|
| |
| |
| |
III. Het carnaval der minnaars
De instandhouding van het leven eist de vorming van abstracties en
gemeenplaatsen, die een zuinige ‘economie’ der fantasie mogelijk maken. Waar de
verbeeldingskracht van de burger zich richt op het (betrekkelijk)
algemeen-verstaanbare, het (betrekkelijk) algemeen-aanvaarde, daar wordt de
dichter onschadelijk, ongevaarlijk als vernietigend element. Waar de
afwisselende cliché's van het kind zich eindelijk geconsolideerd hebben in de
vaste cliché's van de volwassene, daar zijn de idealen niet langer zwervend,
maar omschreven, daar worden voorrechten algemene mensenrechten (ieder mens
heeft recht op...), daar wordt het dagelijks brood brandpunt der burgerpoëzie.
Het kind van zes jaar erkent de gemeenplaatsen van het kind van drie jaar niet
meer; maar de gemeenplaatsen der volwassenen verdragen gemakkelijk vijftig jaar,
voor zij zodanig ‘verdicht’ zijn, dat de geschiedeniswetenschap de
evolutietheorie te hulp moet roepen.
De wisselvalligheid verlamt. Burgers worden trage dichters. De omgang met de
objecten is ‘geregeld’; er blijven weinig verwonderingskansen open. Er dient
gewerkt te worden aan een constante opbouw van een geheel, waarbij geen
Babylonische spraakverwarring kan geduld worden. Aan de onredelijke
verwijderingen, die tussen kinderen groeien om plotseling vulcanisch
waarderingsverschil, moet een einde komen; de waardering moet, althans binnen de
grens van een volk, een klasse, een groep, ongeveer gelijk zijn, zodat de
onvermijdelijke uitbarstingen tussen de volkeren, de klassen, de groepen
onderling het tragisch aspect krijgen van een heldendicht. Het bestaan heeft de
veranderlijkheid voorgoed overwonnen, omdat kinderlijke willekeur van
gemeenplaatsen is overgegaan in een geheiligde tempel van gemeenplaatsen. De
burgers wensen overal en voortdurend samen te zijn met anderen, | |
| |
zij
begeren, dientengevolge, hen, wier qualiteit hun afkeer of angst inboezemt,
overal en voortdurend af te stoten; zij sluiten zich aaneen om hùn objecten, om
hùn taal, hùn landaard, hùn zeden, voor hen wezenlijk als hùn bezit.
De burger wil het atoom. Hij wil, dat de richting van zijn pathos ook die is van
de ander. Hij wil bij het pathos van die ander geregeld aan huis kunnen komen.
Hij vraagt een zeker pathos-crediet bij de anderen, waarmee hij verkeert. Hij
noemt zijn atoom-pathos: Liefde.
De burger veracht of vreest, wat zich anders richt dan hijzelf. Hij wijst de
ideeën af, die zijn activiteit storen; hij wijst de individuen af, die zijn
atmosfeer vertroebelen. Hij beschouwt de anders gerichte als indringer, zolang
die ander geen modus tot ‘gelijkheid’ bood. Hij noemt zijn paria-instinct: Haat.
Liefde en haat: deze twee namen klinken, en hun klank maakt de dreiging van het
pathos verdraaglijk. Deze tweeheid bepaalt de begrippen der burgers, bepaalt hun
verhoudingen, hun huwelijken, hun schandalen; van deze tweeheid zingen de
headlines der dagbladen een mechanische litanie; door deze tweeheid worden
hartstochten catalogusnummers. Geen kinderachtige eigengereidheid meer, die met
namen geen weg weet; dìt is liefde en dàt is haat, het éne is het andere niet,
en het andere het éne niet. De objecten hebben hun vaste, bijna onveranderlijke
waarde gekregen binnen een bepaalde kring; Sinterklaas rijdt niet langer over de
daken, want de zwaartekracht zou hem roemloos ter aarde doen storten. Voor
Indianenclubs en schoolverenigingen zijn duurzamer en algemener abstracties in
de plaats gekomen: politieke clubs en vakverenigingen. Bij de duizendtallen is
de verbeelding vermagerd; zij ‘lopen mee’, slechts de leiders zien nog de
romantische tomahawks. ‘Het dagelijks leven’: dat betekent voor de massa het net
van gangbaarheden, waaraan zij niet langer tracht te ontkomen, omdat zij zich
daardoor handhaaft. De burger vermag niet meer uit de verborgenheden van een
ordinaire tuin een exotische wereld te scheppen, die gedurende één middag de
oorspronkelijke gemeenplaats is van twee spelende kinderen; zijn persoonlijk,
scheppend gebaar wordt steeds meer ingeperkt door de doelmatige abstractie. Hij
moet | |
| |
zijn leven organiseren, en om het zo doelmatig mogelijk te
kunnen organiseren, heeft hij zo onpersoonlijk mogelijk om te gaan met zijn
objecten. De laatste fragmenten poëzie, die uit het wisselvallige kinderleven
restten, moeten worden uitgestoten; alles wat aan magie, aan zelfstandige liefde
tot de objecten herinnert, moet het veld ruimen voor de atoom-liefde, die
gericht wordt naar vaste schema's, naar welvoeglijke gemeenplaatsen; alles, wat
zweemt naar persoonlijke afkeer, moet gecodificeerd worden in een door
gemeenplaatsen verzachte haat. Vaderlandsliefde en godsdiensthaat vervangen
steeds doeltreffender de liefde voor de eigen vader en de haat jegens andermans
god.
In de ‘officiële’ samenleving der burgers wordt het domein van het pathos
voortdurend verengd door de noodzakelijkheid doelmatig, met succes, te leven. De
taal wordt in de hoogst mogelijke graad afgeslepen tot verkeersmiddel; de
gebaren worden zoveel mogelijk in een conventionele ritus gestyleerd; de
hartstochten worden terstond genummerd volgens die onbedrieglijke maatstaf:
liefde-haat. Op deze wijze wordt het leven veilig gesteld; het neemt die
vertrouwde, egale toon aan, waarin ook de verrassingen hun nummer hebben. Een
lustmoord is een verrassing, maar de rubriek Gemengd Nieuws houdt het nummer
reeds klaar: de wilde omarmingen waren nog liefde, maar het vlijmscherpe mes
behoort tot het gebied van de haat; het eerste wordt met premies aangemoedigd,
het tweede met gevangenis gestraft.
De liefde wordt het voordelige, het bevruchtende, de haat het verderfelijke, het
dorre. Maar vraag een man, die een vrouw ‘liefheeft’, liefheeft niet volgens de
geijkte formules, maar liefheeft in de ontstellende volheid van het moment, of
hij zich daardoor bevoordeeld acht of in het verderf gestort! Als hij haar
liefheeft, zal hij het niet weten; en als hij het weet, zal hij haar niet
liefhebben. De liefde verkeert niet in haat, maar zij is de haat mede; zij zijn van de éne nameloze stam, deze twee
povere namen en in de ogenblikken, die waarachtig gelden, worden de namen
machteloos, nutteloos, zinneloos.
In de eigenzinnigheid, waarmee het kind zijn gemeenplaatsen vormt en weer laat
varen, klinken twee motieven door. | |
| |
Het kind moet
burgerlijk worden, gemeenplaatsen vormen. Het kind wil
‘dichterlijk’ blijven, eigenzinnig blijven; het wil de dingen
blijven liefhebben en haten in een persoonlijk scala.
In het ‘officiële’ leven der volwassen burgers schijnt het ‘moeten’ zo volledig
getriomfeerd te hebben, dat men kan spreken van de ‘wil’ van een natie, van de
wil derhalve van een abstractie, die op plechtige ogenblikken millioenen
afzonderlijke willen schijnt te kunnen opslokken, zodat zij niet meer geteld
worden. De noodzakelijkheid: met elkander te leven, elkander te verstaan,
schijnt de wil tot persoonlijke eigenzinnigheid te hebben verslapt tot een
atomistisch pathos voor een gemeenplaats, die ontelbaren willen. De natie ‘wil’
iets; en of het hoofdbestanddeel van het begrip ‘natie’ gevormd wordt door
voorstellingen uit volksliederen en geïllustreerde tijdschriften, dan wel door
sociologische theorieën, over de wil van meerderen wordt zonder terughouding
gesproken. Men kan een gemeenplaats iets laten willen:
duidelijker en onweerlegbaarder teken onzer burgerlijkheid is ondenkbaar. Waar
bleef de kleine wereld van het kind, dat het gezin en zijn speelkameraden door
zijn ‘wij’ vervalst, maar lang aarzelt, verder te gaan dan zijn buurt? Wat rest
er van liefde en haat, die een lijflijke Sinterklaas en een grijpend, dreigend
‘donker’ mogelijk maken?... De headlines zingen het rnechanische lied. Dìt volk
heeft dàt lief. De éne natie houdt van sprankelende geest, de andere verwerpt de
democratic. ... Wend u desnoods af van de grote, zware abstracties, ga in de
huiskamers, lees het gemengd nieuws: liefde en haat zijn gebonden aan
gemeenplaatsen, gemeenplaatsen, aan vaste, geheiligde objecten, aan ouders, aan
echtgenoten, aan concurrenten; de één moet gepast worden liefgehad, de ander
gepast worden gehaat. ... Zo is het pathos, het scheppende, alom geknecht en
gereglementeerd, waar ‘officiële’ burgers zijn, waar het leven geleefd moet
worden, waar wij steeds maar sneller vooruitgaan, waar straks de Pacific geen
koralen geheimen meer heeft.
Aan de oppervlakte bemint en haat de burger, alsof hij een ambt vervult. Zijn
ganse streven is er op gericht, de liefde en | |
| |
de haat te codificeren,
te richten in atoom-banen. Er is slechts één weg, om te ontkomen aan de giftige
waarheid, dat alle pathos het bestaan ontvleest en vernielt: onophoudelijk luide
te zeggen, dat het pathos getemperd en vastgelegd moet worden, dat liefde moet
worden verzacht tot geluk en haat tot concurrentie. Er is slechts één weg, om te
ontsnappen aan de onzekerheden van het kind: weten, dat de beet van de adder
giftig is, en hem daarom ontwijken. Dit gespannen spel met het vernietigende,
het fantastische, het pathos, dit voortdurend vastleggen van wat vastgelegd
moet, maar niet wil worden, houdt de burger gevangen. Wij zien hem ademloos
achter gemeenplaatsen rennen, omdat op adem komen hem noodlottig zou worden.
Ademloos voedt hij zijn kind op, om niet behoeven te worstelen met de
denkbaarheid, dat al zijn opvoedingstechniek een fata morgana achternajaagt.
Ademloos stort hij zich in liefdesavonturen, ademloos begeeft hij zich in de ene
‘levensstrijd’ na de andere, om maar te kunnen vergeten, dat liefde en haat zijn
bestaan steeds bedreigen. Ademloos, ademloos: het leven werd niet eerst ademloos
door het verdwijnen van de diligence. Wie de adem zoekt in de verleleden tijd,
jaagt ademloos achter de gemeenplaats van de schone, kalme historie.
De strijd tussen volmaakt burgerschap en kinderlijke veranderlijkheid wordt door
de modelburger zo beheerst gestreden, dat zijn strijd een gelijkmatige rust
schijnt. Legt niet zelfs de dichter, die de taal nodig heeft, om een
persoonlijke houding uit te spreken, zijn onrust vast in tekenen, die aan de
burger althans dit ‘houvast’ geven, dat zij, min of meer, ‘algemeen
verstaanbaar’ zijn? De zelfhandhaving eist het zelfbedwang, eist het
levenscliché, eist het modelleren van liefde en haat, voor zij gevaarlijk kunnen
worden. Het is voor de burger erezaak, dat zijn leven zich ‘regelmatig
ontwikkelt’, een ‘vaste lijn’ vertoont; daarom is het nodig, dat de
vernietigende tweede kracht wordt geleid en dienstbaar gemaakt; ‘geleidelijk’
moet de ontwikkeling zijn, vrucht van talloze compromis.
Voor de burger is het aan geen twijfel onderhevig, dat liefde en haat
afzonderlijke zaken zijn, waarmee men afzonderlijk | |
| |
zaken moet doen.
Men begint een vrouw lief te hebben en men eindigt met haar te haten, tenzij
zich daartussen het compromis der kameraadschappelijkheid, der genegenheid
schuift; in feuilleton-romans begint men ook, omgekeerd, met haat
(misverstand!), om met liefde te eindigen. Het burgerlijke vraagt om
achtereenvolgende stadia, om een indeling van het pathos, om een kalender des
levens, waarop men de voortgang kan aflezen. Men bindt het pathos aan een
‘proces’, zoals men het aan gemeenplaatsen bindt. Eerst dit, dan dat. Van
stadium tot stadium wil men een huwelijk kunnen volgen, om te kunnen
vaststellen, waar de liefde ophield en de haat begon, waar de schuld lag, wie
dupe was, om de vernietigende definitie: schuldeloosheid, te ontlopen. Het is
immers nuttig, dat het negatieve element, het onbegrensbare, begrensd wordt; het
is onhandelbaar, en het moet handelbaar worden. Het is voordelig, het soortelijk
gewicht van iedere verhouding te bepalen, omdat men aldus een betrekkelijk
eenvoudige receptuur des levens kan opstellen.
Uit deze systematiek put de burger de kracht, sterk, rechtlijnig, gelovig,
onwankelbaar in de wereld te staan. In deze reglementering overwint hij de
kinderlijke tweespalt. Door liefde en haat in te delen en aan vaste banden te
leggen, gelukt het hem, de persoonlijkheid der liefde tot attractie, de
persoonlijkheid van de haat tot aversie te verdunnen; volkeren, klassen, standen
zijn in de couranten elkaar genegen of van elkaar afkerig, zonder elkaar te
kennen. Men behoeft het object niet meer te betasten, men behoeft slechts een
naam, een blad uit de atlas en enige abstracte eigenschappen
te memoreren.
In liefde en haat tussen gemeenschappen zijn liefde en haat tevens een caricatuur
van zichzelf. Heeft men zijn vaderland lief, of haat men de vijand? Onzin!
Oorlog! La patrie est en danger! Gott strafe England!
Het carnaval der minnaars ontleent zijn vermommingen aan de deftige, correcte
strijd, die de burger met de dreigende kinderlijkheid te voeren heeft. Zomin als
de vredig rokende vulkaan verloochenen kan, dat hij de formatie is van een
blinde, vormende kracht, zomin kan zelfs de conventioneelste burger | |
| |
verloochenen, dat hij, om te leven, een minimum van blinde, vormende
onredelijkheid moet bezitten, die hem gemaakt heeft, zoals hij is. Geen twee
kraters zijn gelijk, ook al doen zij nimmer iets anders dan roken, ook al zijn
zij doorlopend te fatsoenlijk voor onverwachte erupties. Teruggedrongen heeft de
burger het vretend vuur, maar hij is er niettemin het grillig product van.
Sedert de mens de nameloze stroom, die wij hier ‘dichterlijkheid’ noemen, omdat
wij moèten noemen, door tekenen scheidt in liefde en haat, heeft hij afstand
gedaan van die liefde, waarvan gezegd is, dat zij alle verstand te boven gaat.
Sedert de burger geleerd heeft, scherpe grenzen te trekken tussen ‘geoorloofde’
en ‘ongeoorloofde’ verhoudingen, heeft hij vergeten, dat het kind zijn moeder,
of het geheimzinnige lichaam ‘donker’, noch bemint noch haat, maar eigenzinnig
aanschouwt, hoort, betast, ontdekt ... voorzover het nog geen burger is. Zodra
het kind verstandig is geworden, gaat deze ‘liefde’ voor de dingen zijn verstand
te boven. Het burgerlijk verstand erkent niet, dat het geliefde haat kan
inboezemen, omdat het de dichterlijkheid niet kan vatten; het tapt de stroom in
de vaten liefde en haat en maakt hem langs die weg tot een maatschappelijk
verschijnsel.
De liefde, die alle verstand te boven gaat, mag geen liefde heten, zonder dat de
haat in haar opgenomen is. Het burgerlijk taalteken ‘liefde’ is een complex van
verschijnselen gaan vertegenwoordigen, die bij uitstek onderwerp voor
verstandsoverwegingen zijn geworden: verhoudingen tussen mannen en vrouwen,
ouders en kinderen, broers en zusters, verhoudingen, die te regelen, te
verbeteren, van de haat te zuiveren zijn. De liefde, die alle verstand te boven
gaat echter is een naam, even beeldend, even beperkt, even misleidend als de
naam dichterlijkheid; want zij gaat alle verstand, alle naam te boven. Tussen
haar en de liefde der burgers schuiven zich de zware, gewichtige gemeenplaatsen.
Liefde, de burgerlijke, is reeds de verbanning der ‘liefde’ van de dichter, door
de dwang van het bestaan. De instandhouding van het leven stelt grenzen, koppelt
de liefde aan objecten. Uit de nog ongedifferentieerde wereld van het kind ont-
| |
| |
wikkelt zich geleidelijk het rijk der vaste hiërarchiëen.
Naarmate de objecten een onschendbaarder waarde, een algemener geldigheid
krijgen, wordt het vernietigende, scheppende element doelmatiger getemd, in zijn
object-kooi vastgeklonken. Men gaat de gebieden der liefde in kaart brengen. In
de eerste plaats wordt de scherpe scheidslijn getrokken tussen ‘liefde (haat)
voor een mens’ en ‘liefde (haat) jegens God’; deze twee zijn voor de complete
burger, die zich gelovige noemt, niet alleen onverenigbaar, maar doorgaans
bittere contrasten. In de liefde voor de mens worden, naar evenredigheid van de
verbreidheid der gemeenplaatsen, andere veilige begripsmuren opgetrokken.
‘Natuurlijke’ en ‘onnatuurlijke’ liefde, ‘geoorloofde’ en ‘ongeoorloofden’
liefde, ‘eeuwige’ en ‘voorbijgaande’ liefde, ‘huwelijks-’ en ‘vrije’ liefde,
‘geestelijke’ en ‘vleselijke’ liefde paraderen op het bal als de kleurige
vermommingen van de carnavalsganger.
De verscheidenheid dezer liefde-gemeenplaatsen, de taaiheid, waarmee zij binnen
de kring hunner geldigheid worden beleden en gehandhaafd, verraden, welk een
inspanning de deftige en correcte strijd om bestaan en veiligheid de burger
kost. Het moedwillig aan banden leggen van de vernietigingsdrift in een
gemeenplaats gelukt hem nergens ten volle, en het minst daar, waar het pathos
het ‘natuurlijkst’ is. De gemiddelde burger zal onmiddellijk aanvaarden, dat
liefde voor God, vaderland, mensheid, iets ‘geheel anders’ is, dan de
verliefdheid, die hij voor een vrouw gevoelt; men moet tot de mystici gaan, om
de correcte scheiding tussen hemelse en wereldse bruidegom weer te zien
vervagen. Wie tegen zijn medeburger onverhoeds spreekt over ‘liefde’, weet, dat
de aangesprokene niet aan de caritas, maar aan sexuele verhoudingen zal denken,
aan diè liefde, die het ‘natuurlijkst’, het burgerlijkst genoemd kan worden,
omdat zij verbonden is aan de instandhouding der wereld par excellence, de
voortplanting. Daarom is het voor de burger volkomen redelijk, dat liefde voor
God en idealen op een onafhankelijk plan staat, bòven de liefde tussen mensen;
hij verspilt niet langer, zoals nog het kind, de volheid van zijn pathos aan
willekeurige objecten uit zijn omgeving; bij de economisering der liefde door
gemeenplaatsen, | |
| |
door doelmatige abstracties, krijgt het object met
voortplantingswaarde centrale betekenis. Liefde zonder meer is voor de normale
burger een op sexualiteit gebaseerde verhouding tussen twee individuen; voor de
liefde tot God wordt het woord ‘geloof’ gereserveerd, dat de afstand moet
symboliseren.
De drang tot poëzie, tot vernietiging van zijn gemeenplaatsenbestaan, is voor de
burger het sterkst en onafwijsbaarst in de ‘natuurlijke’ sexuele verhouding. Wat
wil het zeggen, dat de sexualiteit de natuurlijkste zaak ter wereld is? Dat de
burger zijn scheppingsdrang moet concentreren op de functie, die hem de grootst
mogelijke waarborg biedt, dat zijn vernietigingsdrift een burgerlijke vrucht zal
dragen: de paring. Natuur is voortzetting, instandhouding, feilloos zich
voortzettend, feilloos zich in stand houdend, waar twee individuen zich in
hoogste zaligheid schijnen te vernietigen. Natuur is de opperste doelmatige
abstractie van de burger, en daarom de voortreffelijkste garantie, dat het
pathos, gedekt door hààr naam, geen failliet, maar een batig saldo zal
opleveren. ‘De’ natuur: dat zijn regen, wind en wolken, die altijd vertrouwelijk
om ons zijn en die men van tijd tot tijd eens bemint zoals zij staan op een
schilderij van Ruysdael. De natuurlijke liefde: dat is alle gevoel, dat zijn
voordelige, vruchtbare grenzen niet te buiten gaat, dat zich bevredigen laat in
kinderen of gemakkelijke kinderloosheid, dat met de ‘onnatuurlijke’ liefden van
Vincent van Gogh geen gemeenschap heeft. Zijn man en vrouw niet natuurlijk als
regen, wind en wolken? Een man kan een vrouw liefhebben, en een vrouw een man,
waanzinnig, zoals het heet, terwijl zij kinderen krijgen of vermijden en
allerminst waanzinnig worden. Zo goed en redelijk is de natuur, omdat de burger
zelf vaststelde, wat natuurlijk was. ...
Maar in de liefde der sexen openbaart zich, ook al staat daar de grote,
imponerende gemeenplaats Natuur, dat liefde en natuur polen zijn, polen als
dichter en burger. Wel immers wijst de natuur de minnaar zijn veilige plaats
aan, maar zijn extravagante voorkeuren regelt zij niet. Er is niets
onnatuurlijkers dan de minnaar, die het éne exemplaar van de soort met zijn
verbeelding bekranst, er is niets onbeminnelijkers dan de natuur, die botte,
levenloze doorsnede-door-alles. Dat de burger | |
| |
zijn gangbare en niet
misdadige liefde natuurlijk noemt, bewijst slechts, hoeveel hem aan het veilige
resultaat dier liefde gelegen is. Onweerstaanbaar lokt hem het mysterie, waar
het de grootste kans op bezit belooft: het mysterie der sexen. Overal hebben
doelmatige gemeenplaatsen de wereld genummerd; één weg slechts schijnt nog
onbelemmerd, één verrukkelijke weg geeft uitzicht op een vernietiging, die
compensatie schenkt; die weg is de natuurlijke liefde. In de natuur is de
ondergang slechts voorwaarde tot instandhouding; in de natuur paart het mannetje
met het wijfje, opdat hun dood gecompenseerd worde door de jongen. In de natuur
is de poëzie van de minnaar een comedie, die de zekerheid niet anders dan als
moment verstoort, om straks de goede afloop geruststellender te kunnen
openbaren.
Geen wonder derhalve, dat het carnaval der minnaars zich ‘natuurlijk’ openbaart
als het regelmatige mysterie der sexualiteit. Geen wonder, dat zelfs in het
land, waar men honderd en twintig goden vereert en tweehonderd drie en vijftig
‘geliefde’ schilders, dichters en musici bezit, iedere burger
zijn eigen uitverkorene rijk is; het bezoek aan kerken,
tentoonstellingen, concerten evenaart nooit het record der zomerse parken! Het
ligt zozeer in de lijn der burgerlijkheid, de ‘natuurlijke’ bronst met de
scheppingsdrang te vereenzelvigen, dat het in het merendeel der burgers niet zal
opkomen, hoe mogelijk het is, aan andere ‘natuurlijke’
functies: zien, horen, evenveel scheppingsdrang te wijden; de
kunstenaar-vanberoep, ook al is hij op zichzelf weer burgerlijk verstard, is
daarom voor de modelburger reeds ‘onnatuurlijk’. Voortplanting is de poëzie der
burgers, de enige, die hun volle hartstocht neemt en volledig bezit van het
leven schijnt te beloven in het kind.
De burger, die verliefd wordt, speurt het gevaar der poëzie, der ‘onnatuur’;
derhalve haast hij zich het onafwendbare, zoals het hem bedreigt in zijn
zelfstandigheid, een ‘natuurlijke’ naam te geven. Hij haast zich, allereerst, de
wild spartelende Eros terug te dringen naar de verborgen kamer (decentie) en
naar de verborgen appartementen van de geest (het onderbewuste). Hij beseft, dat
de onredelijke overgave aan de | |
| |
geliefde in de wereld verschijnt als
dwaasheid en dat men met zijn vernietigingstendenzen niet voor den dag kan
komen. Karakteristiek voor de burger is, dat hij zijn ‘natuurlijkheid’ door een
stortvloed van gemeenplaatsen bemantelt, zolang die ‘natuurlijkheid’ in het
stadium der poëtische wittebroodsweken verkeert, maar dat hij zich openlijk en
trots verheft op het positieve resultaat dier ‘natuurlijkheid’, het kind. Niet
de toch zo natuurlijke coïtus wordt besproken, maar het kind. Het is duidelijk:
de natuurlijkheid van de natuurlijke functie is voor de burger niet zo
natuurlijk, als hij zelf theoretisch meent. Hij heeft zelfs het sacrament nodig,
om zich niet te gêneren voor zijn dichterlijke exuberantie.
Het centrale punt, waarom alle liefdeslisten der burgers draaien, is de paring,
de meest besproken en tegelijk meest verzwegen daad. Meest besproken: want van
een zo doelmatig mogelijke bevrediging van het sexuele leven, van een zo gunstig
mogelijke uitrusting der toekomstige burgers is het ganse voortbestaan
afhankelijk; daarom organiseren de profeten der samenleving congressen over het
Neomalthusianisme en de eugenese. Maar tegelijk meest verzwegen: immers over het
pathos, over de werkelijkheid der liefde, over de zaligheden en de
verschrikkingen van de paringsroes kàn geen congressist spreken, zonder
beschaamd te beseffen, dat hij evengoed zou kunnen zwijgen. Het raadsel, dat
hier de burger meesleept, kan worden geëxcuseerd door termen
als ‘voortplanting’ of ‘geslachtelijke bevrediging’; door deze kleine woorden
wordt het zomin opgelost als de gang der wereldgeschiedenis
door de lengte van Cleopatra's neus. De paring, de nadrukkelijkste
zelfhandhaving van de op voortbestaan beluste burger, is tevens diens poëtische
kwetsbaarheid!
De maatschappij behoeft overal en altijd het burgerlijk excuus voor de
toewijding, die zij aan de fantasie verspilt. Zij moet ergens de grens van het
natuurlijke kunnen trekken, opdat het andere burgerlijke veilig als onnatuurlijk
kan worden verworpen. De Afghanen, die hun vrouwen in kooien opsluiten, wanneer
zij een blik gunnen aan een andere man, trekken de grens van het natuurlijke
elders dan de echtgenoten van West-Europa; maar ergens trekken
zij beiden de grens, ergens | |
| |
moeten zij in het contrast van ‘natuur’
en ‘onnatuur’ hun bestaan tegen hun drift beveiligen. Er zijn ontelbare costumes
op het carnaval der liefde; maax één doel hebben zij alle gemeen: zij moeten de
burger een houding geven tegenover zijn dichterlijkheid. Dit is het
Aswoensdagelement van ieder carnaval. ...
Carnaval-zondenval ... wij kunnen de wereld niet meer indrinken, zonder haar te
verdelen in liefde en haat, in natuur en onnatuur, in geest en vlees. Wij moeten
het costuum dragen van een matroos, een cowboy, een sultan, een don Juan, en elf
maanden lang, daarna, het colbert, dat de mode voorschrijft; maar altijd een
costuum, een houding. Straks, als de Turken hun fez hebben verloochend en de
Chinezen hun staart hebben afgeknipt, zal wellicht de ganse aarde het colbert
dragen; en nòg zal het een houding zijn, een uniforme houding, maar een houding.
Straks zal wellicht de europese ethiek van het huwelijk (of, mogelijk, van de
‘vrije’ liefde?) door de vliegtuigen gedragen worden tot in het gesloten land
van de Dalaï-Lama; maar nòg zal die ethiek een houding zijn, een formule, die de
banjir der dichterlijkheid vastlegt, om hem om te vormen tot een bruikbare,
sierlijke stroom, die de landen bevrucht. Carnaval-zondenval ... de
ongecostumeerde dichterlijkheid vindt in de wereld geen herberg. Natuur, de
overtuigende, klankrijke gemeenplaats, geeft de burger vertrouwen in zijn
toevallige en noodzakelijke houding tegenover de dichter in hem. Onder de leuze
van het ‘natuurlijke’ sluiten zich de atomen aaneen; onder de leuze van het
‘natuurlijke’ wordt het ‘onnatuurlijke’ als paria weggetrapt. ‘Natuurlijk’
betekent: selbstverständlich. In een zekere groep wordt over zekere dingen niet
gesproken, tenzij met de algemene sanctie van allen, dat deze dingen door
spreken niet mogen worden aangerand: deze dingen zijn in deze groep natuurlijk.
Een andere groep bespreekt dezelfde dingen onder algemene bijval uitsluitend met
sarcasme, humor, verachting: diezelfde dingen zijn in deze groep onnatuurlijk,
omdat zij andere natuurlijkheden heeft. Door de natuurlijkheid van de eigen
groep lief te hebben en de natuurlijkheid van de andere groep te haten, kan de
burger de dichterlijkheid toelaten in | |
| |
zijn leven, omdat hij haar aan
grenzen bindt en slechts erkent, waar zij hem zijn bestaan gunt.
Met de groei van de burger gaat derhalve gepaard een voortdurende insnoering van
het natuurlijkheidsbegrip, waar het zijn fantasie betreft. Voor de waarachtige
burger wordt slechts dàt natuurlijk, wat geen ontreddering meer in zijn bestaan
kan teweeg brengen; de natuurlijkheid van het sprookje wordt aan de kinderen
opgedist als opvoedkundige overgangsstof, maar hij zelf lacht er om of leest het
als een aaneenschakeling van detective-avonturen in de natuurlijke wereld.
Alleen daar, waar de ontgrenzingsdrang een ‘burgerlijk’ product belooft: het
kind, valt niet te lachen, valt geen compromis met de ‘tweede kracht’ te
sluiten. Hier is de drift tot vernietiging in haar volledigheid taboe, omdat zij
over de dood heenwijst naar de schepping van de nieuwe ‘wereldburger’. Het
wonder der sexualiteit is dit, dat men haar ommuurt met natuurlijkheden, met
granieten gemeenplaatsen, maar dat men haar hevigheid niet aantasten kan. Daarom
hebben de grote asketen haar als de inblazing des duivels bevochten; zij hebben
haar gekerkerd in de natuurlijkheid ‘zonde’ en hun wulpse visioenen trachten af
te wentelen op God. Alle gemeenplaatsen om de paring zijn hechte bolwerken; want
het burgerlijk instinct zegt, dat slechts die liefde ‘natuurlijk’ is, die wijst
naar de physiologische functie der voortplanting. Het burgerlijk instinct zegt,
dat de minnaar, die zijn geliefde schoon ziet, opnieuw ziet, de bruikbare
conventies der schoonheids- ‘wetten’ in gevaar brengt; en waarvoor zijn deze
‘wetten’ er anders dan om de schoonheid burgerlijk bezit te maken? De minnaar
is, steeds, een persoonlijkheid, die in de vrouw persoonlijke verhoudingen
ontdekt; hij is scheppend, fantastisch, in zijn liefde en daarom is het zaak,
hem tot de orde te roepen; het is zaak, hem aan een bepaalde omschreven relatie
te helpen, hem een soort contract te bezorgen, waardoor zijn fantasie
gelimiteerd wordt. Om de minnaar onschadelijk te maken, is het noodzakelijk, dat
hij ergens de grens van ‘natuur’ en ‘onnatuur’ trekt, dat zijn scheppende drift
buigt voor een ‘natuurlijke’ gemeenplaats, die zijn bestaan voor ondergang zal
bewaren. Ieder burger, ook de meest afgemetene, kan een | |
| |
groot
minnaar worden, een vervaarlijk en gepassionneerd dichter, een eerloze, een
moordenaar; hoe meer hij zich derhalve voelt als bezitter van een tastbaar
object, een onveranderlijke grootheid, een vrouw, des te minder zal hij zich
bezitter voelen van een illusie, minnaar dus, fantast.
De verschillende gemeenplaatsen, die het carnaval der minnaars bepalen, zijn
daarom gegrond op het bezit; het bezit niet van de liefde,
maar van de geliefde. Evenzeer als de burger een begrip van de
dichter heeft, dat niet bij machte is diens bijzonderheid uit te drukken,
evenzeer heeft hij een begrip van de liefde, dat alles uitdrukt, behalve de
liefde. Het omvat de man of de vrouw, die liefheeft, het omvat de man of de
vrouw, die bemind wordt, naast elkaar, bij elkaar; het omvat; tenslotte, het
resultaat der paring, het kind. De persoonlijke functie der liefde echter, de
scheppende dichterlijkheid, die dichter en gedicht in het moment verenigt, drukt
het burger lijk begrip niet uit; daarvoor geeft het de caricatuur van het bezit.
Voor de burger is het ontoelaatbaar, dat de betekenis der liefde gezocht wordt
in een mysterie, in een ontkenning van de wereld der grenzen; hij is minnaar
tegen wil en dank, hij zoekt de burgerlijke term, waarmee hij zijn
dichterlijkheid kan omsluiten en hij vindt die in het bezit. In het bezit is de
regelmaat teruggekeerd, is het pathos getemd. Het bezit staat telkens weer een
herhaling der passie toe, maar onder voorwaarden, die tegelijk de ononderbroken
gang van het leven beschermen. Heeft men eenmaal een vrouw in eigendom, dan is
het niet zonder meer mogelijk, dat zij het gedicht wordt van andere minnaars;
bezit een vrouw eenmaal een man, dan kan hij haar niet zonder meer verlaten. De
neiging tot contractuele waarborgen is het sterkst daar, waar men het contract
pleegt te ontduiken; en de burger weet zijn eigen ‘dichterlijkheid’ de
contractbreuk bij uitnemendheid.
Het bezit is noodzakelijk, opdat de liefde een burgerlijke ‘verhouding’ worde. In
het bezit hervindt de burger zijn verstoord samenzijn met andere burger-atomen:
A heeft een vrouw, B heeft een vrouw. In het bezit hervindt de burger de
zekerheid, om de ander, die andere atoom-wetten volgt, te verachten: Ik heb een
wettige vrouw, B heeft een maîtresse. | |
| |
Het bezit verdringt de
fantasie naar het geheime, naar het obscene, naar het cynische. De
geheimzinnigheid, de obsceniteit, het cynisme in de sexuele verhouding, maar
evenzeer de frisse, lustige openhartigheid der ‘natuurmensen’ zijn zovele
tekenen, dat de burger met de dichter in hem nooit, nergens raad weet. Alle
liefde moet, om bruikbaar te zijn, geformuleerd worden in een bezitscijfer, dat
niets van de liefde bevat. Alle liefde stelt zichzelf de grens in de man, die
zich handhaven, in de vrouw, die zich slechts economisch vergeten wil.
In een overvloedige variatie van bezitsvormen tracht de burger hardnekkig te
ontkennen, dat de liefde zijn verstand te boven gaat; het vormloze, ongrijpbare,
ondeelbare, het steeds verworvene, dat toch nooit eigendom wordt, pijnigt hem
door zijn renteloosheid. Hij kan het niet stellen zonder boedelbeschrijving,
maar de boedel ontglipt zelfs de handigste klerk. Is de liefde kortstondig? Is
zij langdurig? Moet het contract voor jaar en dag of voor eeuwig worden
aangegaan?... Zo zoekt de burger naar maat, naar gewicht, waar maat noch gewicht
heersen; zo tracht hij de eindeloosheid der liefde te binden aan één mens, één
huwelijk, zo wil hij de vluchtigheid der liefde binden aan reeksen geliefden,
maîitressen, courtisanen. Want voor alles dient ontkend te worden, dat liefde
niet te vangen en te binden is, dat de dichter lacht om de objecten, lacht om
het huwelijk, dat in de hemel wordt gesloten, lacht ook om de galerij der
avonturen: de twee bezitsformules, die elkaar bestrijden. Het is schandelijk, te
lachen om de ordelijke formule! Voor alles dient bevestigd te worden, dat de
gematigde liefdesverhouding, die de burger zich eigen heeft gemaakt, zij het in
het gematigde huwelijk, zij het in de gematigde reeks amours, de liefde is in
haar eminentste gedaante; immers in die gedaante is zij voor de burger
vruchtdragend en niet als een verterend vuur. De grote minnaars: dat zijn voor
de voldragen burger de onberispelijke, ‘trouwe’ echtgenoot èn de bedreven
boemelaar zonder scrupules! Het bezit kan verschillen, de administratie kan
variëren; maar dat er bezit is, staat hier vast. Er is een maat gevonden, een
gewicht ontdekt, waardoor de burger de dichter meent te kunnen meten bij de | |
| |
el, te wegen bij het kilo. Niettemin, het is slechts de burger, die
zichzelf meet en weegt!
Alle liefdesverhoudingen zijn ... houdingen, houdingen tegenover de demonische
dichter in ons, die verburgerlijkt moet worden, wil hij ons het bestaan gunnen.
Verburgerlijkt moet hij worden in de oneindige reeks van Casanova, maar ook in
het eindeloze huwelijk van ‘als zij niet dood zijn, dan leven zij nog’.
Verburgerlijkt moet hij worden, in de harem van de sultan en in de vrije liefde,
die zomin vrij is als de ‘onvrije’. De dichter is de carnavalspool van de
burger; de liefde is de carnavalspool van het bezit.
Waar is de liefde het dichterlijkst? De burger zal het U luidkeels vertellen.
Heeft hij zich gevoegd bij de huwelijks-atomisten, dan is de monogamie de
hoogste vorm der liefde. Vindt hij zijn behoud in afwisseling, dan zweert hij
bij de liaison. En beiden verketteren zij elkaar, de één de ander, omdat hij
wispelturig, de ander de één, omdat hij temperamentloos is; en daarbij behouden
zij beiden het leven. Eeuwige wijvervalsing: het huwelijk, de liaison. Wij: de naamloze vennootschap onder het sacrament.
Wij: de firma der vrije liefde. Niets zeggen deze namen van het ‘wij’ des
dichters. ...
Waar is de liefde het dichterlijkst? De dichter kan het U niet zeggen, omdat
namen geven burgerlijk is. Eén vrouw? Tien vrouwen? Natuur? Onnatuur?... Ontneem
de dichter het woord, en hij zal U antwoorden. Ontneem zijn liefste de naam, en
hij zal U noemen, wie zij is. Ontneem hem het verleden, het heden en de
toekomst, en hij zal U zeggen, wat eeuwige liefde betekent.
Povere, rijke oplossing: de liefde is daar het dichterlijkst, waar zij het minst
burgerlijk is.
De burgerlijke gevangenis van de dichter is de gemeenplaats, is het woord, dat
door burgers onverzettelijk wordt uitgesproken en gehandhaafd. In deze
gevangenis versmacht de dichter, maar buiten haar muren zou hij ‘geen leven
hebben’ ... Het is de minnaar, die ons van de dichter, want het is het carnaval,
dat ons van het paradijs rest.
Van gemeenplaatsen hangt de wereld aaneen; maar waarom | |
| |
hangen zij
aaneen? Omdat grote namen en veilige begrippen het leven onderwerpen en
dienstbaar maken, zonder een gram van zijn ‘samenhangende’ werkelijkheid te
‘verklaren’. Daarom zijn de gemeenplaatsen heftig en tegenstrijdig, kooien van
wat niet gekooid kan worden; want pas in de officiële, algemene erkenning van
het bezit wordt de veiligheid bereikt. Pas de waarborg van het gehuwd-zijn, van
het bohémienzijn, van het in-verhouding-zijn, verleent de liefde dat beminnelijk
en onschadelijk karakter van het maatschappelijk verschijnsel. De verachting van
de gehuwde voor de bohémien en van de bohémien voor de gehuwde verraden, hoezeer
de beveiliging in een gemeenplaats, welke dan ook, de burger ter harte gaat; uit
de heftigheid van de strijd der gemeenplaatsen blijkt, welke kracht zij in een
formule trachten te dwingen.
Het bezit is het Aswoensdag-aspect der liefde. Het bezit is het costuum,
waaronder men veilig meent te kunnen liefhebben. Het bezit is de tragedie van de
mens, de burger-dichter, die zijn liefdescreatie wil vastleggen, en steen
overhoudt; hoe tyrannieker de vastlegging, hoe killer de steen. Tragisch is het
vluchten der scheppingsmogelijkheden uit het zo hoog verzekerde object; tragisch
is de apotheose van het bezit, bezworen in het sacrament, bezworen in de
verachting voor het sacrament; tragisch is het wegsterven der poëzie, terwijl
slechts de houding overblijft, een leeg vat. Dan blijkt de dichterlijkheid wel
zeer onvoldoende gekooid, want zij keert terug en wreekt zich in de haat, in de
kille haat der sexen, die vernietigender zijn kan dan de liefde.
Tot iedere prijs heeft de burger te reüsseren; daarom moeten zijn medeburgers
geloven, dat zijn houding de onwankelbare vorm is van een onwankelbaar leven,
dat zijn officiële liefde en zijn officiële haat, zijn arrangement en zijn
verachting voor het andere arrangement, zijn ganse persoonlijkheid omspannen.
Het zijn de levens met een ‘vaste lijn’, de levens der ‘sterke figuren’, der
dictatoren in grote enkleine afmetingen, die deze onwankelbaarheid in hoge mate
inspireren, omdat hun ijzeren burgerlijkheid het persoonlijke in hen
onbarmhartig wist weg te drukken. Zij zijn de grootmogols der gemeenplaatsen;
zij stellen hun leven in dienst van de gemeen- | |
| |
plaats, en hun
liefdeleven behoort tot de chronique scandaleuse, de welvoeglijke of de
onwelvoeglijke. Deze ‘publieke persoon’ is het ideaal der duizenden, wijl hij
hen van de last der dichterlijkheid verlost door zijn exempel der volstrekt
beheerste burgerlijkheid. En zij volgen hem, hem en de doelmatige abstractie,
die hij dient. Het zelfbehoud maakt hen tot partijgangers, vluchtend uit een
teleurstellende nabijheid naar een abstracter verte, waar de poëzie gevaarlozer,
waar zij leuze is. Alles beter, dan de aangenomen houding te verliezen. ...
Uit de gemengde berichten en de psychosen leest men dit ganse slopende gevecht om
een houding af. Het spaart de grote burgers, het verteert de grote dichters, het
speelt met de tallozen zijn afmattend spel; voor sommigen is het weinig meer dan
een inspannend tournooi, anderen genezen nooit geheel van de wonden.
De Aswoensdag is zwarter, naarmate het costuum van carnaval groter macht bezit
over de zielen.
|
|
Auteursrecht onbekend