tegenspraak wegnemen door heilige handelingen, door een veilige dogmatiek, door
beelden, voorstellingen en redevoeringen ex cathedra. Hoe verder verwijderd het
bezit der onbegrensdheid, hoe heiliger en onaantastbaarder het misoffer en de
arke des verbonds, des te gevaarlozer en rustgevender de aanwezigheid van het
goddelijke onder de mensen; hoe bedrevener tovenaar de medicijnman, hoe
onschendbaarder de priester, hoe eerbiedwaardiger de predikant, des te
verzekerder de burger, die aldus het onbegrensde kan bezitten in vaagheid en
dogmatische stelligheid.
Er zijn in het geloof der burgers doorgaans twee elementen te ontdekken die
elkaar afwisselen en aanvullen: hoogmoed en nederigheid. Enerzijds verheft de
burger zich op de gevonden vorm van zijn geloofsbezit, is hij een trots eigenaar
van zijn geestelijke inboedel; anderzijds laat hem de gedachte niet los, dat hij
deze vuurvastheid, dit eigenaarschap, slechts dankt aan een vervaging der
grenzen en aan een machtsoverdracht. De geestelijke hoogmoed is de formule voor
het bezitsinstinct, de nederigheid des geloofs is de formule voor het nooit
geheel te doven besef, dat dit bezit slechts wordt bezeten in afhankelijkheid.
Hoogmoed en nederigheid sluiten elkaar daarom volstrekt niet uit; dezelfde
burger, die zijn medeburger onmiddellijk als ongelovige oordeelt, is diep
overtuigd van zijn nietswaardigheid voor God, van zijn gebrek aan grenzenkennis,
vergeleken bij dat van de priester, de beroepskenner der onbegrensdheid.
Vandaar, dat men aan de gelovige hoogmoed steeds die smaak der nederigheid, aan
de gelovige nederigheid terstond de reuk van de hoogmoed bespeurt; nooit is de
burger volkomen zeker van zijn gedeponeerd bezit, nooit is zijn onderwerping
vrij van exhibitionistisch farizeïsme.
Geheel in overeenstemming met de noodzakelijke vaagheid, het noodzakelijk
dogmatisch deposito van zijn geloofsbezit, | |
| |
beperkt de burger in
normale omstandigheden het nadenken over geloofszaken tot een onvermijdelijk
minimum, tot een aantal karig toegemeten ‘stille uren’, tot Zon- en feestdagen,
tot ritueel vastgestelde momenten en gebouwen. Openbare massabijeenkomsten,
geheimzinnige liturgieën, gezamenlijke gebedsbewegingen onder leiding van de
deskundige ambtenaar versterken zijn vertrouwen in de deugdelijkheid van zijn
fondsen; met autoriteit uitgesproken woorden en statige muziek doen de
onzekerheid omtrent het onbegrensde verdrinken. Door de godsdienst, de
godsdienstoefening, komt het geloofsbezit in het stadium van volkomenheid; men
deelt het geloof met anderen, men voelt zich geschraagd door de aanwezigheid van
velen, die ook bezit wensen, ook met de onbegrensdheid in hun begripswereld geen
raad weten.
De openbare godsdienst, de staatsgodsdienst, de zichtbare kerk, zijn de
hoogtepunten van het geloofsleven der burgers. Pas de godsdienst, het
zich-verbonden-weten met broeders, pas het gemeenschappelijk dogma, het
zich-bediend-weten door deskundige ambtenaren, stellen de burger in staat,
rustig het onbegrensde te bezitten.
Credo quia absurdum. Alii credunt quia absurdum.
Daarin ligt de diepste geloofszekerheid van de burger opgesloten. Daarmee boekt
hij de onbegrensdheid bij het crediet der openbare mening. Daardoor stelt hij de
gemeenschap als cautie voor zijn bezit.
Aan de dichter in zich ontkomt de burger nooit en nergens. Hij kan de
dichterlijkheid niet loochenen, hij kan haar evenmin openlijk welkom heten. Hij
heeft haar nodig, en hij vreest haar demonische kracht. En derhalve is de burger
dichter van gemeenplaatsen.
Dichter van gemeenplaatsen. Zelfs waar de burger de ondergang van zijn bestaan,
van zijn individualiteit, niet meer kan loochenen, omdat de dood àchter het
leven zich aandient als de verrotting van het zo zorgvuldig als onveranderlijk
quantum gecultiveerde lichaam, daar grijpt hij wanhopig naar het bezit en naar
de grens, die hem de gedachte aan de toekomst (zijn grote speculatie!) althans
dragelijk kunnen maken: het geloof, de gemeenplaats God, goden. Hij schroomt
niet, de | |
| |
groteske van het onbegrensd bezit voortdurend onder zijn
begrippen te blijven dulden en die groteske te heiligen door afstand en
ceremonieel. Hij gebruikt slechts huiverend de term ‘dood’, waar hij
‘verrotting’ bedoelt, omdat hij de dood in het leven door geruststellender
gemeenplaatsen kan vastleggen. Doodgaan is voor hem: de laatste adem uitblazen,
leven: bestaan, zolang men ademt. Adem, het physisch teken der afzonderlijke
existentie, symboliseert het burgerlijk levensbegrip; de adem immers is
‘natuurlijk’, algemeen, want ieder burgeratoom ademt volgens de algemene
natuurwet tot het einde komt.
Het dreigend woord ‘dood’ behoeft als beveiligende tegenprestatie de verzekering,
‘dat er nog iets anders is’. De burger komt langs deze weg tot de personificatie
van zijn godheid, van zijn godenwereld. Mocht het, op welke wijze ook, blijken,
dat er een God regeert, dan schuilt in deze assurantie een tegenwicht aan
individualiteit, tegenover de individualiteitsontbinding door de dood; de
ontbindende burger kan zich dan rustiger overgeven aan de Grootburger, die het
alles goed zal maken.
Hij wil, en kan, en zal in nood
Zelfs bij het naad'ren van den dood
De God der burgers, de gemeenplaats, die hun dichterlijkheid bedwingt, is
noodzakelijkerwijze een individu, met eigenschappen. De burger moet zijn God in
een bepaalde vorm van omgang kunnen bezitten, omdat hij de dood, deze
zinneloosheid der uiterste toekomst, door een opperst crediet onschadelijk moet
maken; en al moet hij dit individu als vaagheid, als onbegrensd individu
bezitten, hij ziet daarom niet af van de ‘persoonlijke’ God. Kinderen vinden
vrede bij de gebaarde grijsaard; heidenen en katholieken verstrooien hun
individualiteitsverlangen over een ganse anthropomorphe galerij; de gelovige der
hedendaagse cultuur, de pantheïst, construeert zich de natuur als hetkleed van
een onsamenhangend samenhangende Uebermensch. Het beeld, dat de oude God moet
aanduiden, varieert tussen het magische hout van de fetisch | |
| |
en de
bedrieglijke verhevenheid van het bezwerend Woord; men beeldhouwt zijn God, maar
men kan hem ook met taalplastiek annexeren. De burgers van de fetisch eten de
burgers van het Woord op, de burgers van het Woord trachten de burgers van de
fetisch te kerstenen. Maar hoezeer zij de ‘verschillen’ ook accentueren, het
verschil is niet te zoeken tussen hout en Woord, maar tussen ... burger en
dichter. Een persoonlijk God: voor de burger betekent dit, in welk stadium ook,
een veilige overgave van zijn kleine afzonderlijkheid aan een almachtige
afzonderlijkheid, wier grenzen in de verten van het onbegrensde schimmig en
heilig worden. De personificatie is voor de burger de reddende gemeenplaats,
zoals zij voor de dichter beeldend teken, bemantelde naam is van de onnoembare
x.
Men kan de dichterlijkheid namen geven: het kind, de liefde, het geloof, zelfs
... de dichterlijkheid, de poëzie. Maar voor alles dient beseft te wordén, dat
deze namen reeds aanvallen zijn op de ongereptheid van het dichterlijke, dat zij
het dichterlijke uitleveren aan de gemeenplaatsen der burgers. Het Licht schijnt
in de duisternis en de duisternis heeft het niet begrepen. ... Namen zijn
carnavalsnamen, symbolen voor de weerstand der burgers. De dichter wordt slechts
geduld als carnavalsgast, als fantaserend burger.
Wat zegt de naam ‘geloof’? Waarom heeft de dichterlijkheid hier een andere naam?
Waarom ‘verschilt’ het carnaval der gelovigen van het carnaval der minnaars?
Het zijn de burgers, die de onderscheidingen scheppen, omdat zij de
onderscheidingen behoeven voor hun bestaan. Zij hebben ‘verschillen’ nodig, om
te kunnen groeperen, om het éne belangrijker te kunnen maken dan het andere. Het
‘verschil’ heeft altijd betrekking op de burger, nooit op de dichter. Omdat de
dichter als burger in de wereld verschijnt, is hij hier minnaar, daar gelovige;
maar waar hij de burger tracht af te schudden, daar verbleken de
onderscheidingen, daar worden de ‘verschillen’ onverschillig.
Het behoud der verschillen, de instandhouding der onderscheidingen: dat is de
roeping van de burger. Hij stelt zich te | |
| |
weer, zodra ergens grenzen
komen te vervallen, zonder dat zij terstond door nieuwe worden vervangen. Zo
verzet zich alles in hem tegen de vervaging der grenzen van liefde en geloof.
Met hand en tand verdedigt hij zijn beginsel, dat het geloof ‘iets hogers’
(desnoods: iets lagers) is; hij strijd voor dit planverschil, omdat het zijn
existentie geldt. Zodra hij de onwezenlijkheid der verschillen zou erkennen, zou
hij immers de dood toelaten in het leven, de demonie der liefde aanvaarden! Hij
zou de twee bruikbare dogmata: natuurlijkheid der voortplanting, natuurlijkheid
van de dood achter het leven, grondslagen van een handelbare
liefde en een handelbaar geloof, met elkaar in botsing brengen, zodat zij elkaar
zouden vernietigen! Want de liefde, die de ‘natuur’ loslaat en zich met de dood
vereenzelvigt, en de dood, die zijn afwachtende houding aan het einde der dagen
laat varen en zich met de liefde vereenzelvigt, verstoren de etages, waarin het
bestaan is verdeeld.
De liefde, die alle verstand te boven gaat, het ‘Licht’, het ‘woord’, dat ‘in den
beginne bij God was’, ... de dichterlijkheid, wij kennen deze slechts aan de
haat, aan de duisternis, aan het zwijgen, ... aan de burgerlijkheid. Wat
beduiden deze kreupele toevoegsels: ‘die alle verstand te boven gaat’, ‘in den
beginne bij God zijn’, anders, dan dat wij met ruimtelijke en tijdelijke maten
uitdrukking zoeken te geven aan een x, die wij steeds willen, maar nooit kunnen
benoemen?... Het is de burger, die bij woorden zweert; te boven gaan, in den beginne zijn, deze termen wijzen op
vaste punten, op gestelde ogenblikken; zij geven hem vrijheid, de liefde, die
zijn verstand niet te boven gaat en Het Woord Gods, dat thans gelukkig bij hèm
is, ongenadig van elkaar af te rasteren. Zelfs de anthropomorphe goden der
Grieken zijn niettemin goden, Olympiërs, anderen-dan-mensen,
gesierd met de onsterfelijkheid en de eeuwige jeugd; iets wijst uit de grollen
hunner sexualiteit naar verering, iets heeft hen gemaakt tot meer-dan-burgers,
tot burgers, als men wil, die het begrip der onbegrensdheid tot volkomen
klaarheid hebben gebracht. Ook waar de burger de gemeenplaatsen van liefde en
geloof doet samengaan: in de naastenliefde, in het bordeel van Aphrodite, in het
ker- | |
| |
kelijk bezegeld huwelijk, blijft hij het éne als de aanvulling
van het andere, het andere als de sanctie van het éne beschouwen.
Alle innige verbinding van phallus en God, alle bacchantenroes van het geloof,
alle dreigende vervloeiing der verschillen in de mystische razernij, bestrijden
overheid en kerk, de incarnaties van de burger, zoals zij het carnaval
bestrijden. Want in het heftige carnaval der gelovigen mengt zich het carnaval
der minnaars, en in beide keert het carnaval der kinderen terug. De
vruchtbaarheid verbindt zich met de dood: ziedaar het gevaar! Gemeenplaatsen
worden onder de voet gelopen, het lallen der kinderen wordt opnieuw van kracht;
het begrip gaat onder, de wereld wordt weer in drift bezeten, de dichter tracht
zich te wreken. De lokroep in het gebergte van Cybele, de orgieën der
flagellanten, maar ook de poëtische verwarring der eenzame mystieken stichten de
paniek, waarin het geloof gevaarlijk, vernietigend wordt, omdat het zich met de
liefde verbindt. Waar de onderscheidingen vaag worden, daar is de burger niet
meer veilig en richt Dionysos over Pentheus. Carnaval der kinderen, carnaval der
minnaars, carnaval der gelovigen: hun carnavalsaspect is razernij, ontgrenzing.
... Maar reeds hebben de bacchanten hun roes uitgeslapen, reeds hebben de
flagellanten de vormeloze hartstocht gewelddadig uitgebannen, reeds hebben de
mystieken zich aan het woord bezondigd; de burger triomfeert, triomfeert altijd
en overal! Het gezag kan gerust zijn; de liefde is weer dienend, de dood weer
aan het eind des levens opgesteld; het Aswoensdagaspect der liefde bevestigt de
moraal, het Aswoensdagaspect des geloofs versterkt de leer.
De mystiek is de geboren vijandin der kerk; en niet aanvaardbaar is zij voor de
geloofsorganisatie der burgers, alvorens zij in het spel der woorden, die voor
de burger èn voor de dichter slechts betekenen, wat zij er in zoeken, haar
alleenheid heeft prijsgegeven. De extase is de geboren vijandin van de
godsdienst, die haar slechts kan gebruiken als documentering van haar
geloofswaarheden, als het mirakel op een verre plaats, in een verleden tijd.
Want beide zijn tekenen van de carnavalsgeest der burgers, tekenen, dat de
dichter een aanslag pleegt op het bestaan, dat de verhouding tot God een
liefdesverhou- | |
| |
ding dreigt te worden, dat de regeling der liefde
zich substitueert voor de afzonderlijke regeling van het geloof. Noch de
mystiek, noch de extase weten hun bezit te omschrijven, omdat hun bezit niet
‘verschilt’ van een ander; de termen der liefde zijn hun even goed en even
slecht als die van het geloof. Beider taal is het stamelen der kinderen, en
zelfs dit is nog een teveel aan verstaanbaarheid. ...
Het geloofsbezit der burgers wordt gered in het dogma, in het Woord. De dogmatiek
is een tweesnijdend zwaard, voor de dichter de omhulling van het licht, de
duisternis, die tevens noodzakelijke bedding van het licht is, voor de burger de
door autoriteiten gestelde grens, die hem het bezit zijner vage voorstellingen
waarborgt; het Woord is voor de dichter het medium, de trilling van de snaar,
het mogelijke en onmogelijke klankbord der aardse poëzie, terwijl het voor de
burger de inventaris van zijn goederen, de omschrijving van zijn grenzen
betekent. Dogma en Schrift zijn steeds terugkerende costumes van het carnaval
der gelovigen; zij moeten de dichter burgerlijk maskeren, de burger een
privilege van bijzonderheid verlenen. Overal zijn zij neerslag van esoterische
dichterlijkheid enerzijds, voorwendsel voor exoterische burgerlijkheid
anderzijds. Het dogma is een teken, maar ook een formule; het Woord, de Schrift,
is een symbool, maar ook een balans. De mis is voor de dichter een paradigma,
voor de burger een beveiligende consumptie van het onbegrensde, het opeten van
onveiligheid; het taurobolium was voor de mysten van Mithras een gelijkenis,
voor de romeinse mondaines een sensationeel bad, waarin zij een intieme,
geruststellende aanraking met het onbegrensde zochten. De godsdiensten hebben de
esoterische kern en de exoterische peripherie; als ontoereikende vormgeving van
de dichter wordt het dogma geboren, als noodzakelijke ontoereikendheid wordt het
door de dichter verstaan, als doelmatige bezitsformule wordt het door burgers
verbreid, als reddende grens van het onbegrensde wordt het door burgers
opgevangen. Dogma en Woord zijn de bekentenis, dat de mysticus zich moet redden
in tekenen, maar ook dat de schare der gelovigen bezitten wil, wat zij niet
bezitten kan.
| |
| |
Daarom: wie de dichter zegt, wat hij in het dogma en het Woord bezit, ontneemt
hem de betekenis van het dogma en de betekenis van het Woord; wie de burger
zegt, wat het dogma en het Woord betekenen, bevestigt hem in het bezit van het
dogma en het bezit van het Woord. Voor de dichter heeft het bezit geen
betekenis, voor de burger is de betekenis steeds bezit. Het is de dichter
opgelegd, onophoudelijk zijn bezittingen te herzien, omdat geen bezit de
betekenis vasthoudt; het is de taak van de burger, steeds bezittingen te
accumuleren, om de betekenis te ontlopen.
In het centrum van het geloof der burgers, dit bezit der onbegrensdheid, staan
begrippen, die door hun hardnekkige vaagheid verraden, aan welke burgerlijke
eisen zij hebben te voldoen; en het is het belang van de burger, dat hij deze
begrippen niet zuivert, maar hen, integendeel, in hun volle onzuiverheid
strijdvaardig gebruikt. Aldus kan hij hun begrenzingsqualiteiten uitbuiten,
uitspelen in dienst van zijn bezit tegen anderer bezit, zonder te vervallen in
de problematiek van bezit en onbegrensdheid zelve. De kerk der gelovigen is
derhalve de ecclesia militans, haar kinderen zijn de miliciens van God; zij
nemen het inzicht der autoriteiten over als een vast quantum, hun ‘overtuiging’
wordt gebonden in de gemeenplaatsen der propaganda, die niet van omzien weet.
Onsterfelijkheid, voorzienigheid, goden, God: zij vormen de geloofsartillerie,
waarmee de partijen elkaar bombarderen. Men is onsterfelijk of men is het niet;
er heerst een voorzienigheid of er heerst er geen; gelooft gij aan het bestaan
van een Almachtig God? zo ja, zo neen. ... De verfijndheid, de techniek der
bestrijding kan verschillen; dezen geven de voorkeur aan grof geschut, genen
besteden aan het duel al de élégance van hun subtieleschermkunst; de nuances
liggen tussen godsdienstoorlogen en scholastisch woordraffinement, men kan
elkaar doodslaan met wapenen en met terminologie. Maar steeds is de onwil tot
begripszuivering aanwezig, omdat de burger slechts begrijpen wil, voorzover het
begrip zijn bezit onaangetast, zijn grensbepalingen vaag en willekeurig omlijnd
laat. Het is juist de vaagheid van het willekeurig beeld, dat voor hem oprijst,
waarin hij zijn kracht zoekt, waarvan hij een ge- | |
| |
meenplaats maakt,
die zijn dichterlijkheid opslorpt; het is deze ‘absurditeit’ die hem de
proefsteen schijnt van het ware geloof; het is het wonder, het mirakel, dat de
dagelijkse grenzen verbreekt, om een nieuwe, onmogelijke, verschoven grens te
stellen, waarin hij triomfantelijk een machtig argument meent te ontdekken. De
historiciteit der heilsfeiten heeft drommen burgers gevoed, met feiten, met of
zonder heil. Het lichaam van Christus hangt boven het Europa der middeleeuwen,
en zijn geest is even ver en even nabij als thans, nu de magische boom der
evolutie en het hectoplasma der spiritisten meer opgeld doen. Bezit wil de
burger, in hout, in ivoor, in woorden, in gefotografeerde geesten, als het moet,
maar bezit. Alvorens het bloed hoorbaar uit de heilige wonden heeft geleekt en
de tafel heeft gedanst, eer de ezel van Bileam heeft gesproken en Krishnamurti
na hem, is het bezit der burgers niet beveiligd tegen het gevaar der
onbegrensdheid. De onbegrensdheid, die de dood hem dwingt te erkennen, maar die
hij slechts erkennen kan als de ‘absurde’ grens, noopt de gelovige burger, steun
te zoeken bij het vaste, zegenende beeld; de beeldenstorm geldt altijd de
beelden der anderen; ikonodoulen zijn allen waar het het beeld aangaat, dat hun
aan het hart ligt!
Wellicht manifesteert zich het geloof der burgers nergens duidelijker dan in hun
ongeloof, hun vrijzinnigheid, hun verdraagzaamheid. Het geloof, ‘dat er geen God
bestaat’, is een even ‘absurde’ opvulling van het gevreesde nihil, als welke
dogmatiek ook; het is een even hardnekkige ontkenning van de dood in het leven,
een even driftige begeerte naar bevestiging van bezit, naar beheersing van de
onbegrensdheid als de hekatombe, die de Vader van goden en mensen wordt
aangeboden; het drieste ‘niets’ van de ongelovige is niet minder een afgodsbeeld
dan het nederige ‘iets’ van de godsdienstige. Burgerlijk geloof en burgerlijk
ongeloof trachten, beide, het bestaan te beveiligen door een onmogelijke grens,
die ruimte vrijlaat voor het vage zweven der voorstellingen. ... Zonder de
anecdote van het dogma, zonder de ‘ware geschiedenis’ van het Woord kwijnt het
geloof der burgers, tot het in het ongeloof een andere veiligheid vindt, een
nieuw dogma, een nieuwe Schrift. De vrijzinnige, de tolerante burger raapt zich
onder | |
| |
het motto ‘vrijheid in het onzekere’ een aantal kleine
zekerheden bijeen, die hij in hun onsamenhangendheid met enige trots als een
‘vrije’ religie omhooghoudt tegenover het traditionele geloof der anderen. Met
de ‘vrijheid’ en de ‘verlichting’ is de burger een nieuwe gemeenplaats geboden:
dat elk zijn eigen geloofsbezit kan hebben. In de plaats van de feodaliteit der
dogmatiek stelt zich het kleingrondbezit van het ‘vrije’ geloof; de wereld telt
wellicht honderd corporaties van bezitters meer dan vroeger. Immers ook de drift
dezer ‘vrijen’ gaat uit naar bijeenzijn, naar gezamenlijke vaagheden, naar
overdracht aan deskundige autoriteiten. Hun ‘vrijheid’ is verbrokkelde
burgerlijkheid, anarchistisch bezit; het begrip der onbegrensdheid wordt
aangepast aan het rijk der grenzen door veranderde woorden.
Dogma en Woord, in hun notariële functie, zijn even noodzakelijk voor de burger
als onloochenbaar voor de dichter. Het bestaan eist een bezitsformule voor de
onbegrensdheid van de dood, zoals het een bezitsformule eist voor de liefde; het
eist, dat de burger een term zal vinden, om de dichter in hem het zwijgen op te
kunnen leggen.
Het bestaan vraagt, dat de burgers hun gemeenplaatsen handhaven ... of
veranderen; maar het wegdichten van gemeenplaatsen is de zonde tegen het bestaan
bij uitnemendheid. De geschiedenis der dogmatiek is die der verstarde ketterij;
en de geschiedenis der ketterij is die der nieuwe dogmatiek. Bezit, bezit,
bezit. ...
Over de dichter wordt niet gesproken. Zelfs de martelaren op de brandstapel
‘zagen de hemel open’. Gemeenplaats, bezit, bezit, bezit; redding van de
onbegrensdheid, van de dichterlijkheid. Wie had het veiligst bezit: Johannes Hus
op de brandstapel of het vrouwtje, dat kwam aandragen met de takkenbos?
Neen, dit geheim zullen wij nooit doorgronden, omdat wij over veel spreken, maar
over de dichter niet. Wij spreken over de ketterjager en over de ketter en
formuleren de gemeenplaatsen, die hen, beiden, behoeden voor de grote storm, die
de muren bedreigt. Gehuicheld voorwendsel, in doodsangst vastgegrepen
noodzakelijkheid? Is de inquisiteur een schurk, een | |
| |
onverzettelijke
of een misleide? Is de martelaar een verheven heros of een lafaard, die steun
zoekt bij het zekerst bezit, dat hij in het laatste uur kan vinden?
Nooit heeft men de burger zo diep gepeild, dat men de dichter kon blootleggen.
Nooit heeft men van het geloof kunnen zeggen, of het een kristallen illusie dan
wel een vulgair bezit met woorden en daden omspon. Want zelfs de luide
profetentaal en het bewegingloos zich offeren aan de vlammen geven geen
antwoord, ... omdat wij niet vragen kunnen.
Het geloof vervalst de wereld. Wij gelovigen, wij hebben de
zwijgende beeldenbrand gesticht rondom de kathedraal van Chartres, wij kopen en
verkopen ook de briefkaarten van het goddelijke, omdat het goddelijke versteend
en tastbaar voor ons staat, in menselijke trekken en gewaden opgesteld langs een
amechtig naar boven hijgende architectuur. De beeldhouwers, glazeniers en
architecten van Chartres lieten ons steen en glas achter, tekenen voor de
dichter, dat een kracht hen dreef naar de onderdrukking der verterende
verbeelding, bewijzen voor de burger, dat het geloof zekerheden van steen en
glas op aarde, onder de mensen kan brengen. Het geloof: dat is
de gothische kathedraal, symbool van de ontoereikendheid onzer grenzen, maar
evenzeer geruststellende balans van het in architectonische verhoudingen
vastgelegde bezit der onbegrensdheid, noodzakelijke verburgerlijking van de
dichter in het onontkoombaar materiaal, maar evenzeer dichterlijke camouflage
van de burger in een vage onafzienbaarheid van ruimte en richting. De gothische
kathedraal verbeeldt het grensloze en is een
zeker aantal meters hoog: ziedaar de wereldvervalsing door het geloof, omdat het geloof slechts de kathedraal, de ledige
stof is, niets zonder de dromen der dichters en de polissen der burgers. Er zijn
kathedralen, maar er zijn ook moskeeën, pagoden, tempels, synagogen,
vermaningen, er is het javaanse Chartres, de Boroboedoer. De fetischen grijnzen
U aan, elders glimlacht de Moedermaagd, Lourdes is vrijgevig met zijn wonderen,
het Leger des Heils werkt, de heilige rivier de Ganges stroomt. Het geloof. Dogma naast dogma, Schrift naast Schrift. Verwoed gevecht om
het bezit der onbegrensdheid, godsdienstoorlogen, verketteringen, de- | |
| |
batten, schisma's. Atomistische groepering der geloofsgenoten, vertrapping der
andersdenkenden, zij het door het nederig gebaar der zending. Dood aan de dood
door de formule, weg met de dood uit het leven!
Van dit verward tafereel verhaalt de gelijkenis van het carnaval der burgers, van
het carnaval der gelovigen; van allen, die de nijpende nood der dichterlijkheid
in zich vinden, als een carnavalscostuum, een dwaze herinnering tevens aan de
lange vastentijd; van allen, die naar het pijpen van de almachtige dichter, de
dood, moeten dansen, in een schetterende bontheid van vermommingen; van allen,
die iets voorstellen, om zich te handhaven tegenover anderen gedurende het
afmattende bal; van allen, die dichten willen, maar leven moeten. Dwaasheid is
de éne geloofsvorm voor de andere, en dwaasheid zijn beide voor de dichter,
zodra hij onder de fantaserende carnavalsnar reeds de dogmatische bezitter van
Aswoensdag speurt.
Op het carnaval der gelovigen leert men de dichterlijkheid kennen onder die
wonderlijke, koele naam: Dood. En omdat de burger die wonderlijke koele naam
alleen erkent, wel moèt erkennen, aan het einde der dagen, bij de wegrotting van
het lichaam, daarom danst hij de angst weg in een danse macabre: Geloof; daarom
scheidt hij dèze gemeenplaatsen krampachtig van die der kinderlijkheid, der
liefde, daarom omgeeft hij de namen des geloofs met die nimbus van bijzondere
heiligheid, van gewijd imperialisme. En aldus wordt de dood gebannen uit het
leven, slechts erkend waar hij als lichamelijke verrotting verschijnt, in toom
gehouden door een afzonderlijk apparaat van ijzeren vaagheden; aldus worden de
streng gescheiden gemeenplaatsen van opvoeding, moraal en godsdienst de burger
het vruchtbaarst.
Maar de dichter kan niet stilstaan, sedert hij besefte, dat het woord ‘geloof’
zowel de illusie der beeldhouwers van Chartres als hun steen, zowel de mystische
vervoering als de prentbriefkaarten moet dekken. Hij moet verder, van carnaval
tot carnaval. Hij moet volwassen worden, en kind blijven. Hij moet een moraal
huldigen, en liefhebben als een amorele magiër. Hij moet een overtuiging
aanvaarden, en elke vorm van | |
| |
overtuiging vernietigen. Hij moet
leven, alsof er geen dood was, en ieder ogenblik de dood erkennen in het leven.
Alle gemeenplaatsen, alle onderscheidingen, moet hij als noodzakelijk, als
vruchtbaar verdedigen, of als schadelijk, als steriel bestrijden, terwijl hij
geen gemeenplaats, geen onderscheiding als houdbaar mag verdragen. Want de
dichter is burger, en maakt zichzelf als zodanig onmogelijk. Hij moet verder.
Op het carnaval der gelovigen verzoent de dichter zich met de dood, omdat hij
kind en minnaar als de dood in het leven aanvaardt. De verrotting verliest voor
hem niets van haar verschrikking, want als burger blijft hij bedacht op de
handhaving van zijn bestaan, op de verdediging van de grens tegenover de
onbegrensdheid.
Zo hebben de beeldhouwers van Chartres de verrotting gevreesd, hun droom in steen
geklonken en aan toeristen prijsgegeven, ... als burgers. Maar wie zal zeggen,
of hun scheppingsdrift kinderlijkheid, liefde dan wel geloof moet heten?
De dood maakt ook de nuttigste namen krachteloos.
|
|
Auteursrecht onbekend