Logo DBNL
Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart (2 delen) (1991)

Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart (2 delen)

(1991)–André Bouwman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart


Vorige Volgende

3
Het bewerkingsgedrag van de Reinaert-dichter

3.1 Inleiding

De studie waarin Heeroma (1970a) de verschillen tussen branche I en de Reinaert bespreekt, begint met de volgende woorden: ‘Men heeft zich tot dusver nog nauwelijks afgevraagd, wat Willem bewogen kan hebben om bewust van zijn franse voorbeeld - en Arnouts vertaling daarvan? - af te wijken.’1. Deze woorden bleken niet alleen van toepassing op de jaren vóór 1970 maar ook op de twintig jaar die sindsdien verstreken zijn, aangezien vervolgonderzoek tot nu toe uitbleef.

Aan het begin van Heeroma's onderzoek stond zijn inval: ‘Willem heeft zich als díchter in zijn Reinaert-figuur geprojecteerd, Reinaert is een díchter die zich wréékt op mededichters en anderen die hem “dood” willen hebben’ (p. 254). Vanuit deze inval ondernam Heeroma (1970b) de vergelijking van Willems gedicht met zijn Oudfranse voorbeeld: ‘Ik nam Willem als dichter serieus, ik moest dus ook aannemen dat al zijn afwijkingen van zijn “voorbeeld” een dichterlijke bedoeling hadden gehad. [...] nu werd mijn inval aanleiding tot verder methodisch onderzoek’ (p. 255). Heeroma's onderzoek van de bewerkingstechniek is principieel juist en heeft stellig talrijke interessante en belangwekkende observaties opgeleverd, waarvan ik in hoofdstuk 2 dankbaar gebruik heb gemaakt. Doch aangezien de premisse (inval) in sterke mate bepaalt wát er wordt waargenomen, heeft het resultaat van deze deductief-interpreterende werkwijze slechts beperkte geldigheid. Juist doordat het gezichtsveld is ingesteld op een van te voren bepaalde problematiek, lopen details die deze problematiek te buiten gaan, gevaar om niet waargenomen of als irrelevant terzijde geschoven te worden.2. Daarom leek het mij geraden om bij mijn eigen onderzoek vanuit het tegenovergestelde standpunt te werken: inductief-interpreterend op basis van afzonderlijke concrete waarnemingen - en dit ook in de presentatie van mijn onderzoek te laten uitkomen. Vandaar dus eerst het hoofdstuk met de nogal heterogene bewerkingscommentaar en daarna het hoofdstuk met de generaliserende observaties inzake het bewerkingsgedrag van de Reinaert-dichter.

Bij een werkimmanente benadering van de Reinaert kan men met een inductieve onderzoeksmethode het gevaar lopen om te blijven steken in detail-interpretaties.3. Het zij echter benadrukt dat deze studie de Reinaert niet analyseert als autonoom literair kunstwerk maar als bewerking van de Oudfranse grondtekst. Een literaire totaalinterpretatie

van de Reinaert is niet beoogd; er wordt geïnterpreteerd voorzover het bewerkingsonderzoek daartoe aanleiding geeft.

Over beide hoofdstukken nog een aantal opmerkingen. De observaties in de bewerkingscommentaar hebben uiteraard al een zekere selectie en ordening ondergaan; het lijkt weinig zinvol om - bij wijze van spreken - een stapel fiches op de tafel van de lezer te deponeren. Verder dient gezegd dat ik tijdens de vergelijking van de verschillen tussen de Oudfranse en Middelnederlandse versie geprobeerd heb om te voorkomen dat allerlei vooronderstellingen mijn waarneming zouden ‘richten’. Het is uiteraard aan anderen om te beoordelen in hoeverre ik daarin geslaagd ben. In de bewerkingscommentaar heb ik de afwijkingen besproken volgens hun plaats in het verhaalverloop. Toch bleek al hier en daar dat de afwijkingen veel gemeenschappelijks hebben. In het nu volgende hoofdstuk wil ik het gemeenschappelijke van de afwijkingen zichtbaar maken en van daar uit het bewerkingsgedrag van de Middelnederlandse auteur beschrijven.

3.2 Compositorische aspecten

In deze paragraaf komt de werkwijze van de Reinaert-dichter aan de orde. In hoofdstuk 1 bleek al dat hij allerminst slaafs een redactie van de Oudfranse grondtekst heeft gevolgd; hij combineerde waarschijnlijk verzen en verhaalgegevens uit twéé redacties van branche I. Deze onafhankelijke houding toont hij ook voor de verzen die in beide redacties voorkomen (het overgrote deel van branche I). Hij vertelt het Oudfranse verhaal over Renarts proces grotendeels in eigen woorden en wijzigt de handeling op talrijke plaatsen meer of minder ingrijpend. Daarnaast treft nog een ander compositorisch aspect: de bewerker ‘transplanteert’ regelmatig verhaalgegevens uit andere bronnen in zijn eigen tekst.

3.2.1 Bewerking en omwerking van de hoofdbron: branche I

Hoe laten de talrijke verschillen tussen de Reinaert en branche I zich samenvattend karakteriseren? Bij de beantwoording van deze vraag kunnen we een beroep doen op de - inmiddels klassieke - definities die Gerritsen (1967) geeft van de begrippen vertaling, bewerking en omwerking: ‘L'auteur d'une traduction proprement dite a l'intention de rendre le texte de son original aussi fidèlement que le lui permettent les données linguistiques et la poétique de la langue dans laquelle il traduit. [...] J'entends par adaptation le type de version étrangère dont l'auteur a abrégé, amplifié ou altéré, dans le dessein d'y mettre ses

propres accents, le texte de son original, aussi longtemps qu'il s'en tient, dans ses écarts, à la “fable” de cet original. Je réserve le terme de remaniement à la version étrangère dans laquele la “fable”, elle aussi, est modifiée’ (p. 34).

Het is niet noodzakelijk dat een dichter zich tijdens de tekstgenese beperkt tot een van deze bewerkingsmethodes. De auteur van de Wrake van Ragisel bijvoorbeeld combineert bij zijn overzetting van de Vengeance de Raguidel verschillende methodes.4. Ook de auteurs van de twee verdietsingen van de Roman de la Rose beperkten zich niet tot één methode.5.

 

Geldt dit ook voor de dichter van de Reinaert; hoe is hij te werk gegaan? Al bij een eerste vergelijking met branche I blijkt dat hij over het algemeen niet de bedoeling heeft gehad om de Oudfranse tekst van zijn voorbeeld - binnen de grenzen die de syntaxis van het Middelnederlands en de versvorm onvermijdelijk stellen - nauwkeurig te vertalen, ook niet in het eerste gedeelte van de Reinaert, waar hij de plot van branche I volgt. Weliswaar zijn er in dat deel een aantal passages met vertalingen.6. Doch deze passages zijn meest klein van omvang,7. staan geïsoleerd en beslaan tezamen nog geen tiende van de totale tekst uit het begindeel (gerekend tot en met Lfs. 1864). Daarnaast bevinden zich midden in de ‘normale’ passages uit het eerste deel van de Reinaert, die in hun bewoording geheel afwijken van branche I, een, twee soms drie ‘losse’ verzen met een woordelijke vertaling van het Oudfrans,8. en zelfs ‘zwerfverzen’, die ten opzichte van de vertaalde verzen uit het voorbeeld over meer of minder grote afstand zijn verplaatst.9. Het aantal verzen-met-vertaling in het eerste deel van de Reinaert is ook met inbegrip van dit kleingoed naar verhouding gering. Het impliceert dat ‘les données linguistiques et la poétique’ van het Middelnederlands geen factor van belang vormen bij de verklaring van de vele verschillen met branche I. Een groot deel van de verschillen manifesteert zich niet op zins/versniveau.10. Wel vormen de passages en verzen met vertalingen van tekst uit branche I een argument voor de veronderstelling dat de Middelnederlandse dichter met een schriftelijk gefixeerde tekst heeft gewerkt en niet met een gememoriseerde voorbeeldtekst (zie par. 1.4).

Bewerking

De auteur van een bewerking - volgens Gerritsen (1967) - verandert de tekst van zijn voorbeeld, zodoende eigen accenten leggend, maar laat de ‘fabel’ van de voorbeeldtekst (dat wil zeggen de verhaal gebeurtenissen in hun chronologische opeenvolging, losgemaakt uit de artificiële presentatie door de vertelinstantie) ongemoeid. Een bewerking

bevat dus ongeveer dezelfde verhaalgebeurtenissen als haar voorbeeld maar vertelt ze op eigen wijze, met verandering van allerlei verhaalgegevens en eventueel in afwijkende bewoordingen. In de Reinaert treffen we deze techniek vooral aan in het eerste stuk (tot en met V&vz/1300). Ik zal aan de hand van enige voorbeelden een schets van de hierbij gebruikte procédés geven en verwijzen naar andere gevallen.11. Er is niet naar volledigheid gestreefd. Ofschoon hier allereerst het formele aspect van de ingrepen centraal staat, merk ik af en toe iets op over de inhoudelijke achtergrond (die in 3.3 meer uitvoerig aan bod zal komen).

 

De Middelnederlandse dichter coupeert verhaalgegevens uit branche I. Dit heeft onder meer tot gevolg dat de causale samenhang van de handeling in de Reinaert wordt verstevigd:12.

-Renarts opmerking tot Tibert dat hij de schuur van de priester tijdens een recente rooftocht heeft bezocht (2eInd/200) is in de Reinaert verdwenen, mogelijk omdat Willem meende dat een dergelijke mededeling bij de kater argwaan zou wekken.
-De toelichting van de Oudfranse verteller in 2eInd/220 is geschrapt. Zij maakt niet goed duidelijk waarom Renart zou hebben gelogen. Bovendien behoeft de priestersvrouw in de Reinaert geen introductie, aangezien zij haar man vergezelde tijdens de jacht op Bruun.13.
-Grinberts tweede strafrede tot Renart (3eInd/390), wiens biecht onoprecht is gebleken, werd - gezien de schuldbekentenis van de vos in 380 - mogelijk als overbodig ervaren, is in elk geval geschrapt.14.

Een ander bewerkingsprocédé betreft het verplaatsen of herschikken van verhaalgegevens uit branche I binnen het bestek van één episode. Het gevolg hiervan - en naar ik veronderstel tevens het doel - is meestal een compositorische verstrakking15. of een verbeterde motivering van de handeling.

-De optocht van de kippen, die een kar meevoeren (Hfdg/200), en het rouwbeklag (230) uit de Oudfranse Hofdag-episode worden gecombineerd in een overzichtelijke beschrijving van de rouwstoet (230/200).
-Bij Bruns aankomst te Maupertuis brengt de Franse verteller de beer (buiten) en Renart (binnen) mogelijk te snel na elkaar in beeld; de camera zwenkt van Brun (1eInd/70) naar Renart (80), dan weer naar Brun (90) en nogmaals naar Renart (100). Door herschikking wordt in de Reinaert het eerste contact tussen dager en gedaagde rustiger verteld: eerst vestigt de verteller de aandacht op de actie van Bruun (70, 90), daarna op de reactie van de vos (80a, 100, 80b).16.
-De nachtelijke tocht naar de pastorie (2eInd/180) gaat in branche I vooraf aan Renarts uitleg over de door muizen geplaagde priester (190).
Op dat moment bevinden de vos en de kater zich al in de nabijheid van diens woning. In de Reinaert wordt het exposé over de pastorie vol muizen naar voren geplaatst en vormt zo mede de aanleiding voor de tocht.17.

Daarnaast bewerkt Willem zijn voorbeeldtekst door nieuwe verhaalgegevens toe te voegen of door verhaalgegevens uit branche I aanzienlijk uit te breiden - en dit om verschillende redenen. Ik geef eerst vier voorbeelden van toevoeging:

-Ysengrin klaagt aan het hof over Renart, die Hersent heeft verkracht, de welpen bepist en zich later zelfs aan een onschuldseed heeft onttrokken. Deze voorstelling van zaken heeft Willem uit branche I overgenomen; hij last echter ook een tirade van Ysengrijn in (Hfdg/51) waarmee deze de vos nog eens extra zwart afschildert.
-De vos toont de beer een gespleten eik waarin zich de honing zou bevinden. Reinaerts vermaning tot Bruun om maat te houden bij het eten van de honing (1eInd/235), is door de verdietser toegevoegd. Het door de verteller ingewijde publiek is zich bewust van Reinaerts hypocrisie en peilt de kloof tussen schijn en werkelijkheid.
-Nadat Tibeert, de tweede bode, door de vos is verwelkomd, schenkt de Middelnederlandse verteller extra aandacht aan de schijnheiligheid van Reinaerts woorden en onthult diens boze intenties door te anticiperen op de afloop (2eInd/101).18.
-Tibeerts aarzeling om door het gat in de muur te kruipen en zijn tegenwerping dat priesters over vele baraet beschikken (2eInd/239), zijn nieuw ten opzichte van branche I. Deze toevoeging illustreert Tibeerts voorzichtigheid en leidt tevens Reinaerts uitspraak in dat de kater laf is.19.

Een aantal verhaalgegevens uit branche I gaven de Reinaert-dichter aanleiding tot aanzienlijke uitbreidingen. Het gaat hier om verhaalgebeurtenissen die in het voorbeeld slechts beknopt zijn aangeduid en in het Middelnederlandse dierenepos creatief worden uitgewerkt:

-In branche I wordt meegedeeld dat de vrouw van de priester treurt (2eInd/340). De Reinaert-dichter werkt dit gegeven uit door Julocke sprekend in te voeren (2eInd/345a); ook in 340 uit zij zich, zij het in de indirecte rede. Toch hoeft Julockes klacht niet beschouwd te worden als een verhaalgebeurtenis die ontbreekt in het Oudfranse voorbeeld.
-Ingrijpender is het volgende geval van uitbreiding. De kippen beklagen zich over de vos, aan wie de meeste leden van hun geslacht ten prooi zijn gevallen, onlangs nog Copee/Coppe, wier lijk als bewijs is meegevoerd. Dit relaas treffen we zowel in de Oudfranse als in de Middelnederlandse versie aan (Hfdg/250, 270-290). Doch in de Reinaert is de
klacht aanzienlijk uitgebreid met een gedetailleerd verslag van Reinaerts eerste moord op een kip, waarmee alle ellende een aanvang nam (Hfdg/249, 255a-c). Hierdoor is er binnen het verhaal van het gerechtelijk vooronderzoek aan Nobels hof een ander verhaal ingebed, waarin Cantecleer als verteller optreedt en zichzelf en Reinaert sprekend invoert. Strikt genomen is de ‘fabel’ van de Reinaert met het relaas van deze eerste moord evenwel niet gewijzigd. We hebben immers hier ‘slechts’ te maken met een uitwerking van wat Pintes woorden in branche I impliceren (vgl. Roq. 321-32) - niet met een nieuwe verhaalgebeurtenis.20. Verstrekkende ingrepen als deze doen de grens tussen bewerking en omwerking vervagen.

Hiermee zijn niet álle coupures en verplaatsingen van verhaalgegevens uit branche I en toevoegingen van nieuwe gegevens door de Reinaert-dichter besproken. Ik heb een aantal van de ingrepen behandeld die als bewerking gekarakteriseerd kunnen worden. De ingrepen met consequenties voor de verhaalgebeurtenissen en hun opeenvolging worden in de volgende afdeling behandeld als gevallen van omwerking.

Bij de voorbeelden van bewerking hierboven heb ik mij bovendien beperkt tot verhaalgegevens van enige omvang, dat wil zeggen verhaalgegevens die een heel bewerkingssegment beslaan. Maar ook bínnen de door mij onderscheiden segmenten zijn verhaaldetails gecoupeerd, verplaatst en toegevoegd, zoals de commentaar in hoofdstuk 2 genoegzaam aantoont.21.

Omwerking

De Reinaert-dichter heeft ook zodanig ingegrepen dat er veranderingen in de ‘fabel’ van het verhaal ontstonden. Hij laat tot op zekere hoogte andere verhaalgebeurtenissen plaatsvinden, met name in het slotgedeelte van de Reinaert. Bij een globale vergelijking van voorbeeld en overzetting valt direct op dat de Middelnederlandse vos op een geheel eigen wijze aan zijn terechtstelling ontsnapt en het hof zijn bedrog kenbaar maakt. Ik herinner aan het vertrek van Reinaerts verwanten; aan dat van zijn drie voornaamste vijanden die de galg gereed gaan maken; aan Reinaerts ingenieuze leugenverhaal over een schat en een samenzwering waarbij deze vijanden en twee van zijn verwanten, allen afwezig (of dood), betrokken zouden zijn; aan zijn verzoening met de koning, die zich de schat laat beloven; aan de dubbele festucatio waarmee deze overeenkomst wordt bezegeld; aan de wijze waarop Reinaert, nadat hij de schatplaats heeft beschreven, de plotseling wantrouwige koning ervan weet te overtuigen dat Kriekeputte echt bestaat; aan de excommunicatie-list die Reinaert buiten bereik van de koning zal bren-

gen; aan de toespraak van koning Nobel tot zijn onderdanen, waarin de verzoening wordt meegedeeld, de schat verzwegen en Reinaert wordt gepresenteerd als een pelgrim die naar Rome en het Heilige Land zal reizen om zijn zonden te boeten; aan de gevangenname van Bruun en het wolfspaar, die dankzij de vos bovendien op bloedige wijze een deel van hun pels moeten afstaan voor een pelgrimstas en reisschoenen (waarvoor de koningin zich beijvert); aan de afgedwongen zegening van de pelgrimsattributen door kapelaan Belijn; aan Reinaerts vertrek in gezelschap van Cuwaert en Belijn, van wie de eerste - eenmaal in het vossehol gelokt - door de vos wordt vermoord en de tweede met een brief naar Nobel wordt gestuurd en, misleid, zich uitgeeft voor de auctor van de brief die een bebloede hazekop blijkt te zijn; aan de vlucht van het vossegezin naar de wildernis en - tenslotte - aan de dubieuze verzoening van Nobel met de wolf en de beer, waarvan Belijn met zijn verwanten en Reinaerts magen het slachtoffer worden.

Dit slotgedeelte van de Reinaert, dat ruim 1600 verzen telt (Lfs. 1865-3469) - bijna de helft van het totale aantal Middelnederlandse verzen - vervangt het slot van branche I dat veel korter is: rond driehonderd verzen.22. Daarin wordt verhaald hoe de dieren zich opmaken om Renart op te hangen. De koning betoont zich evenwel genadig nadat de vos te kennen heeft gegeven als pelgrim naar het Heilige Land te willen reizen om zijn zonden te boeten.23. Renart ontvang de pelgrimstas en -staf en vergeeft zijn vijanden op rituele wijze (festucatio). Nadat de koningin hem een ring heeft geschonken, vertrekt hij op bedevaart. Doch niet ver van het hof ontmoet en mishandelt hij Coart de haas, bespot vervolgens op veilige afstand de koning en vlucht naar Maupertuis.

Het is duidelijk dat in het slotgedeelte van de Reinaert verhaalgebeurtenissen uit branche I zijn vervangen door nieuwe gebeurtenissen of een zodanige transformatie hebben ondergaan dat ze voor nieuw kunnen doorgaan.24. Op grond van deze wijzigingen in de ‘fabel’ kan het slotgedeelte (vanaf V&vz/1350) als een omwerking van het corresponderende Oudfranse gedeelte beschouwd worden.

 

Doch ook in het eerste gedeelte van de Reinaert is er sprake van omwerking. Zo is het begin van de Hofdag-episode ingrijpend aangepast. De discussie over de klacht van Hersents verkrachting uit branche I wordt grotendeels vervangen door nieuwe klachten, en de refutatie van de das (deels in reactie op de nieuwe klachten) wordt sterk uitgebreid. Deze ingrepen verscherpen het conflict tussen Reinaert en de overige dieren en maken van de Middelnederlandse Hofdag-episode een hechtere compositie dan de Oudfranse.25.

Het slot van de Eerste indaging-episode heeft eveneens een drastische

omwerking ondergaan. In branche I wordt in acht verzen (Roq. 699-706) meegedeeld dat Brun a molt grant paine aan de dorpers ontsnapt en Renart inmiddels naar Maupertuis is teruggekeerd, alwaar de beer even later passeert (1eInd/400-420). In de Reinaert worden deze verzen uit- en omgewerkt tot een passage van 93 verzen (Lfs. 819-911), waarin omstandig Bruuns ontsnapping via de rivier wordt beschreven (395a-b, 405a-c) en de ontmoeting tussen de beer en Reinaert op een meer geloofwaardige wijze tot stand komt, doordat de vos niet direct naar Maupertuus terugkeert maar eerst bij Lamfroyt een kip rooft en vervolgens bij de rivier verkoeling zoekt (415a-c, 425a, 425b?). Vanwege de gewijzigde ruimte en de inlassing van Reinaerts kippeavontuur kan deze passage mijns inziens niet als uitbreiding gelden, waarbij de beschreven verhaalgebeurtenissen ‘gedekt’ zouden zijn door de acht Oudfranse verzen; geen bewerking maar omwerking derhalve.

Een minder drastisch maar toch duidelijk geval van omwerking vinden we in de tweede helft van de Hofdag-episode, waar de Middelnederlandse dichter de in branche I door Pinte geuite klacht in de mond van Cantecleer legt (Hfdg/240).

 

Verder blijken allerlei coupures, verplaatsingen en toevoegingen in het eerste gedeelte van de Reinaert wijzigingen in de ‘fabel’ van het verhaal te veroorzaken. Deze procédés maken dus niet alleen deel uit van de bewerkingstechniek maar ook van de omwerkingstechniek.

Allereerst twee voorbeelden van coupure, waarbij Oudfranse verhaalgebeurtenissen niet overgenomen worden in de Reinaert. Na de klacht inzake Copees moord vallen Pinte en haar drie metgezellen flauw en moeten met water bij kennis gebracht worden. Chantecler huilt tranen met tuiten. De koning wordt eerst door medelijden bevangen, daarna door woede. Hij brult het uit, zózeer dat Coart van schrik koorts krijgt (Hfdg/300). Deze vrij komische scène met het extroverte rouwbetoon en de angsthaas is niet overgenomen in de Reinaert, waar over het algemeen een grimmiger sfeer heerst. - Als Brun zich op weg begeeft naar Maupertuis, vinden er op het graf van Copee wonderen plaats, die Renarts zaak geen goed doen (1eInd/60). Coart geneest van zijn koorts en Ysengrin beweert dat zijn oorpijn eveneens verdween toen hij zich op de tombe van de martelares te ruste legde. Deze passage is eveneens geschrapt door Willem, mogelijk omdat zij het verslag van Bruuns tocht als bode verstoort en geen vervolg heeft in de handeling.26.

In één geval is door verplaatsing van gebeurtenissen de ‘fabel’ gewijzigd. Het betreft het afscheid en het vertrek van de vos naar het hof nadat hij voor de derde keer is gedagvaard (3eInd/320-300). Deze gebeurtenissen zijn door de Middelnederlandse auteur, na uitbreiding

met 321, vóór 100 geplaatst. Had Renart in branche I direct na Grinberts aankomst te Maupertuis zijn zonden beleden en waren zij pas de volgende ochtend afgereisd naar het hof, in de Reinaert wordt nog op de dag van Grimbeerts aankomst de terugtocht aanvaard en de biecht (nu onderweg) afgelegd. Deze verplaatsing heeft verschillende gevolgen: de vertelde tijd verandert; de gewijzigde ruimte motiveert Reinaerts voorstel om te biechten (in het open veld); de huichelachtige biecht wordt nu direct gevolgd door Reinaerts zondeval bij de kloosterhof.27.

Ook wordt de bestaande handeling met ‘extra’ gebeurtenissen verrijkt. Twee voorbeelden tot slot. Nadat Tibeert in de strik gevangen is, drijft Reinaert uitvoerig de spot met hem (2eInd/265b). - En als de kater even later de priester een testikel afrukt en diens vrouw hierom zichzelf beklaagt, wordt zij spottend getroost door de vos, die nog steeds buiten bij het gat in de muur staat (2eInd/345b-c).28. Dit plezier om andermans leed lijkt Reinaerts agressie te onderstrepen.29.

Besluit

Het onderscheid tussen bewerking en omwerking wordt gemaakt met behulp van een narratologisch criterium: de ‘fabel’ van de grondtekst, die al dan niet is gewijzigd. Hiermee wordt de indruk gewekt dat de verschillen als gevolg van omwerking groter of ingrijpender zijn dan de verschillen die ontstaan door bewerking. Indien we evenwel het aantal verzen dat gepaard gaat met een wijziging van de grondtekst als graadmeter nemen, dan is ook een ander inzicht mogelijk. Met de coupure van de gebeurtenissen na Bruns vertrek - de wonderen op het graf van Copee (1eInd/60) - zijn 28 Oudfranse verzen gemoeid, met de toevoeging van het consilium der baronnen na Bruuns terugkeer (2eInd/19) 15 Middelnederlandse verzen. Beide ingrepen wijzigen de ‘fabel’ van de Reinaert in vergelijking met die van de grondtekst, zijn dus gevallen van omwerking. De uitbreiding van een van de opgebiechte vossestreken, die waarbij de wolf volgevreten bleef steken in het gat waardoor hij naar binnen was gekomen (3eInd/190-191), is een geval van bewerking; de ‘fabel’ blijft onaangetast. Niettemin worden hier vijf Oudfranse verzen geamplificeerd tot 98 Middelnederlandse verzen... Op dezelfde wijze wordt het verslag van Renarts slachting onder de leden van de kippefamilie (Hfdg/250-280) in de Reinaert qua omvang verdrievoudigd tot 99 verzen.

De ‘fabel’ wordt - in theorie - gevormd door de verhaalgebeurtenissen in hun chronologische opeenvolging, losgemaakt uit de artificiële presentatie door de vertelinstantie. In de praktijk is het evenwel vrij lastig om te bepalen wat nu precies als verhaalgebeurtenis kan gelden. We zagen hierboven al dat 2eInd/220, op het eerste gezicht een vertellers-

toelichting bij de handeling, misschien als aparte verhaalgebeurtenis in de ‘fabel’ ondergebracht moet worden (vgl. noot 13). Een ander voorbeeld vormt het gesprek waarin Reinaert de beer zo ver weet te krijgen dat hij zijn snuit en voorpoten in de gespleten eik steekt. Het lijkt weinig zinvol om elke claus van de deelnemers aan deze dialoog als een aparte gebeurtenis op te vatten. Ik onderscheid onder andere op grond van de ruimte drie verhaal gebeurtenissen: eerste gesprek tussen Bruun en Reinaert (1eInd/90-215), de tocht naar de gespleten eik (1eInd/220-221), tweede gesprek (230-235). Alle wijzigingen die de Middelnederlandse auteur bijvoorbeeld in de clausen van het eerste gesprek aanbrengt, vat ik dus als bewerking op.

Het gesproken woord compliceert de reconstructie van de ‘fabel’ in hoge mate. Gesproken woord vormt immers op zichzelf een gebeurtenis maar de inhoud ervan kan tegelijkertijd naar andere gebeurtenissen verwijzen. Als de vos zijn wandaden opbiecht, worden we als hoorder/lezer op twee niveaus met gebeurtenissen geconfronteerd: allereerst met het biechten van de wandaden, maar daarnaast ook met de gebiechte wandaden, die in de ‘fabel’ ergens aan het begin ondergebracht moeten worden. Dit gegeven voert tot het paradoxale inzicht dat bepaalde wijzigingen in de Middelnederlandse vossebiecht én als bewerking én als omwerking te kwalificeren zijn. Als bewerking, aangezien het gaat om dichterlijke ingrepen binnen een en dezelfde verhaal gebeurtenis: de biechthandeling. En als omwerking, omdat het verhaalverleden van branche I en de Reinaert (het beginstuk van hun ‘fabel’) verschillen: verscheidene van Renarts wandaden (3eInd/170, 180, 210, 220, 260) ontbreken in de Reinaert en omgekeerd komen enige ‘nieuwe’ wandaden van Reinaert (3eInd/255, 225, 235, 195) nog niet in branche I voor.

Ik herinner er bovendien aan dat het door de vos gesproken woord in de Reinaert vaak scone tale is. Wat is de status van een gelogen gebeurtenis als het moordcomplot tegen de koning bij de reconstructie van de fabel? En niet altijd zijn leugen en waarheid te onderscheiden; wat is er waar van Ysengrijns vlucht uit het klooster (V&vz/2850i)?

Gerritsens definities van bewerking en omwerking, die zich baseren op het abstractum ‘fabel’, blijken niet geheel toereikend ter karakterisering van het overzettingsproces dat geleid heeft tot de Reinaert. Zien we echter van de boven aangeduide complicaties af, dan kunnen we vaststellen dat de Reinaert in het slotgedeelte (vanaf V&vz/1350) ingrijpend is omgewerkt en in het begindeel (tot en met V&vz/1300) zowel kenmerken van bewerking als van omwerking vertoont. Op grond van deze bevindingen kan de Reinaert het best als een omwerking bestempeld worden.30.

Tenslotte nog enige opmerkingen over de werkmethode van de Reinaert-dichter in vergelijking met de methode van enige collega-verdietsers. We kennen twee Middelnederlandse vertalingen van de Lancelot en prose. De Lanceloet, onderdeel van de Lancelot-compilatie, is een versvertaling. En de Rotterdamse fragmenten vormen de restanten van een prozavertaling. ‘De auteurs van deze vertalingen werkten currente calamo, maar ook “per eenheid”. De vertaler isoleert een syntactische eenheid in zijn origineel, vertaalt deze, stelt zijn vertaling te boek - en keert terug naar het origineel om daarin de volgende eenheid onder de loep te nemen’, aldus Van Oostrom (1981:163). Deze methode, waarbij de vertaler de tekst van zijn voorbeeld ‘werkendeweg’ overzet, zonder kennis van de plotverwikkelingen die nog in het verschiet liggen, werd niet gehanteerd door de Reinaert-dichter. Een aantal van de boven besproken ingrepen is immers alleen mogelijk indien hij van te voren vrij omvangrijke delen van de grondtekst heeft gelezen en geanalyseerd. In Lfs. 1407-29 voegt hij verhaalgebeurtenissen toe (afscheid en vertrek van de vos) die in de grondtekst pas zo'n honderd verzen verder voorkomen (Roq. 1126-29, 1141-43). En bij de omwerking van het begin der Hofdag-episode moet hij bijna 250 Oudfranse verzen overzien hebben (Roq. 45-288).

De auteur van Lantsloot vander Haghedochte, de derde middeleeuwse verdietser van de Lancelot en prose, bewerkte zijn origineel in verzen en gaf zich rekenschap van vrij omvangrijke verhaalgedeelten.31. Deze auteur vordert per narratieve eenheid door zijn tekst; hij werkt per episode. ‘Daarbinnen is de Middelnederlandse bewerker [d.i. de Lantsloot-dichter, AB] heer en meester, en wijzigt hij wat hem goeddunkt. Wat echter de vraag betreft hoe zich de successievelijke episoden aaneenrijgen, hoe deze tezamen de “macro-structuur” van de Proza-Lancelot vormen - daarin verlaat hij zich volledig op zijn origineel’, aldus Van Oostrom 1981:164. Vorderde de Reinaert-dichter eveneens per episode door zijn grondtekst? Die vraag moet ontkennend beantwoord worden, zelfs al lijken de zes episoden waarin ik de Reinaert heb verdeeld - Hfdg, 1eInd, 2eInd, 3eInd, V&vz, P&vl - beduidend omvangrijker dan de episoden die Van Oostrom in de Lantsloot onderscheidt. De auteur van de Reinaert gaat namelijk bij enige teksttransplantaties het bestek van de episode te buiten.

De narratieve ‘figuur’ van een gefluisterd dreigement gevolgd door een luidkeels uitgesproken begroeting (1eInd/215a-b) en ook de formule waarmee Reinaert Bruun begroet: willecome, zijn ontleend aan Renarts gedrag ten opzichte van Tibert (2eInd/80, 90). De vrouw van de priester en het spinrokken dat ze met zich meevoert (1eInd/331), zijn eveneens ontleend aan de Oudfranse Tweede indaging-episode, waarin

de priestersvrouw en het spinrokken figureren in de scène van Tiberts ontdekking en afranseling (2eInd/220, 300). De rol van de priester en zijn vrouw bij de ontsnapping van Bruun (1eInd/395a-405a) is zelfs een vorm van retrospectieve analogie ten opzichte van hun rol bij de ontsnapping van Tibert (2eInd/330-360). En Bruuns drievoudige vervloeking (1eInd/405b) is uit de mond van Tibert gehaald (2eInd/390). Uit deze voorbeelden blijkt dat de Eerste indaging-episode is geschreven met voorkennis van de Tweede indaging-episode.

Voorts lijkt de Derde indaging-episode geschreven ná de lectuur van het Oudfranse slot. In Reinaerts afscheidswoorden tot Hermeline (3eInd/321) zijn namelijk verhaalgegevens verwerkt die uit de episode van Renarts thuiskomst stammen (P&vl/260): zijn verbondenheid met vrouw en kinderen en de naam van een der vossejongen. En indien de confrontatie tussen Renart en Coart - waarbij de haas wordt mishandeld door de vos en ternauwernood ontsnapt (P&vl/100-180) - onder meer model heeft gestaan voor de confrontatie waarover Pancer de bever ons verhaalt (Hfdg/85a), dan is de Hofdag-episode geschreven met kennis van plotverwikkelingen uit het slot van branche I.

Deze bevindingen voeren tot het inzicht dat de Reinaert-dichter de héle grondtekst overzag. In dat opzicht is hij te vergelijken met de bewerker van de Vlaamse Rose, die er niet voor terugschrikt om tekstgedeelten uit de Roman de la Rose over afstanden van ettelijke duizenden verzen te verplaatsen.32. Van der Poel (1989) concludeert ‘dat de bewerker een heel goed overzicht over het hele verhaal had. Dit overzicht stelde hem in staat grote veranderingen in de tekst aan te brengen’ (p. 143).

Voordat de Reinaert-dichter zich aan het werk zette, heeft hij zich de grondtekst in zijn geheel eigen gemaakt. En vermoedelijk heeft hij reeds vooraf overwogen hoe hij branche I op een aantal cruciale punten zou gaan omwerken. Verschillende afwijkingen lijken te ingrijpend om pas tijdens het overzetten bedacht te zijn. Bovendien inspireerde hij zich voor deze afwijkingen herhaaldelijk op gegevens die uit andere teksten dan branche I stammen. De ontlening aan deze nevenbronnen staat in de volgende paragraaf centraal.

3.2.2 Ontlening aan andere bronnen

In de voorafgaande paragraaf is de Reinaert uitsluitend onderzocht als overzetting van branche I. De vergelijking met het Oudfranse voorbeeld bracht vele belangrijke afwijkingen aan het licht, op grond waarvan de Reinaert als een omwerking is te karakteriseren. Verschillende toegevoegde passages in de Reinaert - ten dele als vervanging van Oudfranse verhaalgedeelten - zijn nieuw ten opzichte van branche I. Indien we de

Reinaert evenwel in een ruimer kader plaatsen en vergelijken met de gehele Roman de Renart en met een aantal contemporaine literaire teksten, dan zien we dat deze ‘nieuwe’ passages voor een aanzienlijk deel geïnspireerd zijn op reeds bestaande verhaalgegevens. In de bewerkingscommentaar heb ik de mogelijke ontleningen aan andere teksten dan branche I besproken. En aan de bronnen van Reinaerts leugenverhaal heb ik zelfs een aparte paragraaf (V&vz:A) gewijd. Niettemin zal ik een aantal van de door de commentaar verspreide observaties hier samennemen en bezien wat de implicaties zijn voor onze visie op het bewerkingsgedrag van de Reinaert-dichter.

Roman de Renart

Met branche Ia, over de belegering van Renart in zijn burcht Maupertuis, heeft de Reinaert in de eerste plaats gemeen: de omkoping van de koning met goud en zilver om de vos van de galg te redden, verder details bij de beschrijving van de vluchtwildernis, mogelijk ook de bewering dat de vos binnen een maand nog vele dieren zal misdoen. Met branche VI, waarin Renart een gerechtelijk duel met Ysengrin uitvecht, deelt de Reinaert eigenaardigheden uit de bespotting van de beer door de vos, de amplificatie van de klacht van de priestersvrouw, alsmede de voorstelling van Belin de ram als hofkapelaan. Branche VIII, over Renarts (mislukte) bedevaart, blijkt - enigszins verrassend - de rijkste nevenbron te zijn. Hieraan heeft de Middelnederlandse dichter ontleend: de plaatsing van de opgebiechte wandaden jegens de wolf in een chronologische volgorde (met behulp van een bijwoord; sent < puis), de belijdenis van Reinaerts bedenkelijke rol bij het luiden der klokken tijdens de moniage van de wolf, het kader van de (openbare) biecht en het begin over Reinaerts jeugd en zondeval en zijn compagnonnage met Ysengrijn, zijn excommunicatie en noodzakelijke tocht naar Rome, de pelgrimsschoenen, en tenslotte zijn geslaagde poging om zich op zijn bedevaart te laten vergezellen door twee andere dieren (onder wie de ram). Branche X, waarin Renart koning Noble van zijn ziekte geneest, heeft op de volgende punten als voorbeeld gediend: de verdediging van de vos door de kater, 's konings overleg met zijn baronnen, de keuze voor een wijs/slim dier als tweede bode, de wraakzucht van de vos die met toestemming van de misleide koning uit de pels van zijn tegenstanders een paar gebruiksvoorwerpen laat snijden, de ontsnapping van de kater aan de villing. Men vergelijke in hoofdstuk 2 de commentaren op de volgende parallellen:

Mar. Lfs. Zie op:
Ia 1700-2 // 174-76 (Hfdg/85b)
Ia 1719-24, 1733 // 3155-64 (P&vl/1550b)
Ia 2051-52, 2063-64 // 2135-38 (V&vz:A.1/a6)
Ia 2063-65, // 2491-92 (V&vz/2650a-2840d)
Ia 2079-82 // 2528-37 (V&vz/2700-2810)
 
VI 207-24 // 1276-83 (2eInd/345a)
VI 291-95 // 945-51 (1eInd/440)
VI 945-46? // 3411-24 (P&vl/1950-2050d)
VI 1066-67, 1367-72 // 2941-46, 2973-75 (P&vl/850e)
VIII 114-25 // 2073-2103 (V&vz:A.1/a2-a4)
VIII 126-34 // 1486-98 (3eInd/230-231)
VIII 135, 143, 147 // 1499, 1504, 1508 1606 (3eInd/230-195)
VIII 153, 158-61 // 2716-18 (V&vz/2850i-2860e)
VIII 156-57 // 1670-73 (3eInd/275)
VIII 168-69 // 3022-24, 3027-28 (P&vl/300)
VIII 170-270, 229-36 // 3055-56, 3069-71 (P&vl/950b)
VIII 194-96, 232-34 // 2849-64 (P&vl/800)
 
X 44-45, 206-8, 1328-31, 888-95 // 434-37, 466-69 1000-5 (2eInd/19-20)
X 104-94, 1467-88 // 107-25 (Hfdg/55b)
X 938-41, 958-61 975-80 // 1010-17, 1031-36 (2eInd/19)
X 1422 // 2199-2200 (V&vz:A.1/b6)
X 1561-66, 1585-92, 1601-10 // 2813-20, 2842-46 2880-89 (P&vl/50a-850c)

Dat de Middelnederlandse dichter gegevens heeft ontleend aan branches Ia, VI, VIII en X, staat zo goed als vast. Minder zeker maar toch waarschijnlijk is de ontlening aan branche III van Reinaerts belijdenis dat hij Ysengrijn heeft getonsureerd door hem zijn huid af te branden. Graf (1920:88) wijst erop dat deze ‘zonde’ (die in de vossebiecht van branche I ontbreekt) zowel in de Reinaert als in branche III voorafgaat aan de visvangst op het ijs. Branche V - waarin Renart een dorper weglokt van een ham en Ysengrin de hele ham (anders dan afgesproken) verslindt - is vermoedelijk de bron van de beschuldiging waarmee Grimbeert de wolf in diskrediet brengt en Reinaert tracht te ontlasten.

De naam van Reinaerts echtgenote, Hermeline, ontbreekt in branche I, doch is bekend uit andere branches van de Roman de Renart.33. Wellicht is de eigennaam overgenomen uit branche Ib, die in alle Oudfranse handschriften op branche I en Ia volgt en nog enige trekjes met de Reinaert gemeen lijkt te hebben. Mogelijk heeft de Middelnederlandse dichter ook branches Va en XV gekend en enkele details eruit verwerkt. Men vergelijke de commentaren op de volgende parallellen:

Mar. Lfs. Zie op:
Ib 2205-10 // 3423-24 (P&vl/2000)
Ib 2702-22 // 1276-83 (2eInd/345a)
Ib 3059 // 1361 (3eInd/60 - n. 181)
 
III 154? // 1361 (3eInd/60 - n. 181)
III 333-72 // 1499-1503 (3eInd/235)
 
V 61-145 // 217-29 (Hfdg/135a-d)
 
Va 1043-44 // 3390-92 (P&vl/1850b)
Va 1049-62 // 1970-84 (V&vz/1950a)
 
XV 1-364 // 104-6, 114-23 (Hfdg/55a-b)

Willem heeft dus hoogstwaarschijnlijk ontleend aan branches Ia, VI, VIII en X, vermoedelijk aan III en V, misschien aan Ib, Va en XV34. Op welke wijze had Willem kennis van details uit deze Renart-branches? Hij kan zich gegevens herinnerd hebben uit een meer of minder ver verleden waarin hij deze verhalen heeft gelezen of heeft horen voordragen. Willem zou dan tijdens zijn verdietsing uitsluitend uit zijn geheugen geput hebben. Overeenkomsten in de bewoording35. maken het evenwel waarschijnlijker dat hij bij het schrijven van de Reinaert branches Ia en VIII in de vorm van een schriftelijk gefixeerde tekst heeft geraadpleegd. We weten reeds dat hij voor de omwerking van zijn hoofdbron lezingen uit twee redacties van branche I (type ‘ADFGN’ en ‘BH’) gebruikte, en dat een van deze redacties zich waarschijnlijk in de vorm van een afschrift op zijn werktafel bevond. Deze bevindingen impliceren mijns inziens dat hij over tenminste één verzamelhandschrift van de Roman de Renart beschikt moet hebben. Ik houd het voor onwaarschijnlijk dat de Reinaert-dichter bij zijn ingrijpende omwerking van branche I enkel steunend op zijn geheugen verhaalgegevens uit zeven Renart-branches ingevlochten heeft - náást gegevens uit nog

weer andere teksten (zie onder). De overlevering lijkt er trouwens op te wijzen dat toen de oudste branches eenmaal waren gecompileerd tot een Roman de Renart, de transmissie van dit tekstcomplex vooral middels verzamelhandschriften heeft plaatsgevonden. Tot welke familie het door Willem gebruikte handschrift van de Roman de Renart heeft behoord, kan niet worden uitgemaakt, aangezien de donor-branches I, Ia, III, V, VI, VIII en X in geen van de drie handschriftenfamilies van de Roman de Renart ontbreken.

Andere teksten

Hoewel het niet uitgesloten is dat Willem de Middelnederlandse Karel ende Elegast heeft gekend, houd ik het voor waarschijnlijker dat hij zich voor een aantal plotverwikkelingen in het slotgedeelte van de Reinaert heeft geïnspireerd op de verraadsthematiek zoals die in een aantal chansons de geste is uitgewerkt:36. een verrader richt zich tot de koning en beschuldigt ter ontlasting van zichzelf en/of van gevangen verwanten valselijk een trouwe vazal, die niet aanwezig is. De verrader dist een leugenverhaal op waarin de trouwe vazal een complot smeedde om de koning te doden, een complot dat echter dankzij verdienstelijk optreden van de verrader en zijn verwanten niet werd uitgevoerd. De koning laat de verrader en/of zijn verwanten vrij. De trouwe vazal wordt in staat van beschuldiging gesteld (doch weet in een gerechtelijk tweegevecht zijn onschuld aan te tonen). Chansons de geste met een dergelijke thematiek zijn Garin le Loherain en Aye d'Avignon, waarvan de eerste wellicht,37. doch niet noodzakelijk, model heeft gestaan voor overeenkomstige verwikkelingen in de Reinaert.

Aan een van de vele fabelverzamelingen die op de Romulus teruggaan - misschien een Middellatijnse - ontleende de Reinaert-dichter de fabel over de kikkers.38. De vos vertelt hoe zij een koning verlangden en uiteindelijk door een slang (of ooievaar) werden geregeerd en verslonden, zodat ze slechter af waren dan eerst. Op knappe wijze is de pudenfabel in het leugenverhaal ingebed. Zij expliceert de ontsteltenis die Reinaert voorwendt als hij hoort van het moordcomplot dat Bruun op de troon moet brengen, en verklaart waarom de vos dit complot tracht te verhinderen. Indien namelijk Bruun als koning te vergelijken is met koning Ooievaar die zijn onderdanen verslindt, dan mag hij onder geen beding koning worden of het wordt de ondergang van iedereen.

Het is moeilijk om te bepalen of en in hoeverre de Reinaert - die ontleent aan Renart-branches waarvan een aanzienlijk deel zelf schatplichtig is aan de Ysengrimus - rechtstreeks heeft ontleend aan dit Middellatijnse dierenepos. Het is in principe niet onmogelijk dat Grimbeerts toespeling op Ysengrijns bedrog met de ham en Reinaerts be-

kentenis dat hij de wolf valselijk oom noemde, teruggaan op boek I van de Ysengrimus.39. Het ligt echter meer voor de hand dat Willem zich inspireerde op branche V van de Roman de Renart, ongetwijfeld aanwezig in het Oudfranse verzamelhandschrift dat hij heeft bestudeerd. Reinaerts list om met behulp van een document Cantecleer wijs te maken dat er vrede heerst, en zijn tactiek om dorpers naar de beknelde wolf te leiden door bij hun priester een kapoen te stelen, kunnen door overeenkomstige passages in de Ysengrimus beïnvloed zijn.40. Deze parallellen - misschien nog drie andere41. - leggen meer gewicht in de schaal. Voldoende gewicht om de balans te laten doorslaan?42. Mullers uitspraak dat de Ysengrimus ‘den Dietschen dichter(s) zeker wel bekend geweest is’,43. lijkt me te sterk.

 

Bovenstaande teksten - of Willem ze tijdens de genese van de Reinaert nu ‘paraat had’ in de vorm van herinneringen aan eerdere lectuur of voordracht dan wel in de vorm van afschriften - zijn schriftelijk gefixeerd en, gelukkig, in handschriften bewaard gebleven, zodat wij ze kunnen bestuderen en met de reminiscenties en ontleningen in de Reinaert kunnen vergelijken. Hiermee zijn echter niet alle mogelijke nevenbronnen besproken. Soms maken de dieren een toespeling op gebeurtenissen die - we abstraheren even van de implicaties voor de ‘fabel’ van de Reinaert - uitzicht kunnen bieden op het schemergebied van mondeling verbreide verhalen en schriftelijke teksten die niet zijn opgetekend en/of overgeleverd. In de woorden van Muller (1904): ‘Naast of, wil men, onder de literaire strooming moet een andere, die van de orale traditie, bestaan hebben (al zal het voor onzen tijd wellicht kwalijk uit te maken zijn wat in die veelal thans nog levende verhalen berust op onafgebroken mondelinge overlevering en wat later uit een boek in den mond des volks is overgegaan, en al kan ook in den ouderen tijd eene episode in den Reinaert even goed uit een toen nog voorhanden, maar thans verloren geschrift als uit een toen in omloop zijnd sprookje ingelascht zijn)’ (p. 490-91).

Zo heeft de Vlaamse dichter met de door Reinaert aan Nobel voorgespiegelde schat van koning Ermeric - die bij Kriekeput begraven zou zijn - ongetwijfeld aangeknoopt bij de in Vlaanderen bekende sage van de Gotenkoning Ermanaric, bezitter van enorme schatten en in de Miracula Sancti Bavonis genoemd als de stichter van een burcht te Gent.44. Of hij heeft geput uit een geschreven tekst of uit mondeling overgeleverde verhalen, is niet duidelijk. Ook het aan Grimbeert beleden wangedrag van Reinaert jegens de koning en koningin,45. de herinneringen die Tibeert ophaalt aan Rume en Widelanke, twee broers van Ysengrijn die door toedoen van de vos zijn opgeknoopt46. en Cuwaerts

opmerkingen over zijn vriendschap met het hondje Rijn en over de valsemunter Reynout de sies47. kunnen sporen van niet meer bekende verhalen zijn.

De interpretatie van zulke sporen wordt in belangrijke mate bepaald door de vooronderstellingen die de interpretator heeft ten aanzien van de invloed van de orale traditie op de geschreven literatuur48. en de hoeveelheid literatuur die in de loop der tijd is verdwenen49.. Zo wijst Muller (1935) op het ‘verhaal, in het Chronicon van den Hollandsch-Stichtschen geschiedschrijver Willelmus Procurator (geb. c. 1295) in 't gewag van de twisten tusschen den Hollandschen graaf Floris V en de heeren van Aemstel - van eene samenzwering van beer, wolf en vos tegen den koning leeuw: een blijk der bekendheid, in Holland gedurende de 14de eeuw, eener dierensproke van denzelfden of dergelijken inhoud als het verhaal in R. IB, die zeer wel eene eeuw vroeger evenzeer bekend en de bron van R. 's verdicht verhaal geweest zou kunnen zijn’ (p. 110).50. Het is evenwel veel aannemelijker dat Willelmus Procurator toespeelt op de stellig ook in Holland-Utrecht bekende Reinaert51. - getuige handschrift F, dat waarschijnlijk omstreeks 1375 te Utrecht werd afgeschreven. De aanname van een dierensproke is bovendien overbodig indien de mislukte samenzwering in de Reinaert aan de ridderepiek is ontleend, zoals ook Muller veronderstelt.52.

Ook moeten we bij dit spoorzoeken er rekening mee houden dat de creatieve Reinaert-dichter elementen uit de schriftelijke traditie vaardig verbindt tot een unieke narratieve constellatie die op het eerste gezicht een allusie lijkt op een niet meer bestaand verhaal - dat echter nooit bestaan hééft. Volgens Jonckbloet (1856:CXI) ontleende de Middelnederlandse dichter de uit de hand gelopen liturgieles van meester Reinaert (die Cuwaert een beurt gaf) aan ‘eene verlorene branche’, doch er is veel voor te zeggen dat dit voorval uit de pen van Willem is gevloeid.53. Hetzelfde geldt voor de alleen uit de Reinaert bekende affaire met de worst van de molenaar, die drie keer van eigenaar wisselt,54. en voor de unieke versie van het viskar-avontuur, waarbij de wolf de vos bedriegt, in plaats van andersom.55. In elk geval betwijfelt niemand dat het avontuur in het hoenderhuis, waar Reinaert zijn makker Ysengrijn van de hanebalk afstoot, Willems compositie is.56.

Besluit

Het ontstaan van de Reinaert wordt door Muller (1944) als volgt gekarakteriseerd: ‘Over 't algemeen schijnt [...] meer uit het hoofd, naar herinnering van het vroeger gehoorde, vrij naverteld, niet of zelden letterlijk, naar één handschrift “vertaald”, te zijn. Afwijkingen van het origineel zijn kennelijk vaak het gevolg der heugenis van een min of

meer traditioneelen trek uit een verwant verhaal, hetzij in eene andere Fransche branche of in eene inheemsche volksvertelling’ (p. 14). Deze karakteristiek acht ik niet bijzonder treffend, aangezien zij het creatieve proces lijkt voor te stellen als een bijna passieve registratie (en versificatie) van wat de dichterlijke geest heeft onthouden van branche I, vermengd met schijnbaar willekeurig binnentredende herinneringen aan allerlei verhalen.

Ik meen waarschijnlijk te hebben gemaakt dat de dichter zich heeft gedocumenteerd. Hij heeft een verzamelhandschrift met een Roman de Renart opgespoord en geraadpleegd. Voorts lijkt de veronderstelling gerechtvaardigd dat auteurs zich trekken uit verwante verhalen niet ‘zomaar’ herinneren, doch als bijdrage aan de oplossing van een artistiek ‘probleem’, in het geval van de Reinaert-dichter: een zodanige ordening en zingeving van de Oudfranse Renart-stof dat een ‘nieuw’ gedicht ontstaat met een geheel eigen signatuur. Kern van dit artistieke probleem is de vraag hoe de vos aan zijn terechtstelling ontsnapt. Evenals de Franse auteurs van branches Ia, VI en X heeft de Reinaert-dichter zich voorgenomen om het antwoord van Le plaid (de vos ontsnapt door zich voor te doen als vrome pelgrim) te variëren. Daartoe inspireerde hij zich vooral op het beschuldigingsmotief uit de verradersepen en het omkopingsmotief uit branche Ia. Ontlenen aan andere teksten dan de hoofdbron is, zo bezien, meer een kwestie van conceptie dan van dominante herinneringen. Zo ontleende Willem de villing van Reinaerts tegenstanders aan branche X omdat hij in afwijking van branche I meende dat Reinaerts overwinning in het conflict met de hofwereld behalve in zijn ontsnapping gestalte moest krijgen in een bloedige wraak op zijn vijanden - niet omdat Renart médecin hem voortdurend voor de geest zweefde. En hij verwerkte elementen uit de branche over Renarts biecht en pelgrimage naar Rome (branche VIII) omdat hij voor Reinaert een tweede, openbare biecht en een uitgebreider en boosaardiger optreden als pelgrim gepland had.

De vele weglatingen en verplaatsingen van verhaalgegevens uit branche I, de toevoegingen van aangepaste verhaalgegevens uit andere bronnen - ze wijzen op een hoge mate van reflectie bij de dichter van de Reinaert. Het kan eigenlijk niet anders of hij moet van te voren een ontwerp hebben gemaakt, waarin hij de herschikking van elementen uit branche I en de inbreng van verhaalstof uit andere bronnen voorzag.

3.3 Inhoudelijke accentverschuivingen

In het voorafgaande zijn de ingrepen primair als een aspect van compositie besproken. De coupures, verplaatsingen, toevoegingen en ontleningen vormen evenwel geen doel in zich. Ze wijzigen de verhaalinhoud vaak drastisch en blijken daarbij een zeker patroon te volgen. Hierdoor treedt in de betekenis van het verhaal een aantal accentverschuivingen op.

De als omwerking getypeerde Reinaert wijzigt de inhoud van zijn grondtekst aanzienlijk meer dan bijvoorbeeld Lantsloot vander Haghedochte en véél meer dan de Lanceloet, respectievelijk een versbewerking en versvertaling van de Lancelot en prose.57. Daardoor zijn de categorieën waarin de wijzigingen samengenomen kunnen worden voor elk van deze drie teksten van een eigen orde. Zo is ‘vervaging’ in de Lanceloet niet dezelfde tendens als ‘vervaging’ in de Lantsloot.58. En ofschoon ook de Reinaert-dichter meer dan eens de handeling aannemelijker of begrijpelijker maakt door middel van motiveringen59. is dit iets heel anders dan de motivering in de Lantsloot, die Van Oostrom (1981:73-88) tot de tendens tot rationalisering rekent. ‘Motivering’ is een veel minder dominante categorie in de Reinaert omdat zij een min of meer gelijkblijvende handeling vooronderstelt, een handeling die hier en daar om reden van waarschijnlijkheid wordt geretoucheerd. Indien echter - om een voorbeeld te noemen - de mededeling van de Franse verteller dat Brun aan de dorpers ontsnapt en Renart opnieuw ontmoet (Roq. 699-706), in de Reinaert wordt uitgebreid tot een passage van bijna honderd verzen vol actie (Lfs. 819-911), dan is het duidelijk dat een categorie ‘motivering’ de creativiteit en Fabulierfreude van Willem tekort zou doen. In het omgewerkte slotgedeelte bevatten Reinaerts woorden vele motiveringen.60. We kunnen hier echter niet meer spreken van een gelijkblijvende handeling. En omdat deze motiveringen in eerste instantie de listigheid van de vos karakteriseren, zijn ze onderdeel van een algemenere categorie (zie 3.3.4).

De inhoudelijke wijzigingen in de Reinaert zijn vaak aanzienlijk en het is moeilijk om ze in categorieën te vangen die iets wezenlijks zeggen over het bewerkingsgedrag van de dichter. Niettemin meen ik dat er voldoende reden is om een vijftal categorieën te onderscheiden en hier te bespreken. In de eerste drie paragrafen komen achtereenvolgens de accentverschuivingen inzake de ruimte, het antropomorfisme en het recht aan de orde. De inhoudelijke wijzigingen laten zich bij de ruimte en het antropomorfisme niet onder één noemer rangschikken. De Middelnederlandse dichter situeert de handeling in het Vlaamse landschap doch creëert tegelijkertijd een ‘moreel’ landschap. En terwijl hij ener-

zijds extreem antropomorfisme lijkt te vermijden - hij brengt althans in zijn beschrijvingen van de personages en hun omgeving de dierlijke en menselijke component meer in evenwicht - verleent hij anderzijds zijn personages ook nieuwe menselijke trekken. Voor wat betreft het recht vormen de verschillen wel tezamen één globale accentverschuiving: de toevoeging van allerlei juridische details in het eerste gedeelte van de Reinaert releveert de aanvankelijke feodaal-rechtelijke harmonie aan het hof, waarmee dan het bedreven onrecht in het slotgedeelte schrijnend contrasteert. De belangrijkste accentverschuivingen - omdat zo veel grote verschillen erdoor bepaald worden - zijn intensivering van list en listigheid, en conflictverscherping. Zij worden in de vierde en vijfde paragraaf uitgebreid behandeld.

Opgemerkt zij nog dat deze vijf categorieën weliswaar onderscheiden, maar niet strikt te scheiden zijn. Zo krijgt het conflict tussen de hofwereld en Reinaert grotendeels gestalte als juridisch conflict. Het is bovendien op moreel niveau in de ruimte geprojecteerd: geordende (paradijselijke) hofwereld versus wildernis. En de vosselist komt juist in conflictsituaties tot volle ontplooiing.

3.3.1 Inzake ruimte

Een van de meest bestudeerde aspecten van de Reinaert is de ruimte waarin de handeling zich afspeelt.61. Over de toponiemen en landschapskenmerken zijn vele detailstudies geschreven, waarin men bijvoorbeeld probeert om de vermaarde Kriekeputte precies in het historische Vlaanderen te localiseren, of om de rivier te identificeren waarlangs Bruun zwemmend ontsnapt. Van het toponiemen-onderzoek vormt het werk van Teirlinck (1910-1912) een imponerende synthese. Dit topografische onderzoek geschiedt meestal vanuit de vooronderstelling dat de onbekende Reinaert-dichter een getrouwe beschrijving gaf van het Vlaamse landschap waarin hij leefde en werkte. Deze vooronderstelling vinden we recentelijk terug bij Peeters (1973/74), Gysseling (1975) en De Wilde (1989).

Een keerpunt bleek de dissertatie van Arendt (1965). Met zijn structuralistische benadering relativeert hij het landschappelijk realisme en releveert hij de symbolische betekenis van de ruimte. Zo veronderstelt hij dat een moreel ‘te ver gaan’ van Reinaerts opponenten in de ruimte is geprojecteerd, en wel als een ‘Raumwechsel’: de dieren uit de geordende hofwereld raken door hun ontmoeting met de vos buten weghe of verwisselen de rechte strate voor een crom pat.62. Aldus belanden ze in de chaotische woestine. Maar schijn bedriegt in deze volgens Arendt Verkeerde Wereld: ‘Was in der Perspektive der Nobelwelt chaotische Wüste ist, ist in Wahrheit ein gelobtes Land; die Nobelwelt ist in

Wahrheit eine moralische Wüste’ (p. 146).

Deze benadering is bijzonder waardevol. Arendt toont dat de ruimte wezenlijk bijdraagt aan de betekenis van de Reinaert. Zijn soms extreme interpretaties geven echter ook aanleiding tot nuancering en tegenspraak. In het bovenstaande citaat bijvoorbeeld gaat Arendt naar ik meen voorbij aan de ontwikkeling die de Nobelwereld in de Reinaert doormaakt: zij ís niet - ‘in Wahrheit’ - een woestenij, zij vervált ertoe in de loop van het verhaal63. en aan aan het einde verschilt zij in wezen niet van de wildernesse waarheen de vos zich heeft begeven. Dat deze vluchtwildernis mijns inziens alleen in vosseogen het beloofde land is maar verder even verwerpelijk is als de verworden Nobelwereld, heb ik al eerder uiteengezet.64. In Arendts Verkeerde Wereld kan ik daarom niet geloven.

Ook de wegmetaforiek is niet zo doorzichtig en alomtegenwoordig als Arendt suggereert. Het wangedrag waaraan de hofdieren zich schuldig maken wordt in de ruimte geprojecteerd als een buten weghe gaan, maar ook als het bewandelen van een crom pat (in plaats van de rechte strate).65. Nu adstrueert Arendt (1965:99-100) de aanwezigheid van het ‘Topos des Tugendweges’ wel met verwijzingen naar de bijbel en de proloog van Gotfried von Straßburgs Tristan maar het in deze verwijzingen voorkomende beeld van de smalle weg der deugd (tegenover de brede weg die naar de ondergang voert)66. ontbreekt juist in de Reinaert. Wat de frequentie van de wegmetaforiek betreft, blijken slechts vijf wegaanduidingen een autonome morele implicatie te hebben. In het eerste bode-avontuur laat Bruun zich uit begeerte door Reinaert langs een crom pat naar de honing voeren (Lfs. 633). Al minder duidelijk is de opmerking dat Tibeert - na gestraft te zijn voor diens poging om muizen te stelen - hem up die rechte strate (dede) / Die tes coninx waert ghelach (Lfs. 1316-17). Hier wijst de verteller eigenlijk niet op Tibeerts bekering tot de weg der deugd, maar op zijn terugkeer naar de hofwereld, waarvan de gebaande wegen deel uitmaken (zodat de verteller wél impliciet refereert aan de overdrachtelijk op te vatten tegenstelling tussen deze geordende wereld en de wildernis waar Reinaert heer en meester is). De overige wegaanduidingen67. hebben betrekking op een zondeval van Reinaert - niet op een zondeval van zijn opponenten. Arendt (1965:104-5) veronachtzaamt de bijzin in Lfs. 1695 en betrekt buter rechter vaert (Lfs. 1694) op de pryoreit van zwarten nonnen, parallel aan het daar buten muere scharrelende gevogelte (Lfs. 1797), en komt zo tot de veronderstelling dat zondige nonnen (hinne) ‘scharrelen’ met mannelijke geestelijken (capoene). Doch Lfs. 1694-96 kan toch niet anders geparafraseerd worden dan als: ‘terzijde van hun weg (de weg van Grimbeert en Reinaert) bevond zich een prioreit’. Deze

parafrase lijkt bevestigd te worden in Lfs. 1747 + F 1736. Arendt leest abusievelijk ‘terzijde van de weg bevond zich een prioreit’ en schept aldus ruimte om Reinaerts overval op de jonge haan te bestempelen als een ironische uitvoering van de opdracht die Grimbeert in Lfs. 1682-83 aan zijn biechteling gaf: te weghe waert te stierne / Alle die hi buten weghe saghe. Het geeft te denken dat de zondeval, die bij de avonturen van Bruun en Tibeert op zichzelf volstrekt duidelijk was en door de projectie in de ruimte alleen werd bevestigd, in het avontuur van de kloosterhoenders buiten de zogenaamde metafoor niet existeert. Het verschil blijkt duidelijk als Arendt de vergrijpen van de hofdieren omschrijft: ‘Königsboten dürfen [...] nicht Honig oder Mäuse stehlen, Könige nicht [...] eigennützig nach Kronschätzen suchen, Klosterhühner nicht “buten muere” gehen’ (p. 146). Zo er iemand bij de kloosterhof van het rechte pad afdwaalt is dat Reinaert, die direct na zijn biecht in zijn oude zondige gedrag vervalt. Hierop wijzen de negatieve typering van Reinaert (Lfs. 1700-1), diens schuldbewuste antwoord op de verwijten van zijn neef (Lfs. 1721) en de opmerking over de onverbeterlijkheid van de vos (Lfs. 1728-29). De uitdrukkingen met buten (mure)68. bevestigen geen moreel wangedrag van de kippen. Van een ‘dauernde Gegenüberstellung von “rechte strate”, “rechte vaert” und “cromme pade”, “buten muere”, “buten weghe” usw.’ (p. 99) - lijkt al met al geen sprake.

Al moge de symbolische realiteit van het landschap in de Reinaert niet zo dominant zijn als Arendt betoogt, het is zijn verdienste dat zij een niet meer weg te denken betekenisaspect van deze tekst vormt. Voor een complete evaluatie van dit betekenisaspect is het nodig de werkimmanente benadering aan te vullen door een comparatistische benadering en de Reinaert met zijn Oudfranse voorbeeld te vergelijken. Kunnen we de symbolische betekenis van het Reinaert-landschap beschouwen als een inhoudelijke accentverschuiving ten opzichte van de ruimte in branche I? Arendt (1965) beantwoordt deze vraag bevestigend: ‘Die private Welt der Höhle findet sich auch im Renart (Br. I); die Wüstenlandschaften [...] und die Wegemetaphorik, die die geordnete Welte zur chaotischen in Beziehung setzt, sind dort aber nicht oder kaum anzutreffen’ (p. 144). Arendts indruk - want om meer dan dat gaat het eigenlijk niet - vraagt om precisering in een nader vergelijkend onderzoek en om confrontering met de observaties van romanisten die wél een symbolische betekenis van de ruimte in branche I ontwaren.69. Aangezien R. van Daele een proefschrift over werkelijkheid en fictie in het Reinaert-landschap voorbereidt, waarbij de ruimte en naamgeving ook met die in branche I vergeleken zal worden, heb ik dit nadere onderzoek nagelaten.

Voor wat betreft de reeds in de vorige eeuw geconstateerde toponymische accentverschuiving in de Reinaert beperk ik mij eveneens tot enkele observaties. Willem heeft de plaatsnamen uit zijn Oudfranse voorbeeld niet overgenomen, behalve de naam van de vosseburcht: Malpertuis/Maupertuis. De overige Oudfranse toponiemen70. hebben gemeen dat ze de handeling slechts indirect localiseren. Een voorbeeld: als Grinbert Renart heeft gedagvaard, wenst deze voor een moment monnik te Cluny of Clairvaux te zijn. Het is de vos dus bekend dat aldaar kloosters gevestigd zijn, doch nergens in Le plaid wordt meegedeeld dat de personages zich in de buurt van Cluny of Clairvaux ophouden of hebben opgehouden. Hetzelfde geldt voor de andere toponiemen. Verteller en personages hebben weliswaar kennis van Franse plaatsnamen doch hieruit kunnen we niet zonder meer besluiten dat de handeling in Frankrijk is gesitueerd.71. In de Reinaert komen dergelijke indirecte verwijzingen met behulp van toponiemen (andere, meest Vlaamse) ook voor.72. Doch anders dan in branche I is de handeling in de Reinaert bovendien daadwerkelijk - en in ruime mate - in het Vlaamse landschap gelocaliseerd. Hieronder volgen de belangrijkste plaatsen:

 

Belsele (Lfs. 2097): dorp waar wolf en vos elkaar onder een boom trouw zouden hebben gezworen;
Elmare (Lfs. 373, 1483, 1493): klooster waarvan Reinaert zijn pelgrimsattributen betrokken zou hebben; Ysengrijn luidde er de klokken;
Ghend (Lfs. 2263): bij Gent kwamen de samenzweerders samen;
Hijfte (Lfs. 2262, 2263): dorp in de buurt waarvan het complot beraamd werd;
Hulsterloe (Lfs. 2575, 2660): bos waar de schat verborgen zou zijn;
Kriekepit (Lfs. 2578, 2596, 2634, 2657, 2665): bron waarbij de schat begraven zou zijn;
het lant van Vermendoys (Lfs. 1510): landstreek waar Ysengrijn zich volvrat;
Vlaendren (Lfs. 2252, 2256, 2574);
Waes (Lfs. 2257): landstreek waar Bruun Vlaanderen binnentrok

 

Verder geeft Willem herhaaldelijk blijk van reflectie op de ruimtelijke voorstelling in zijn Oudfranse voorbeeld, zoals enkele voorbeelden duidelijk maken. Zo realiseert hij zich dat Renart, diep in zijn hol, Brun niet kan zien, die buiten bij de barbecane staat; daarom laat hij Reinaert voor in zijn poort liggen en Bruun herkennen aan diens stem.73. Hij legt een rivier in de buurt van Lamfroyts woning om op aanvaardbare wijze de gewonde beer te laten ontsnappen en een rendez-vous te creëren met

de (verkoeling zoekende) vos.74. En essentieel voor het welslagen van Reinaerts leugenverhaal is het besluit van Willem om de galg die zich in branche I aan het hof bevindt, naar buiten te verplaatsen. Hierdoor moeten de belangrijkste vijanden van de vos (die als beul fungeren) het hof verlaten en kunnen zij tijdens hun afwezigheid belasterd worden.75.

Aanvullend onderzoek zal een completer beeld geven van de wijze waarop de Reinaert-dichter de ruimte uit zijn Oudfranse voorbeeld heeft verwerkt. Daarbij kan tevens duidelijk worden in hoeverre Willem landschapskenmerken aan branche I heeft ontleend. Van ontlening lijkt bijvoorbeeld sprake bij de beschrijving van het landschap tussen het koningshof en de vosseburcht.76. En elders? Zoals Van Daele (1985:171) al opmerkte: nauwkeurig onderzocht is dit nog niet.

3.3.2 Inzake antropomorfisme

De hoofdpersonen in branche I en de Reinaert zijn dieren. Deze worden evenals elders in de middeleeuwse dierenepiek menselijk voorgesteld.77. Er zijn meerdere redenen te geven voor de toepassing van antropomorfisme in dierenverhalen. Om er twee te noemen: zij kan een komisch effect teweegbrengen door de confrontatie van de dierlijke en menselijke component in de voorstelling; ook maakt zij het mogelijk om op indirecte wijze bestaande toestanden en maatschappelijke instituties te hekelen. De meest fundamentele transponering in het menselijke betreft het spraakvermogen van dieren in de literatuur.78. Van antropomorfisme in middeleeuwse dierenepiek is evenwel met name sprake wanneer dieren elkaar bejegenen als edelen of geestelijken - eventueel dienovereenkomstig bewapend, gekleed, gehuisvest enzovoort - en daarbij feodaal-juridische en christelijke normen en gebruiken in acht nemen.79. De mate en vorm van antropomorfisme verschilt van verhaal tot verhaal, binnen de Reinaert zelfs van passage tot passage.

In hoofdstuk 2 is gebleken dat de Middelnederlandse auteur de woonruimte van de personages en hun manier van voortbewegen met meer terughoudendheid beschrijft dan de auteur van branche I. De Oudfranse verzen waarin de dieren als ruiters worden voorgesteld, zijn niet overgenomen in de Reinaert.80. Bij de beschrijving van het koningshof laat Willem extreme aanduidingen als palais, sale, maison onvertaald81. en gebruikt hij uitsluitend het meer neutrale woord hof; de dieren in de Reinaert lijken in de open lucht bijeen te komen. En hoewel Maupertuus in de verdietsing wél huus of casteel genoemd wordt, ontbreken de architectonische details uit branche I die het beeld dat Maupertuis tevens het verblijf van een vos is, overwoekeren (zie met name Roq. 971-79).

Het zou echter niet juist zijn om een categorie als ‘reducering van

(extreem) antropomorfisme’ in het leven te roepen. Deze categorie is niet algemeen genoeg. Willem vermijdt namelijk eveneens een al te dominante presentatie van Maupertuus als dierehol82. en het woord taisniere laat hij gewoonlijk onvertaald.83. We kunnen onze categorie wat oprekken en besluiten dat Willem niet zozeer (extreem) antropomorfisme reduceert maar bij beschrijvingen geneigd is om al te duidelijke fricties tussen de dierlijke en menselijke component te vermijden. Maar dan nog zijn we niet uit de problemen. Er zijn namelijk ook passages waarin hij juist antropomorfe voorstellingen toevoegt of intensiveert. Ik noem er een aantal. Reinaert zou volgens Cantecleer gekleed zijn geweest in een slavine en een scerpe hare, meegebracht van het klooster Elmare, bi der stolen vlees en vet afgezworen hebben en ijverig bidden.84. Hij blijkt te kunnen communiceren met de priestersvrouw (die hij spottend troost)85.. Later draagt hij schoenen van wolfshuid.86. Koning leeuw heeft een menselijke zwakheid: begeerte naar goud en zilver.87. Volgens Reinaert was er een plan om Bruun de beer op de troon te Aken te plaatsen en zou Ysengrijn de wolf omwille van het kloostervoedsel zijn ingetreden.88. En Reinaerts gebruik van een dierenfabel als retorische versterking van zijn betoog is een typisch menselijke vorm van taalgebruik.89.

De Reinaert - zo kunnen we concluderen - vertoont op het punt van de antropomorfe voorstelling weliswaar een paar opvallende accentverschuivingen, doch deze laten zich niet goed in één categorie onderbrengen.

3.3.3 Inzake recht

Reeds meermalen opgemerkt en nauwkeurig aangewezen is voorts de volkomen juiste afspiegeling der werkelijkheid in den gang van Reinaerts rechtsgeding ten hove. Alles geschiedt geheel en al volgens de, toenmaals in Vlaanderen nog geldende, Oudgermaansche rechtsgewoonten. Het hofgeding op Pinksteren onder voorzitterschap des konings [...]; de aanklachten door de beleedigden of hunne magen; het brengen van het lijk van den verslagene ter schouwing; het weegeroep over den moord; de drie dagvaardingen; de veroordeling door de hooge baroenen, gelijken van den aangeklaagde; het symbolische ‘vergeven’ met een stroohalm, door koning Nobel, van Reinaerts misdaden, onmiddellijk gevolgd door Reinaerts plechtige overdracht, eveneens met een stroohalm, van Ermerijcs (gewaanden!) schat [...]; en nog zooveel meer: het is alles naar het leven gevolgd, en door de toenmalige hoorders natuurlijk ook [...] begrepen als een zachte parodie veeleer dan felle satire - van het menschenproces (p. 27).

Aldus schreef J.W. Muller in 1944 in zijn Reinaert-editie. Deze karakteristiek behoeft nu in een aantal opzichten bijstelling. Zo laten de rechtshistorische studies van Koch (1951) en Van Caenegem (1954 en 1956) duidelijk zien dat het strafrecht en strafprocesrecht in het Vlaanderen van de twaalfde en de dertiende eeuw volop in ontwikkeling en niet meer zuiver Oudgermaans was. De Vlaamse graven probeerden in hun streven naar centralisatie het oude veterecht aan banden te leggen en de misdrijven door de strafrechter en de publieke straf te beteugelen. De vrede - oorspronkelijk een wapenstilstand tussen partijen in vete, als voorbereiding op de uiteindelijke verzoening - wordt door de grafelijke overheid opgelegd. Het accusatoire proces waarbij de bewijslast op de betichte rust, en waarbij de onschuldseed, de water- of vuurproef of het gerechtelijk tweegevecht als bewijsmiddel gold, maakt langzamerhand plaats voor het inquisitoire proces en moderne rationele bewijzen. Van die ontwikkeling lijkt de Reinaert sporen te dragen: koning Nobel heeft vrede geboden; de vos wordt ervan beschuldigd die vrede geschonden te hebben.90. En ofschoon de bewijsprocedure door de auteur in enige verzen wordt afgedaan, maken deze melding van het getuigenbewijs, niet van een onschuldseed of godsoordeel.91.

Ook de veronderstelling zelf dat Reinaert de contemporaine rechtspraak in Vlaanderen weerspiegelt, is simplificerend. Na Muller nemen ook auteurs als Hermesdorf (1955), Jacoby (1970), Van Dievoet (1975) en Van den Brink & Van Herwaarden (1977) deze veronderstelling tot uitgangspunt van hun rechtshistorische studies over de Reinaert. De sterke belichting van verbindingen met de historische werkelijkheid (die zeker aanwezig zijn) werpt evenwel haar schaduw over de literaire verbindingen. Men gaat telkens weer voorbij aan het misschien wel te evidente feit dat de plot in de Reinaert betreffende vooronderzoek, dagvaarding en proces ontleend is aan een Oudfranse literaire tekst.92. Dat private klachten van onder meer Ysengrijn en de kippen de strafvervolging van Reinaert in gang zetten, dat de vos al eerder was opgeroepen om een onschuldseed te zweren, en nu drie keer wordt gedagvaard, zijn voorstellingen die mogelijk een parallel hebben in het Vlaanderen van de twaalfde, dertiende eeuw - niettemin stammen ze rechtstreeks uit Le plaid.93. Mullers hierboven geciteerde karakteristiek zou grotendeels ook een karakteristiek van de historische achtergrond van branche I kunnen zijn.

Daar komt bij dat een aantal literaire voorstellingen, zoals het ‘hofgeding [...] onder voorzitterschap des konings’ niet als een ‘afspiegeling’ van de Vlaamse situatie kan gelden. In Vlaanderen bestond geen koninklijk hof. En hoewel men zich hier meestal snel overheen zet met de bewering dat achter het koningshof het Vlaamse grafelijke hof

schuilgaat,94. is het duidelijk dat er in dat geval een literaire transponering heeft plaatsgevonden. Ook een praktische omstandigheid compliceert de directe weerspiegeling van de historische werkelijkheid in de Reinaert. Want omdat er over de gerechtelijke procedures van de curia comitis weinig bekend is,95. doet men een beroep op andere Vlaamse rechtsbronnen, met name de stedelijke keuren. Zo vergelijkt Jacoby (1970:27) de procedures van Nobels koningsgerecht onder meer met die van stedelijke schepenbanken waarin grafelijke ambtenaren het in de grafelijke keuren vastgelegde recht toepasten.96. Maar ook via deze omweg geraakt Jacoby niet tot Mullers ‘volkomen juiste afspiegeling der werkelijkheid’. Na vergelijking van rechtshistorische en literaire gegevens besluit hij: ‘The proceedings against Reinaert cannot be clearly identified as to their legal nature. [...] At least two types of contemporary legal procedure seem to be mixed up in the author's account of the trial scene’ (p. 63 - mijn cursivering, AB).

 

De juridische elementen van de Reinaert hebben niet alleen een historische context maar ook een literaire context. Ze zijn ontleend aan het Oudfranse voorbeeld of erop geïnspireerd. Bovendien maken ze binnen de Reinaert deel uit van een dichterlijke structuur, zoals Heeroma (1971) reeds zag: ‘In hoeverre hebben de verbeelde personages de regels van het recht, die de rechtskundige dichter zo goed kende, ook metterdaad gerespecteerd? Hermesdorf stelt niet de vraag of de Reinaert een “gedicht van het recht” dan wel “een gedicht van het onrecht” zou moeten heten, voor de filologische interpretator is dit echter een alleszins zinvolle, ja onontkoombare vraag’ (p. 261).

Ik begin met de verhouding van de juridica tot branche I, die op meerdere plaatsen in de bewerkingscommentaar is behandeld. De auteur blijkt in het eerste gedeelte van de Reinaert, waarin hij de plot van branche I en daarmee de procesgang grotendeels overneemt, allerlei juridische details toe te voegen. De toevoeging van deze details hoeft volgens mij niet te impliceren dat Willem een grotere kenner van het procesrecht is dan zijn Franse collega noch ook zelfs dat het procesrecht op zichzelf hem meer interesseerde. Een uitgebreid verslag van het eigenlijke proces is hem in elk geval te veel moeite: Het ware mi pijnlic ende zwaer, / Daer omme corte ic u de woort (Lfs. 1873-74). Hij doet de pleidooien van klagers en beklaagde, de bewijsvoering en de veroordeling in enkele regels af (Lfs. 1868-72, 1875-84).

De juridische details worden vooral toegevoegd in de redes die de personages aan het hof uitspreken. Ik geef de belangrijkste voorbeelden: - Ysengrijn gebruikt in de aanhef van zijn klacht een passende rechtsformule (Lfs. 66-68). De wolf versterkt zijn klacht door te wijzen op

getuigen (Lfs. 86-87).

-Tibeert betwist de rechtmatigheid van Cortoys' klacht (Lfs. 114-15, 124-25).
-Pancer beschuldigt Reinaert van een aanslag op het leven van Cuwaert en versterkt zijn beschuldiging met het bewijs van Cuwaerts wonden (Lfs. 162-64). Zijn opmerking dat Reinaert de vrede heeft gebroken, is extra belastend (Lfs. 140-41) en hij wijst Nobel erop dat deze behoort te wreken zoals zijn leenmannen wijsen (Lfs. 165-67).
-De rede van de das is in de Reinaert uitgegroeid tot een ‘oratio judicialis’ (Lfs. 177-281) waarin hij de tegen Reinaert ingebrachte klachten ontzenuwt en opmerkt dat de vos sinds de afkondiging van de vrede een gherecht man is (Lfs. 263-68).
-Cantecleer richt zich direct met een rechtsformule als klager tot de juiste persoon - de koning (Lfs. 316-20). Reinaert zou Cantecleers kinderen gedurende de koningsvrede hebben gedood (Lfs. 363-66), steeds hinderlagen leggend (Lfs. 406-9), wat extra belastend is voor de vos.
-Nobel kondigt overleg aan met zijn baronnen (Lfs. 434-37).
-Bruun, gewond teruggekeerd van de indaging, verzoekt Nobel om hem te wreken dor u selves eere (Lfs. 992).
-Grimbeert wijst er na de onsuccesvolle indaging door Tibeert op dat Reinaert als vrij man recht heeft op drie dagvaardingen (Lfs. 1335-45).

De toevoeging van deze details scherpt ons het beeld van de rechtsvergadering aan het hof in.97. De hofdieren bespreken in een soort gerechtelijk vooronderzoek de klachten die tegen de vos zijn ingebracht en de procedures die bij diens strafvervolging gevolgd dienen te worden. Het is dus passend dat de dieren in juridische taal spreken en gebruik maken van juridische argumenten.

De Vlaamse hofdieren tonen, anders gezegd, een verhoogd juridisch bewustzijn. Dat blijft ook niet zonder gevolgen voor de handeling in het eerste deel van de Reinaert. Want het is opvallend dat de koning zich bij elke gerechtelijke stap die hij onderneemt, laat adviseren door zijn baronnen en vervolgens hun raad ook opvolgt. Het zijn de ouden, die den coninc rieden dat Reinaert gedagvaard dient te worden, en dat Bruun het beste als boodschapper gestuurd kan worden.98. Aldus geschiedt (Lfs. 466-81). Later adviseren de hoechste om de vos nogmaals te dagvaarden, en wel door Tibeert. Dese raet dinct den coninc goet - en aldus geschiedt (Lfs. 1000-16). Als de kater er niet in slaagt om Reinaert mee te voeren naar het hof, roept de koning sine baroene te rade, / Ende vraechde, wat hi best dade / Jeghen Reynaerts overdaet (Lfs. 1329-31). De meningen over de te nemen maatregelen zijn verdeeld; Grimbeert stelt dat men de vos ten derden male moet indagen en biedt zich aan als bode. De koning volgt Grimbeerts raad (Lfs. 1332-57).

Het is opvallend dat de hofscènes in het eerste gedeelte van de Reinaert als het ware worden geïnjecteerd met overleg. In branche I hebben de baronnen minder inspraak en handelt de koning beduidend zelfstandiger: hij is het die vindt dat Renart moet worden ingedaagd, hij is het die achtereenvolgens Brun, Tibert en Grinbert uitkiest om de boodschap te brengen. De verklaring van dit opmerkelijke verschil lijkt me niet zozeer te zijn dat de koning in branche I juridisch minder correct zou handelen, als wel dat in de Reinaert de eenheid tussen de koning en zijn vazallen wordt gereleveerd. En dit gezamenlijk optreden tijdens rechtszaken lijkt me een teken van de aanvankelijk heersende feodale harmonie.

Het begin van het tweede gedeelte van de Reinaert geeft nog dezelfde feodale harmonie te zien. De vos wordt na een correct proces ter dood veroordeeld door de rijksgroten, die hiertoe zijn gemaand door de koning.99. Doch al spoedig stemmen Nobels belangen niet meer overeen met die van zijn baronnen. En dan is het gedaan met Nobels gedrag als primus inter pares, met de correcte juridische procedures. De koning zal verder in het tweede gedeelte eigenmachtig handelen zonder zijn baronnen te raadplegen.100. Er ontstaan spanningen in de feodale orde. Op dit punt verschilt de Reinaert essentieel van branche I, waarin de hofgemeenschap intact blijft. Weliswaar ontsnapt in beide versies de vos aan zijn terechtstelling doordat de koning hem gratie verleent. Maar terwijl Noble de vos uit erbarmen (vgl. Mar. 1396) of in elk geval uit goedgunstigheid begenadigt, doet zijn Middelnederlandse ambtsgenoot het uit hebzucht. Omwille van een schat verzoent hij zich met Reinaert - op advies van de eveneens door hebzucht bevangen koningin;101. de baronnen worden niet geraadpleegd. Onthullend is het dat de koning over de schat zwijgt als hij de hovelingen (achteraf) van zijn verzoening op de hoogte brengt. Nobel gelooft niet alleen Reinaerts leugens over de schat maar ook de leugens over de samenzwering die ermee gefinancierd zou worden. Als de zogenaamde samenzweerders Ysengrijn en Bruun terugkeren van het galgeveld, laat hij ze gevangen zetten en op instigatie van Reinaert mishandelen - zonder vorm van proces, zonder overleg.102. Door deze daad raakt de koning in vete met zijn belangrijkste baronnen. We zijn inmiddels ver verwijderd van de aanvankelijke eensgezindheid aan het hof.

Als later het bedrog van Reinaert aan het licht komt, kan de koning zich alleen met Ysengrijn en Bruun verzoenen door nieuw onrecht te begaan; Nobel bewaart de vrede door Belijn en Reinaert met hun verwanten buiten de vrede te stellen. De koning ontzegt deze vazallen hun recht op bescherming en levert ze over aan de wolf en de beer. Ook nu weer ontbreekt het overleg met de baronnen die in het begin Nobel

bij elk besluit terzijde stonden. De feodale orde, ter bescherming waarvan Reinaert werd gedagvaard en veroordeeld, is aan het einde in feite opgeheven.

Ik kom tot een besluit. In het eerste gedeelte van de Reinaert benadrukt Willem door middel van toevoegingen het juridische bewustzijn aan het hof alsmede het belang van het consilium der baronnen voor een verantwoord (juridisch) handelen van de koning. Bij de veroordeling van de vos spreken de baronnen zelfs een judicium uit: optredend als rechters wijzen ze vonnis over Reinaert. In het resterende gedeelte van de Reinaert ontbreekt het consilium echter totaal. De koning treedt eigenmachtig en zonder consensus op, hij bekommert zich niet om de mening van zijn baronnen.103. Doordat de dichter hun laatste uitspraak als een bindend judicium voorstelt, kan Nobels gratieverlening aan Reinaert als onrechtmatig gelden.104. Het verdere optreden van de koning is eveneens een schending van het recht. De gevolgen zijn desastreus.

We kunnen de Reinaert met Heeroma (1971) dus een ‘gedicht van het onrecht’ noemen. Onrecht is het dichterlijke verband waarbinnen de juridica functioneren - óók de ten opzichte van branche I toegevoegde juridische details. Of om het scherper te formuleren: juist deze nieuwe juridische details. De extra aandacht voor het recht accentueert immers e contrario het te tonen onrecht.

3.3.4 Intensivering van list en listigheid

Uit de Reinaert spreekt een fascinatie voor de wijze waarop de vos zijn tegenstanders misleidt, een fascinatie voor de list. Arendt (1965) is de eerste die laat zien dat de handeling in de Reinaert diepgaand is bepaald door wat hij treffend de ‘Struktur des Überlistens’ noemt. Door te abstraheren van de concrete verhaalgevens heeft Arendt geprobeerd deze liststructuur bloot te leggen. Daarbij onderscheidt hij vier fasen:

I ‘Die Provokation der List durch die Macht’ (p. 157)
II ‘Die Vorbereitung der Replik’ (p. 157-62)
III ‘Die Replik’ (p. 163-64)
IV ‘Reynaerts Abzug’ (p. 164)105.

Hieronder geef ik een kort overzicht van Arendts analyse van de liststructuur, waarbij ik me beperk tot de relevante fasen: die waarin Reinaerts opponenten door een list misleid worden (II) en vervolgens in de val lopen en het onderspit delven (III).106. Het overzicht volgt de paragraafverdeling die Arendt zelf in deze twee fasen hanteert: IIa-j en IIIa-c. De titels van de paragrafen heb ik niet overgenomen. De cijfers tussen haakjes (5-18, 20-38) verwijzen naar de noten waarin Arendt de door hem onderscheiden betekeniseenheden adstrueert met verwijzingen naar relevante verzen.107. In mijn samenvatting gebruik ik de noot-

nummers ter aanduiding van de motieven (zoals ik de betekeniseenheden in navolging van Arendt 1965:167 zal noemen).

 

II

a:Reinaert begroet zijn opponenten vleiend (5); hij wijst voorts op de moeilijke omstandigheden waarin hij verkeert (6) en/of doet zich voor als geestelijke of berouwvolle zondaar (7).
b:Reinaert vermeldt terloops een object dat de begeerte van zijn opponent wekt (8).
c:de opponent reageert opgewonden (9) en vleit de vos (10), die met vertragingstactiek (11) de opponent nog begeriger maakt.
d:in overdreven bewoordingen wordt het begeerde door Reinaert beschreven (12) en door de opponent gewenst (13).
e:de opponent belooft een tegenprestatie in ruil voor het begeerde, al dan niet op voorwaarde van Reinaert, (15 of 16) en laat zich verleiden tot ondoordachte uitspraken (14).
f:de overeenkomst leidt tot vreugde bij Reinaert en/of bij de opponent (17). De vos zinspeelt op het toekomstige lot van de opponent; deze begrijpt de bedekte toespeling niet (18). Na het sluiten van de overeenkomst heeft Reinaert haast (20).
g:Hij leidt zijn toekomstige slachtoffer naar de val; er treedt een [morele?] ‘Raumwechsel’ op (21).
h:beschrijving van de val: ‘eines Schwankinventars in einem [...] dorperlichen Bereich’ (22), de als geestelijke vermomde vos zelf, zijn hol, de pelgrimstas (23) of de schatwildernis (24).
i:de vos spoort zijn opponent aan de val te betreden (25).
j:die aarzelt (26); Reinaert dringt nogmaals aan (27).

 

III

a:de opponent geraakt in de val, eventueel met behulp van de vos (28).
b:het slachtoffer schreeuwt het uit en wordt door Reinaert bespot (29).
c:een groep dorpers trekt ten aanval (30), het slachtoffer wordt zwaar mishandeld (31) en ontsnapt ternauwernood [of wordt door Reinaert gedood of raakt door hem ten dode opgeschreven] (32). Bruun en Tibeert stellen zich teweer (33); de hierdoor ontstane verwarring vergemakkelijkt hun vlucht (34). Na een ‘Wundenverspottung’ door Reinaert (35) volgt de smadelijke terugkeer van de bode naar het hof (36).
(IV) Reinaert, die zich na het dichtklappen van de val al op veilige afstand bevindt (37), brengt zich definitief in veiligheid (38).

Arendts analyse van de ‘Struktur des Überlistens’ is imponerend. De presentatie van zijn analyse - generalisaties in de hoofdtekst, verwijzingen naar verhaalgegevens in de noten - laat evenwel onvoldoende zien hoe de motieven die tezamen de liststructuur vormen, in de concrete verhaalgegevens wortelen, hoe zij zich manifesteren in de afzonderlijk verhaalde listen. Daarom heb ik een tabel gemaakt waarin de observaties van Arendt opnieuw zijn gerangschikt, zódanig dat duidelijk wordt welk motief in welke list voorkomt. Ik heb me hierbij beperkt tot fase II, de eigenlijke listhandeling. De afzonderlijke listen duid ik aan met de naam van Reinaerts opponent.108. Voor alle duidelijkheid wijs ik erop dat alleen de confrontaties die een listhandeling bevatten, in de tabel zijn opgenomen.109.



illustratie

Deze tabel laat zien dat Arendt de afzonderlijke listen in de Reinaert ter wille van een inzichtelijke structuur sterk heeft gegeneraliseerd. Mischien wel iets te sterk; immers geen list bevat álle motieven en omgekeerd zijn motief 10, 14 en 18 slechts in één list aanwezig. Verder komt ‘Ysengrijn.2’, een vrij uitvoerig beschreven list die evenwel weinig retorische voorbereiding behoeft, in deze structuur niet volledig tot zijn recht. Iets dergelijks geldt voor de Cantecleer-list, die op een gezegeld document (of iets dat daarvoor doorgaat) en de kledij van een pelgrim/heremiet steunt maar toch ook op een dosis scone tale. Arendts structuur blijkt vooral te zijn gebaseerd op drie listen: die welke Reinaert gebruikt ter misleiding van Bruun, van Tibeert en van koning Nobel. Begrijpelijk, aangezien deze listen het meest uitvoerig beschreven zijn (wat overigens niet blijkt uit de tabel). De Nobel-list spant hier de kroon. Zij strekt zich uit over bijna duizend verzen: van de rede

waarmee Reinaert de koning begroet tot en met diens begrijpende reactie op het excommunicatieverhaal van de vos (Lfs. 1770-2750).

Listintensivering

Gezien de dominantie van de listhandeling in de Reinaert moet Willem de Oudfranse episoden rond de indagers Brun en Tibert wel gewaardeerd hebben vanwege hun uitgebreide beschrijving van de listen waarmee Renart eerst de beer en later de kater misleidt. De Eerste indaging en Tweede indaging zijn de enige episoden in branche I met een gedetailleerde listbeschrijving.110. Zij zijn dan ook de enige episoden waarvan de plot grotendeels intact door Willem is overgenomen.

Op de twee Oudfranse listbeschrijvingen nu heb ik Arendts structuur-analyse toegepast - zie de onderste twee rijen van de tabel. De distributie van de motieven in ‘Brun’ en ‘Tibert’ lijkt sterk op die van ‘Bruun’, ‘Tibeert’ en - verrassend - van ‘Nobel’. Dit leidt tot het inzicht dat de Reinaert-dichter niet alleen de concrete listhandeling van de eerste twee bodeavonturen uit branche I heeft overgenomen; hij moet ook de liststructuur doorgrond hebben en die met name bij Reinaerts misleiding van de koning op creatieve wijze hebben toegepast. Arendt betoogt ‘Alle Motive, die uns aus der Überlistung Bruuns und Tibeerts vertraut sind, finden wir in diesem Hauptteil des Epos wieder, nur daß Reynaert im Mißtrauen des Herrschers viel stärkere retardierende Momente entgegenstehen, so daß er immer neu ansetzen und sich in seiner Raffinesse steigern muß’ (p. 167-68). Vanuit Arendts werkimmanente optiek is deze uitspraak niet onjuist.111. Op grond van het boven gewonnen inzicht kan evenwel met meer recht gesteld worden dat we alle motieven uit de Oudfranse listhandelingen ‘Brun’ en ‘Tibert’ terugvinden in het hoofddeel van het Middelnederlandse epos.112. Met andere woorden: Willem lijkt de liststructuur uit het Oudfranse voorbeeld als compositieprincipe gebruikt te hebben bij zijn nieuwe uitwerking van Reinaerts ontsnapping aan de terechtstelling, mogelijk ook bij zijn omwerking van het Cuwaert-motief.113. Dit procédé vertoont overeenkomst met wat Janssens (1988) prospectieve analogie noemt: ‘vanuit een ontleende passage worden [...] verderliggende gedeelten in het verhaal gestructureerd’ (p. 92). Het ligt in de Reinaert echter vrij ingewikkeld. In het leugenverhaal worden door de aan branche I ontleende liststructuur heen narratieve elementen gevlochten die uit weer andere teksten zijn ontleend (zie paragraaf 3.2.2). Tenslotte leert een vergelijkende blik op de tabel dat Reinaerts vermomming als geestelijke (7) en de hyperbolische taal waarin Reinaert over het begeerde object spreekt (12), beschouwd kunnen worden als van Willem stammende aanvullingen op de liststructuur.114.

De meeste belangrijke innovaties in de Reinaert bevatten listhandelingen. Cantecleer beschrijft in zijn klaagrede de list die Reinaert Ten ingane van aprille (Lfs. 322) gebruikte om Cantecleer en zijn kinderen óm en uit de (ommuurde) tuin te leiden.115. De vos gaat tijdens zijn biecht uitgebreid in op de list waarmee hij dorpers naar Ysengrijn voerde, die - volgevreten - vast zat in een gat onder een voorraadschuur, en de list waarmee hij de wolf In een groet huus (Lfs. 1613) van een hanebalk naar beneden deed storten, zodat de bewoners wakker schrokken.116. De verteller besteedt meer dan vierhonderd verzen aan de vosselist die leidt tot verzoening met de koning, en beschrijft voorts hoe Reinaert Cuwaert en Belijn zo weet te misleiden dat de eerste Maupertuus betreedt en de tweede de pelgrimstas (met daarin de kop van Cuwaert) bij Nobel bezorgt en zich opwerpt als maker van de ‘brief’. We kunnen dus veilig besluiten dat listintensivering een van de belangrijkste accentverschuivingen in de Reinaert vormt.

De auteur lijkt voorts intensivering te bewerken door subtiel variëren van de presentatievorm der listen. In het begin van het dierenepos beschrijft een gevederd slachtoffer van de vos diens list; het Reinaert-publiek luistert met de hofdieren mee. Vervolgens laat de verteller tijdens de dagvaarding het publiek direct getuige zijn van de uitvoering van twee vosselisten. Daarna komt de dader zelf aan het woord en maakt zijn biechtvader - en over diens hoofd heen het publiek - deelgenoot van twee listen, gericht tegen Ysengrijn. Als Reinaert na zijn veroordeling het woord neemt, valt het begrip van het Reinaert-publiek niet meer samen met dat van Reinaerts gehoor, omdat de eerste groep inmiddels meer weet over Reinaert dan de tweede groep. Er worden nu terzelfder tijd - maar op verschillende niveaus - twéé vosselisten verteld. Reinaert zelf vertelt de hofdieren over de list waarmee hij de samenzweerders wist tegen te houden: de diefstal van de schat. Doch ondertussen beseffen de lezers/hoorders van de Reinaert - door bemiddeling van de verteller - dat hier in werkelijkheid een heel andere list gaande is, de list waarmee Reinaert de koning misleidt en zijn eigen nek redt. Ook in die list staat de schat centraal.

Listintensivering manifesteert zich ook binnen de Eerste en Tweede indaging-episode, als perfectionering, vaak complicering, van de twee uit branche I overgenomen vosselisten. Ik geef de belangrijkste gevallen:

-Reinaert gebruikt tegenover Bruun een listig(er) excuus: niet de maaltijd (zoals in branche I) maar ziekte als gevolg van het nuttigen van voedsel vertraagde zijn reis naar het hof (Lfs. 554-61).117.
-Hij verwerkt zijn zogenaamde geringe status in de list: honing is voedsel voor arme lieden (Lfs. 567-71).118.
-De vos heet Bruun welkom en bezigt vertrouwenwekkende aanspreekvormen: oem, gheselle, (Lfs. 629)119.
-Ook tegenover Tibeert: neve, soete Tybeert (Lfs. 1072, 1081, 1103, 1122, 1142, 1176).
-Reinaert stelt de kater op zijn gemak door gastvrijheid aan te bieden. Zijn belofte om mórgen mee te gaan naar het hof, leidt het onderwerp avondeten in (Lfs. 1081-84).120.
-De vos biedt de kater eerst honing aan, allerminst diens favoriete voedsel. Aldus verleidt hij Tibeert te zeggen wat hij wél lust (Lfs. 1113-16).121.
-Reinaert spreekt extra geruststellende woorden die verwijzen naar zijn zgn. gastvrijheid (Lfs. 1187-89).122.
-Tibeerts bezwaren worden door Reinaert afgeweerd met het (schijn)argument dat het 's nachts op de weg te gevaarlijk is om naar het hof te reizen (Lfs. 1103-8).123.

 

Kenmerkend voor de listhandeling in de Reinaert is het verschil tussen retorische schijn en de eigenlijke werkelijkheid. De vos spiegelt met zijn woorden een door zijn opponenten gewenste werkelijkheid voor die grondig afwijkt van de gebeurtenissen die (gaan) plaatsvinden (men vergelijke Arendts motieven 5-8). Dit verschil tussen retoriek en realiteit, dat ook buiten de eigenlijke listhandeling functioneert (bijvoorbeeld in de vossebiecht en in Reinaerts bespotting van zijn slachtoffers), is briljant geëxploiteerd door de Middelnederlandse dichter, met name in zijn veelgeprezen leugenverhaal over een schat en een moordcomplot.124. Het thema is evenwel niet zijn eigen vondst; het functioneert reeds in branche I, zoals Mann (1988:152-54) laat zien: ‘The simple observation that words are “cost-free”, that they entail in and of themselves no necessary connection with reality, either as cause or as effect - is a source of subversive cynicism in Branch I. For it is on the contrary belief (that a verbal commitment entails a real commitment) that both law and religion are founded’ (p. 152). Mann oppert de mogelijkheid dat de Oudfranse auteur het thema op zijn beurt aan de Ysengrimus heeft ontleend. In haar editie van dit Middellatijnse dierenepos besteedt Mann (1987) fraaie pagina's aan dit thema, dat zij omschrijft als ‘the [...] exploitation of a split between words and deeds’ (p. 58).

Versterking van het listigheidsbesef

Binnen de verhaalwerkelijkheid laten de hofdieren zich door de listen van de vos misleiden en ervaren pas gaandeweg dat de ‘echte’ (verhaal)werkelijkheid niet samenvalt met de door de vos voorgespiegelde werkelijkheid. De hoorders/lezers - die zich buiten de verhaalwerke-

lijkheid bevinden - beseffen dit echter van meet af aan. Via commentaar op de verhaalgebeurtenissen of door regie van de persoonstekst verschaft de verteller aan hen namelijk meer informatie dan aan zijn personages. Ik geef enkele voorbeelden uit de listhandeling in de episoden van de Eerste en Tweede indaging.

De verteller anticipeert bij het verslag van Bruuns vertrek van het hof op de slechte afloop van het avontuur (Lfs. 495-96). Later wijst hij het publiek uitdrukkelijk op de dubbelzinnigheid van Reinaerts woorden (Lfs. 634-43). En als de verteller, nadat Bruun hulde heeft beloofd in ruil voor honing, zijn publiek laat horen wat de vos in zich zelf denkt:

 
Doe peinsde Reynaerd daer hi stoet:
 
‘Bruun, es mine avonture goet,
 
Ic wane u daer noch heden laten
 
Daer ghi sult lachen te maten.’ (Lfs. 623-26),

dan kan het niet anders of het publiek duidt vervolgens Bruuns officiële begroeting door de vos (Lfs. 629) als huichelachtig. De signalen werken ook op meer impliciete wijze. Op grond van Lfs. 542-46 (vertellerstekst met Reinaert als focalisator in de uitdrukking den fellen vraet) kan het publiek Reinaerts vriendelijke Heere Bruun, wel soete vrient (Lfs. 549) als een listige aanspreking interpreteren. Evenzo plaatst Lfs. 614 (vertellerstekst) Reinaerts direct volgende, honingzoete woorden in Lfs. 615-19 in een schril daglicht. Bepaalde woorden uit Reinaerts persoonstekst raken op deze wijze geladen125. en kunnen daardoor andere persoonstekst van de vos infecteren126. of door de verteller (en Reinaert) ironisch gebruikt worden127. - hetgeen de indruk van listigheid nog verder versterkt.

Door deze ‘extra’ informatie is het publiek zich tijdens de listhandeling voortdurend bewust van de listigheid van de vos. Het inzicht in het verschil tussen ‘words’ en ‘deeds’ wordt dus niet alleen op het niveau van de personages gegenereerd. Bepaalde woorden of clausen uit de persoonstekst van Reinaert zijn een retorische ondersteuning van de listen waarmee hij andere personages misleidt, doch functioneren tegelijkertijd voor de lezers/hoorders als een signaal voor Reinaerts listigheid en helpen hen leugen te onderscheiden van waarheid. Dit gebeurt nadrukkelijk in de episode van de Eerste indaging, waarin het publiek voor het eerst een list van Reinaert live meemaakt, en dus nog moet wennen aan Reinaerts scone tale.128.

In branche I regisseert de verteller één keer de persoonstekst van de vos zodanig dat het publiek inzicht krijgt in diens listigheid: in de Reinaert gebeurt dat vaker: vier keer.129. Ook treedt de Middelneder-

landse verteller in vergelijking met de verteller in branche I vaker op als commentariërende en toelichtende instantie. Ter illustratie: het aantal interventies waarbij de vertellers zich als persoon manifesteren - door directe aanspreking van het publiek of door het gebruik van de ik-vorm - bedraagt 9 om 27. Dat is, rekening houdend met de dubbele omvang van de Reinaert, een stijging van circa 40 procent.130. Door zijn greep op het verhaal te verstevigen stelt de Middelnederlandse verteller het publiek met meer nadruk de discrepantie tussen retoriek en realiteit voor ogen, met name in het slotgedeelte van de Reinaert; hij versterkt het besef van Reinaerts listigheid. Deze accentverschuiving correspondeert met de eerder besproken listintensivering.

 

Op deze plaats dient nog te worden opgemerkt dat enige van Reinaerts listen qua karakter verschillen van de listen uit branche I. Bellon (1983) betoogt dat ‘Un examen de chaque épisode montre que chaque récit du Corpus renardien est organisé autour de la ruse [...] selon le schéma narratif de base suivant: face à une situation de crise Renart riposte par un enging, seul moyen pour lui de résoudre la crise’ (p. 37).131. In de procesbranches wordt dit basisschema meer uitgewerkt: ‘le récit nous conduit de l'apparition d'une menace pesant sur la vie du héros à l'élimination, par un enging, de cette menace, élimination obligatoire puisque le héros ne saurait mourir’ (p. 37). De vos reageert in de procesbranches met een defensieve list op een bedreigende situatie. Aldus in branche I en - gedeeltelijk - in de Reinaert. De rond honing, muizen en goedgunstigheid c.q. edelmetaal opgebouwde listen zijn drie defensieve listen. Twee keer probeert de vos zich te onttrekken aan het proces dat tegen hem is aangespannen en als dat uiteindelijk mislukt en hij wordt veroordeeld, probeert hij - en met succes - aan zijn terechtstelling te ontsnappen. Daarentegen lijkt de Middelnederlandse vos tegenover Cantecleer, Ysengrijn (2×), Cuwaert en Belijn, niet te reageren maar te ágeren. De hier aangewende listen zijn mijns inziens offensief van karakter; er is eigenlijk geen ‘menace’ die Reinaert tot handelen dwingt. Dit werpt de vraag op in hoeverre Reinaert als een provocateur, als een schurk beschouwd moet worden - een vraag die in de volgende paragraaf aan de orde zal komen.

3.3.5 Conflictverscherping; Reinaert een schurk?

Heeroma (1970a) heeft in zijn studie over de ‘eerste’ Reinaert en diens Oudfranse voorbeeld gewezen op de grimmige sfeer in het Middelnederlandse gedicht ‘De Reinaert is van het eerste begin af een gedicht-op-leven-en-dood en ondanks de lichtvoetigheid van zijn verhaaltrant dódelijk ernstig’ (p. 28). In vergelijking met branche I worden de con-

flicten tussen de vos en zijn opponenten in de Reinaert inderdaad ernstiger voorgesteld: minder burlesk en met meer agressie. Dit betekent overigens niet dat de conflicten in branche I niets voorstellen. Ook daar wordt bijvoorbeeld de vos aangeklaagd wegens moord op een kip en scheelt het niet veel of hij wordt opgeknoopt. En aan het slot mishandelt hij Coart deerlijk. Toch is er een duidelijk gradueel verschil, zoals zal blijken uit de onderstaande bespreking. Daarbij onderscheid ik naar de wijze waarop het Reinaert-publiek kennis neemt van de conflicten. Het kan ze op indirecte wijze vernemen, namelijk uit de mond van de hofdieren of uit de mond van de vos. Het kan de conflicten ook op directe wijze vernemen, via de verteller, die ze beschrijft.

Op de hofdag wordt de vos aangeklaagd. In branche I laat de verteller in eerste instantie één dier klagen: de wolf Ysengrin beweert dat zijn vrouw verkracht en zijn kinderen bepist zijn door Renart, die zich bovendien aan een zuiveringseed heeft onttrokken. In de Reinaert worden naast deze klacht nog twee andere naar voren gebracht, zodat het juridische conflict zich toespitst. Ook al stelt de klacht van Cortoys - over een worst die Reinaert hem ontstolen heeft - volgens Tibeert niet veel voor, die van Pancer liegt er niet om: hij beschuldigt de vos van een poging tot moord - binnen sconinx vrede nog wel - op Cuwaert de haas, die zijn wonden als bewijs kan tonen. Bovendien stelt Ysengrijn de wandaden waarover hij zich beklaagt voor als een fractie van wat de vos hem heeft misdaan (Lfs. 70-72, 88-94) en maakt duidelijk dat de vos hem in zijn eer heeft aangetast (Lfs. 71, 78, 95); het bepissen van de welpen is uitgegroeid tot blindheid veroorzakende mishandeling (Lfs. 74-77).132.

We kunnen niet vaststellen wat er precies waar is van de klachten. Duidelijk is in elk geval dat de tegenstellingen tussen de hofdieren en de vos in de verdietsing verscherpt zijn. Dit blijkt eveneens uit de klacht met de dode kip. Ook in branche I is er een dode kip en blijkt zij slechts het laatste slachtoffer (en enige bewijsstuk) te zijn in een reeks aanslagen van de vos op het kippegeslacht. Doch de klacht is in de Middelnederlandse versie sterk uitgebreid en belastender voor de vos, die binnen de vrede zijn slachtoffers vanuit hinderlagen doodde.

Zowel in het Oudfranse voorbeeld als in de verdietsing bekent de vos in zijn biecht een hele serie misdaden, waarvan meerdere tegen de wolf. Heeroma (1970a:56-60) releveert de nadrukkelijkheid waarmee Reinaert beschrijft hoe Ysengrijn letsel is toegebracht.133. In branche I ‘valt het accent veel meer op het voor-de-gek-houden van de wolf dan op de slagen die deze te incasseren heeft gekregen’ (p. 57). Dit geldt ook voor twee andere slachtoffers waarover Reinaert in zijn biecht komt te spreken: Bruun en Tibeert.134.

Dit praten óver agressie wordt tot verbále agressie wanneer de vos zijn in de val geraakte tegenstanders bespot. Twee keer hoont Renart in branche I de beer; eerst als Brun in de eik gevangen zit (1eInd/290), later - na het pak slaag van de dorpers - als hij Maupertuis passeert (1eInd/430-440). Deze bespottingen zijn overgenomen in de verdietsing. Daarnaast drijft Reinaert nog bij twee andere gelegenheden op wrede wijze de spot met zijn slachtoffers. Als Tibeert bij de pastorie in de strik is geraakt en het uitgilt, wordt hij gehoond door de vos, die onder meer het gegil uitlegt als hoofs gezang (2eInd/265). En Hersint, die het vel rond haar achterpoten moet afstaan ten behoeve van reisschoenen voor Reinaert, wordt door de vos ‘getroost’ met de verzekering dat hij dit zijn lieve tante met plezier aandoet omdat zij dankzij deze ‘gift’ deelt in het heil dat hij als pelgrim zal verwerven (P&vl/850c).135. In de persoonstekst vinden we dus meerdere aanwijzingen voor de veronderstelling dat in de verdietsing de conflicten tussen de vos en zijn opponenten verscherpt zijn.

De verteller treedt in de Hofdag-episode grotendeels terug achter zijn personages, die bijna voortdurend aan het woord zijn. In de dagings-episoden is er meer actie en dus ook meer vertellerstekst. De Middelnederlandse verteller beschrijft hier ongeveer dezelfde avonturen als zijn Oudfranse collega, maar hij geeft ze een grimmiger aanzien. Hij staat langer stil bij de verwondingen die de beer oploopt als hij zich losscheurt uit de eik.136. Hij gaat uitvoeriger in op Bruuns afranseling door de dorpers.137. Voorts wordt duidelijk dat Reinaert de bedoeling had om Bruun te laten ombrengen door de dorpers (zie 1eInd/415c, 425b). Van een dergelijke agressieve opzet geeft Renart in branche I geen blijk. In de Reinaert wordt de kater zwaarder mishandeld dan in de Oudfranse bron,138. en is er meer aandacht voor zijn kwetsuren.139. Twee keer deelt de verteller mee dat de kater in doodsgevaar verkeerde (Lfs. 1260-61, 1306-7). Zó extreem is de mishandeling van de kater in branche I niet voorgesteld. En op de terugtocht naar het hof is Tibert de ergste schrik al weer te boven, blijkens de vervloekingsrede waarin hij uiting geeft aan zijn woede jegens Renart, Martinet en jegens de priester, op wie hij zich mooi heeft gewroken.140. Tenslotte wordt in de verdietsing kort na de vossebiecht Renarts zondige voornemen om een kip te roven daadwerkelijk uitgevoerd: in de kloosterhof bespringt Reinaert een haan.141.

De op conflictverscherping wijzende gegevens uit het eerste deel van de Reinaert worden gesteund door de plotaanpassingen in het tweede deel. Anders dan in branche I - waarschijnlijk naar analogie van branche X - wordt in de verdietsing een aantal dieren aan het hof door toedoen van de vos gevangen genomen en mishandeld. Uit Bruuns rug snijdt

men een stuk vel ten behoeve van een pelgrimstas; Ysengrijn en Hersint worden elk bloedig van twee ‘schoenen’ ontdaan (P&vl/750-850). Deze vorm van agressie - extra grof als men bedenkt dat Reinaert een pelgrim is - ontbreekt in branche I. Wél wordt daar aan het slot, zoals ik reeds aangaf, de haas toegetakeld door de vos (P&vl/150-160). Maar zelfs dit staaltje van lichamelijk geweld wordt in de Reinaert overtroffen. De vos troont Cuwaert immers mee naar Maupertuus en bijt hem daar de keel af. En Reinaert weet het zo te plooien dat Belijn, die nietsvermoedend buiten de vosseburcht stond, later - aan het hof - onbedoeld zich verantwoordelijk stelt voor de moord op Cuwaert, en bezegelt aldus diens ondergang. Ook als het erom gaat duidelijk te maken wat de vos achter zijn pelgrimsmasker voor de hofdieren voelt, gebruikt de verdietser scherpere bewoordingen dan zijn Franse collega.142.

In de Reinaert is het conflict tussen de vos en zijn koning van dien aard dat het nieuwe conflicten uitlokt. In branche I verleent koning Noble gratie omdat hij meende dat de vos berouw had van zijn zonden en als pelgrim naar het Heilige Land wilde reizen. Dat blijkt later niet zo te zijn en Noble voelt zich terecht bedrogen (zie Roq. 1601-3). Desondanks is de koning in moreel opzicht overeind gebleven. Hij werd gedreven door welwillendheid, niet door hebzucht zoals zijn bodes Brun en Tibert. En zoals de koning in de Reinaert! Het is immers zijn gouddorst - gewekt door de sluwe vos - waardoor Nobel zich laat verleiden tot gedrag dat de hofgemeenschap ondermijnt. Voor het eerst in de Reinaert raakt het hof tijdens een conflict met de vos intern verdeeld. Er ontstaan aan het hof interne conflicten, een novum in vergelijking met branche I.

Een door Reinaert verzonnen, enkel in woorden bestaand conflict (bepaalde hovelingen handelden verraderlijk jegens hun koning) realiseert zich metterdaad als de koning, verblind door hebzucht, zijn plichten als leenheer jegens deze hovelingen verzaakt. Hij onthoudt Bruun en Ysengrijn bescherming en laat hen zonder vorm van proces gevangen nemen en mishandelen. Daarmee pleegt koning Nobel felonie143. en raakt in vete met zijn belangrijkste vazallen. Dit wordt de koning pas duidelijk als hem de kop van Cuwaert wordt bezorgd: er is geen pelgrim, geen schat, en dus ook geen samenzwering van potentiële koningsmoordenaars. De koning is onteerd, niet zozeer omdat hij is bedrogen door de vos, maar omdat hij zich tegenover zijn belangrijkste vazallen misdragen heeft. Nobel spreekt dit besef zelf uit:

 
Die mine vriende waren te voren,
 
Die stoute heere Brune ende heere Ysingrijn,
 
Die rovet mi een valsch peelgrijn. (Lfs. 3405-7)

Dit interne conflict weet Nobel alleen op te lossen door een nieuw intern conflict te sanctioneren. Als onderdeel van de verzoening wordt bepaald dat Bruun en Ysengrijn en hun verwanten voor altijd Belijn, Reinaert en de geslachten waartoe ze behoren, mogen opjagen en doden. Hiermee pleegt de koning opnieuw - en ditmaal onherstelbaar - felonie. Dat betekent het einde van Nobels ordo; het hof houdt in feite op te bestaan, dat wil zeggen: als ideale samenleving. Verdwenen is de feodale gemeenschap waarin de leenheer zijn vazallen beschermt en niet prijsgeeft aan vervolging; verloren is het paradijs waarin roofdieren en prooidieren vredig samenleefden. Wat resteert toten domsdaghe is de wildernis.

Branche I eindigt waar het begon: de vos in conflict met het hof; alle hofdieren jagen de vogelvrij verklaarde vos na. Deze beginsituatie is aan het slot van de Reinaert onbereikbaar geworden omdat het hof niet meer als zodanig functioneert. Het conflict tussen vos en hof is als het ware opgegaan in een ander, permanent en alomvattend conflict. Daarmee is de cyclische structuur van de Oudfranse Renart-branche in de Reinaert omgebogen tot een meer finale structuur. Schrok Willem, anders dan de auteur van de Middelhoogduitse Reinhart Fuchs, terug voor een slot waarin de val van het feodale ‘paradijs’ onverhuld tot uitdrukking komt? Dan functioneert de schijnverzoening - Met Fyrapeel datsi ghinghen / Ende maecten pays van allen dinghen - als vijgeblad.

 

De Reinaert verhaalt - vergeleken met branche I - meer conflicten en meer aangescherpte conflicten. Onderdeel van deze inhoudelijke accentverschuiving is een verschuiving in het gedrag van de vos, veroorzaker van deze conflicten. Beoordelen we Reinaert op zijn daden (voor de belangrijkste zie hierboven), dan handelt hij in de conflicten (meer) agressief jegens zijn opponenten.144. Is Reinaert nu ook een negatief personage? Deze vraag - die ons buiten de comparatistische kaders van dit hoofdstuk voert - is niet eenvoudig te beantwoorden. Aangezien de verteller slechts zelden expliciet moraliseert, is een zorgvuldige interpretatie vereist om vast te stellen hoe de Reinaert-figuur beoordeeld moet worden.145. Ik veroorloof me enige opmerkingen.

Filologen die in de vos een positief personage zien, hebben de neiging zijn wandaden te vergoelijken. Zo verklaart Heeroma (1970a) Reinaerts moord op Cuwaert met een beroep op buitentextuele gegevens. Uitgangspunt is Reinaerts opmerking Dat Cuwaert die eerste was / Die ons verriet je ghen hem (Lfs. 3109-10). Cuwaert heeft, volgens Heeroma, ‘iets gedaan dat niet in het verhaal verteld is, maar dat Reinaert aanleiding kan geven om [...] een dodelijke wraak aan te kondigen. Wat heeft die vrome Cuwaert dan wel gedaan? Wíj moeten dat vragen, maar voor

Hermeline is het een weet’ (p. 100-1). Vermoedelijk betreft het een ‘aanval van dat stelletje dubieuze en geenszins kuis levende homosexuelen [...] op het gezinsleven van hun mede-clericus’ (p. 111). De gegevens die het gedicht ons zelf verschaft, zouden dus onvoldoende zijn.146. Dat is op zichzelf niet onmogelijk, maar wel ongebruikelijk bij een uitgesproken fictionele tekst op basis van traditionele stof.

Volgens Lulofs (1984) is de Reinaert een verhaal dat op twee niveaus speelt. ‘Dat van het dierverhaal, waar Reynaert door slimheid zijn machtige tegenstanders de baas is en dat op het menselijk vlak, waar Reynaert allegorisch de verleider is die door predikers en andere moralisten met de duivel vergeleken wordt. Op het niveau van de dieren is hij aardig, op het niveau van de mensen is hij boosaardig’ (p. 11). Lulofs' bewering dat de vos alleen machtige tegenstanders de baas zou zijn, kan ik niet delen. Niet alleen Bruun, Ysengrijn en Nobel zijn het slachtoffer van Reinaerts ‘slimheid’, ook zwakke tegenstanders als Coppe en Cuwaert. Lulofs bagatelliseert de moorden op de kip en de haas door de vogels de toegang tot Nobels rijk te ontzeggen en voor wat betreft Cuwaert vast te houden aan Reinaerts juridische onschuld.147. Ik heb echter de indruk dat Lulofs te veel nadruk legt op het thema van Reinaerts juridische onschuld.148. Niet alleen op het niveau van de mensen, ook binnen de fictie van het dierenverhaal is Reinaert volgens mij boosaardig.149.

We bevinden ons inmiddels op volle zee, discussiërend over de vraag of Reinaert een schurk is of een schelm. Deze discussie houdt al een tijd de gemoederen bezig, in eerste instantie vooral Duitse gemoederen. Volgens Jauss (1959) bezit het leugenverhaal een graad van esthetische perfectie die een morele veroordeling van Reinaerts perfidie uitsluit, en is de ‘scherzhafte Satire’ van Willem enkel gericht op de goedgelovigheid van de in zijn zwakheid nog sympathiek getekende koning: ‘in seinem Unterlegensein bekundet sich einzig die weltläufige Erfahrung, daß auch der am höchsten Gestellte nicht davor bewahrt ist, dem Spiel des Schelmen zum Opfer zu fallen, nicht aber ein notwendiges und nicht wieder aufzuholendes Geschick wie im Falle von König Vrevels allegorischem Niedergang’ (p. 300).

Lazarowicz (1963) maakt hiertegen - in een hoofdstuk dat gewijd is aan Goethes Reineke Fuchs - bezwaar: ‘Es ist nicht einzusehen, warum Willem die sympathische Gutgläubigkeit des Königs attackiert, die Perfidie des Fuchses dagegen geschont haben sollte; außerdem ist gegen Jauss daran festzuhalten, daß Reinaert mit seiner lügenhaften Schatzgeschichte ja nicht auf die Gutgläubigkeit des Königs, sondern auf dessen Besitz- und Machtgier spekuliert, die eine sublimierte Form der allgemeinen Freßgier darstellt und die wohl kaum als verzeihliche oder gar

sympathische Schwäche gelten kann. Immerhin führt die raffinierte Überlistung des Königs nicht nur zu der Recht und Gesetz hohnsprechenden Rehabilitierung des bereits zum Tode verurteilten Fuchses, sondern auch zu der schimpflichen Gefangennahme und Schindung des Wolfes und des Bären. [...] der Protagonist der beiden Reinaert-Dichtungen ist ja kein Schelm, sondern ein Schalk: [...] seine Taten können nicht als mehr oder minder harmlose Streiche passieren, in denen sich die “prinzipielle Überlegenheit der List über die Gewalt” bekundet; sie sind vielmehr - von einigen Ausnahmen abgesehen - perfide Schurkereien’ (p. 267). Verder wijst Lazarowicz erop ‘daß im Reinaert I fel (böse, boshaft) als stehendes Beiwort für den Fuchs erscheint’ (p. 267n).

Arendt (1965) zondert daarentegen Reinaert nadrukkelijk van de overige dieren af - en dat in positieve zin: ‘Daß er nicht Hauptgegenstand der Satire ist, geht daraus hervor, daß Willem ihn aus der satirischen Darstellung, die alle anderen so hart betrifft, herausgenommen hat. Aber dennoch ist er der “felle”; [...] Es widerspricht eigentlich seiner satirischen Technik, eine Figur nur dadurch, daß er sie böse nennt, als böse hinzustellen. Wenn Willem wirklich von vornherein das klischeehafte Adjektiv gebraucht, weil er der klischeehaften Ansicht anhängt, “der Fuchs ist falsch und verschlagen” - in einem solchen Maße, daß es einer satirischen Entlarvung gar nicht mehr bedarf - warum stellt er dann gleichzeitig die überlegene Klugheit des Schuftes heraus?’ (p. 257-58). De implicatie dat Reinaert niet boosaardig zou handelen, geldt enkel indien men met Arendt aanneemt dat de koningsvrede in Nobels rijk tegennatuurlijk is, ingaat tegen de pax naturalis sui generis volgens welke de vos gerechtigd is te jagen op prooidieren.150. Wackers (1986:53) maakt terecht bezwaar tegen deze aanname omdat zij onverenigbaar is met de fictie van het verhaal.151.

Van Oostrom (1983) brengt een nieuw argument in het geding. Hij houdt Reinaert vooral voor een kwaadwillende figuur op grond van het consistente negatieve beeld dat uit andere Middelnederlandse werken naar voren komt. Hij wijst daarbij op Reynardus Vulpes en Reinaerts historie en op getuigenissen in het werk van onder andere Maerlant, Potter en Hildegaersberch. Het negatieve beeld wordt in Wackers' studie over Reinaerts historie op grond van vele andere middeleeuwse bronnen bevestigd.152. Terecht wijzen Lulofs (1983/84) en Jonkers (1985:313) op de zwakke kant van dit analogie-argument: wat voor Reynardus Vulpes geldt (een boosaardige vos) hoeft niet voor de Reinaert te gelden. Doch gezien de dominantie van het negatieve beeld van de vos en de afwezigheid van expliciete aanwijzingen voor het tegendeel in de Reinaert,153. lijkt dit bezwaar alleen in theorie geldingskracht te hebben.

Er zijn volgens mij twee gegevens waardoor het bijna onmogelijk is

om Reinaert (op verhaalniveau) boosaardigheid te ontzeggen: ten eerste de wandaden van de vos in combinatie met de consequent negatieve typering door de verteller;154. ten tweede de in feodaal en heilshistorisch opzicht finale structuur van de Reinaert. Reinaerts boosaardigheid wordt nog eens extra benadrukt doordat hij wordt voorgesteld als een verrader. Ik meen in hoofdstuk 2 aannemelijk te hebben gemaakt dat de plot van het dierenepos aansluit bij teksten uit de Karelepiek waarin verraders een belangrijke en uiterst negatieve rol spelen.155. De vos handelt als een epische verrader, ja, overtréft hem zelfs. Plegen de verradersepen na alle conflicten te eindigen met de ondergang van de verrader en het herstel van de ordo, het slot van de Reinaert beschrijft de overwinning van de verraderlijke vos en de ondergang van de hofwereld. In dit opzicht vormt Willems dierenepos een treffende illustratie van de verzuchting die Philippe de Novare in zijn dertiende-eeuwse Mémoires noteert: Car Renart sait plus de traïson faire / Que Guenelon, dont France fut traïe (ed.-Kohler, p. 39-40).

Hiermee is het laatste woord over Reinaerts karakter zeker niet geschreven, temeer niet daar een bevredigende beoordeling van de vossefiguur de betekenis van de tekst als geheel raakt. De vraag waarom Reinaert telkens triomfeert, als hij een schurk zou zijn (vrij naar Arendt), is een vraag naar de betekenis van het verhaal op het niveau van de mensen, naar de utilitas van de tekst. Dat in de Reinaert een positief personage zou ontbreken, met wie het publiek zich pleegt te identificeren, is op zichzelf niet onrustbarend. Het dierenepos deelt die eigenschap met Reynardus vulpes, Reinaerts historie en vele fabels. En de betekenis ligt evenals bij deze teksten in de correctio morum, de verbetering van het menselijk gedrag door de hekeling van ondeugden en ‘beestachtig’ gedrag. De utilitas vormt, zoals Suchomski (1975) heeft laten zien, een volwaardig bestanddeel van de middeleeuwse komische literatuur, zelfs al is zij niet expliciet in sententies of moralisaties verwoord; zij kan besloten liggen in de handeling.156. Langs dezelfde lijn redeneert Lazarowicz (1963) ten aanzien van de betekenis van Reinaerts historie: ‘Gewiß: der Reinaert-II-Dichter läßt den Fuchs im Zweikampf über den Wolf siegen; das Epos endet sogar mit Reinaerts Bestallung zum Kanzler. Aber diese Bejahung des Schalks und der Bosheit ist doch nur scheinbar; die hyperbolische Bejahung gibt sich vielmehr - wie immer in der Satire - unmißverständlich als Negation zu erkennen. [...] Diese fingierte oder ironische Immoralität zeigt nur, daß der scherzende Satiriker eine das satirische Pathos hinter sich lassende Souveränität errungen hat, die ihn instandsetzt, auch die Bosheit zu verspotten’ (p. 268). Volgens Wackers (1990) verschilt de Reinaert in dit opzicht niet van Reinaerts historie; beide zijn ‘texts that

show us how society breaks down through the purposeful misuse of words for perfidious ends. This is shown with a didactic and moral purpose. The audience must choose against such verbal assault and strive for a better world’ (p. 201-2). En branche I, het Oudfranse voorbeeld van de Reinaert, wordt al niet anders geduid.157.

Tenslotte wil ik erop wijzen dat de Reinaert ook met een boosaardige titelheld een hoogst vermakelijke tekst is. De delectatio manifesteert zich in de fictie, die het publiek naar een verzonnen werkelijkheid verplaatst. Zij manifesteert zich in de presentatie van die werkelijkheid: in de versificatie en de verteltechniek, die bij het publiek respectievelijk esthetisch genoegen en spanning opwekken. Een delectatief element lijkt me tevens de esthetische perfectie van Reinaerts scone tale. Ik meen althans - anders dan Jauss - dat het vernuft van de listen bewonderd kan worden zonder dat dit een morele veroordeling van de vos uitsluit. Het meest onderhoudend is de Reinaert vermoedelijk door zijn komiek. Ik druk me niet zonder reden voorzichtig uit. Het is immers niet precies duidelijk wanneer en waarom een middeleeuws publiek lacht. Niet onmogelijk heeft wat de moderne lezer cru vindt - de marteling van Bruun en het wolvepaar bijvoorbeeld - de middeleeuwer vooral geamuseerd.158. Bovendien zijn de komische aspecten van de Reinaert en van vele andere teksten nog niet systematisch onderzocht. Dat de eerste reden samenhangt met de tweede, behoeft geen toelichting. Knapp (1982) heeft enig terrein verkend voor het middeleeuwse dierenepos, waarin de ‘Komik der Gegenbildlichkeit’, de persiflerende inversie van de in contemporaine epiek verwoorde hoofse idealen en feodale normen, sterk lijkt te domineren. De ‘groteske Komik’, de lachwekkende en daardoor bevrijdende sanctionering van wat officieel als abnormaal, platvloers en dierlijk geldt, is minder manifest. Wackers (1990) brengt deze twee komische categorieën159. in verband met de tegengestelde vossebeelden die Lulofs en hijzelf ontwikkeld hebben. Daarmee wordt het belang van (onderzoek naar) het komische voor de interpretatie van de Reinaert onderstreept.

Luisteren naar de Reinaert is niet hetzelfde als luisteren naar een donderpreek over de verdorvenheid van de wereld. Het is maar een verhaal, waarin dieren de hoofdrol spelen, waarin de verteller zich nadrukkelijk tussen het gebeuren en het publiek plaatst doch zich onthoudt van expliciete moralisaties; een verhaal bovendien waarin positieve personages (met wie het publiek sympathiseert) ontbreken. Er is, kortom, distantie. En is distantie geen noodzakelijke voorwaarde om te kunnen lachen om iets dat wezenlijk slecht is?

3.4 Slotbeschouwing

Wat zijn, kort samengevat, de bevindingen van het onderhavige onderzoek naar het bewerkingsgedrag in Van den vos Reynaerde? Willem ‘die Madocke maecte’, moet ook vanwege de Reinaert menige slapeloze nacht gehad hebben: hij zocht en raadpleegde vermoedelijk niet één maar twee Oudfranse grondteksten, hij werkte de handeling ervan op tal van plaatsen ingrijpend om en ontleende op creatieve wijze aan een keur van andere teksten. Het resultaat was een verdietsing die haar voorbeeld zowel in omvang als in complexiteit ruimschoots overtreft. Het omwerkingsproces, dat hij vooraf in concept overzien moet hebben, ging gepaard met een aantal accentverschuivingen in de betekenis van het verhaal. De ruimte in de Reinaert heeft een (meer?) symbolische lading en is in het Vlaamse landschap gelocaliseerd. De samengestelde voorstelling van de personages - als dieren én als mensen - wordt in bepaalde opzichten aangepast. Het rechtsbesef aan het hof wordt eerst benadrukt, en vervolgens beschaamd door de koning. De vosselisten zijn menigvuldiger, subtieler en bepalen nog meer de structuur van het verhaal. Reinaert handelt agressiever en boosaardiger in zijn conflicten met opponenten. Door zijn confrontatie met de koning valt de hofwereld (die in branche I nog intact blijft) aan het eind in conflicten uiteen. Daarmee is de cyclische structuur van branche I, waarbij de eindtoestand niet wezenlijk verschilt van de beginsituatie, vervangen door een meer finale structuur.

Verder relativeert dit onderzoek de vroeger - met name door J.W. Muller - aangewezen verschillen tussen Reinaert I A en B.160. In beide delen van het Middelnederlandse dierenepos zijn sporen van de twee Oudfranse grondteksten terug te vinden (redacties ‘BH’ en ‘ADFGN’ van branche I) alsmede ontleningen aan branches Ia, VI, VIII en X; in beide delen is sprake van omwerking; en ook de inhoudelijke accentverschuivingen manifesteren zich in beide delen. Dit maakt de aanname van een dubbel auteurschap voor de Reinaert naar ik meen onwaarschijnlijk.161.

Over de datering merkt Lulofs (1983), de laatste editeur van de Reinaert, op: ‘Het Franse voorbeeld wordt gedateerd op 1179. De Latijnse bewerking is gemaakt tussen 1272 en 1279. In de honderd jaar die tussen beide teksten ligt is de Reynaert geschreven.’ (p. 50).162. De bevindingen van het bewerkingsonderzoek nu maken het mogelijk om de terminus a quo op te schuiven en de periode waarbinnen de Reinaert ontstaan moet zijn, met waarschijnlijk een halve eeuw terug te brengen.163. Voor een deel was dit reeds voorzien door Arendt (1965): ‘Eine genauere Datierung des Reynaert wäre möglich, wenn die Benutzung

jüngerer Renart-Branchen zwingender erwiesen und deren Datierung gesicherter wäre’ (p. 25). Het is eigenlijk verbazend dat niemand de implicaties die in de door Tinbergen opgestelde Concordantie III besloten liggen, heeft opgenomen en uitgewerkt. Indien immers de Reinaert naast zijn hoofdbron, branche I, overeenkomsten vertoont met en afhankelijk is van een aantal andere branches van de Roman de Renart en indien deze branches jonger zijn dan branche I, dan is de verdietsing ook na hún ontstaansdata geschreven en niet alleen na 1179 (Foulets datering van branche I). Nu bleek in paragraaf 3.2.2 dat Willem zo goed als zeker heeft geput uit branches Ia, VI, VIII en X. Deze branches zijn door Foulet gedateerd op respectievelijk 1190-1195, 1190, 1190 en 1180-1190.164. Dat zou inhouden dat de Reinaert na 1190 geschreven moet zijn.

De terminus a quo kan echter nog verder opgeschoven worden. De Reinaert is immers om twee redenen waarschijnlijk afhankelijk van tenminste één Oudfrans manuscript uit de meer recente compilatiefase. Ten eerste put Willem uit meerdere Renart-branches, waarvan hij zeker branches Ia en VIII in de vorm van een schriftelijke redactie gekend moet hebben (zie 3.2.2). Ten tweede vertoont de Reinaert overeenkomsten met branche I zoals die is overgeleverd in de ons bekende Oudfranse verzamelhandschriften. Immers de ‘BH’-redactie van branche I wordt geacht te zijn ontstaan in een verzamelhandschrift dat teruggaat op de eerste grote compilatie - archetype X in het stemma van Büttner (1891).165. De laatste branche die volgens Foulet voorkomt in de eerste grote compilatie van de Roman de Renart is branche XVII: La mort et la procession Renart, waarvoor hij de ontstaansdatum op circa 1205 stelt.166. Deze datum is tevens terminus a quo van de Oudfranse verzamelhandschriften.167. En aangezien Willem tenminste één compilatiehandschrift van de Roman de Renart heeft gebruikt, geldt ook voor zijn Reinaert 1205 als terminus a quo. Hiermee lijkt het gedicht definitief uit de twaalfde eeuw verbannen.168.

Er moet na 1205 enige tijd verstreken zijn voordat de archetype van de Roman de Renart samengesteld en in een aantal verzamelhandschriften verspreid was én er tijdens deze schriftelijke teksttransmissie een jongere - door Willem geraadpleegde - redactie van branche I (‘BH’) ontstaan was uit de redactie die de archetype kenmerkte (‘ADFGN’). Hiermee rekening houdend lijkt niets tegen de veronderstelling te pleiten dat de Reinaert is ontstaan in het tweede of derde kwart van de dertiende eeuw.169.

Wel moeten we ons realiseren dat ook de dateringen van de Oudfranse Renart-branches niet onomstotelijk vaststaan. In het meest recente onderzoek worden Foulets dateringen zelfs bekritiseerd.170. Onaangetast

blijft niettemin het principe om bij een relatieve datering van de Reinaert niet de ontstaansdatum van branche I als terminus a quo aan te houden maar die van de archetype waarop alle overgeleverde verzamelhandschriften van de Roman de Renart teruggaan.

De datering van de Reinaert in de periode 1225-1275 wordt niet tegengesproken door de eveneens relatieve datering - doch op geheel andere, namelijk versificatorische gronden - van Van den Berg (1983): circa 1260.171. Zij is bovendien in overeenstemming te brengen met de door Gysseling opgemerkte spellingovereenkomsten tussen de oudste Reinaert-fragmenten E en G enerzijds en de Gentse keurenvertaling van 1237 anderzijds - indien deze spellingeigenaardigheden van de Reinaert-dichter zouden stammen. Dit laatste werd door Gysseling eerst aangenomen maar later weer verworpen;172. de legger van E en G zou nu slechts een schakel - zij het een belangrijke - in de tekstoverlevering zijn.173. De latere visie van Gysseling (volgens welke de Reinaert nog uit de twaalfde eeuw stamt) wordt evenwel weersproken door de nieuwe terminus post quem: ná circa 1225. Het lijkt daarom aantrekkelijk om terug te keren naar Gysselings eerdere visie. De spellingovereenkomsten tussen E en G en de Gentse keurenvertaling van 1237 laten dan het volgende veronderstellen:

1) E en G moeten vrij dicht bij de autograaf van de Reinaert gestaan hebben;

2) de auteur van de Reinaert genoot vóór 1237 zijn schrijfopleiding, mogelijk in de Gentse Sint Baafsabdij;174.

3) de Reinaert hoeft niet per se in de periode 1230-1240 geschreven te zijn, zoals Gysseling (1967:14) wil. De auteur kan immers zijn spellinggewoonten gehandhaafd en het dierenepos op wat latere leeftijd geschreven hebben.

 

De Middelhoogduitse Reinhart Fuchs, de Middelnederlandse Van den vos Reinaerde en de Franco-italiaanse Rainaldo e Lesengrino zijn omwerkingen van Oudfranse Renart-branches. De auteurs van alle drie de teksten gaan vrij en zelfstandig om met hun voorbeelden.175. Het lijkt voor het genre van de volkstalige dierenepiek eerder uitzondering dan regel dat men bekende stof bewerkt en aanvult met avonturen van eigen vinding. Dit geldt volgens Varty (1988) ook voor de meeste Oudfranse Renart-branches, of ze nu het werk zijn van ‘anthologistes-conteurs’ of van de auteurs zelf:

Il apparaît aussi que l'anthologiste-conteur préfère employer (ou renouveler plus ou moins bien) une matière bien connue de son auditoire avant de lui faire entendre sa propre contribution au corpus

renardien [...] Cette technique est également utilisée par les auteurs de plusieurs branches que j'ai décrites comme étant des branches à une histoire. Ceci est des plus apparent dans celles qui débutent à la cour de Noble avec les plaintes déposées à propos de la conduite de Renart (p. 74).

Als voorbeelden van de laatstgenoemde hofdagbranches noemt hij onder meer branches VI en X:

deux tiers de la première moitié du Duel est une récapitulation de matière connue [...] C'est là seulement que commence la véritable histoire originale, celle du duel judiciaire entre Renart et Isengrin. [...] Dans la branche X, Renart médecin, le conteur raconte avec originalité et imagination comment les messagers royaux sont envoyés à Maupertuis [...] et y sont maltraités par Renart. Il ne s'agit pas tant d'un rappel de ce qui est familier à la première partie de la branche, qu'un remaniement de motifs connus à l'intérieur du RdR. Suit alors la nouvelle contribution, l'histoire de Renart médecin (p. 75).

In dit licht bezien biedt Willem met zijn omwerking een nieuwe oplossing voor een oud probleem: hoe ontsnapt de vos (ditmaal) aan zijn terechtstelling? Deze optiek kon ook die van Willems publiek zijn voorzover het bekend was met de Roman de Renart.

Met deze gissing bevinden we ons op een ander, meer publieksgericht standpunt. In hoeverre informeert ons de tekst - en dan denk ik met name aan de inhoudelijke accentverschuivingen - over zijn functie en over het geïntendeerde publiek? De komische situatiebeschrijvingen in de Reinaert en het ironisch taalgebruik van de personages, met name van de vos, hebben ongetwijfeld het publiek vermaakt. Doch naast dit delectatieve werkingsaspect, dat in deze studie onderbelicht blijft, heeft de tekst ook een belerende functie, de utilitas die in paragraaf 3.3.5 in haar algemeenheid reeds aan de orde is geweest. De vraag rijst nu of Willem deze utilitas slechts een algemene snit heeft gegeven of toch ook heeft toegesneden op een speciale publieksgroep. Bij gebrek aan gegevens is het vooralsnog onmogelijk om voor de Reinaert een maecenas of een concreet historisch publiek aan te wijzen. De auteur was - getuige zijn taalgebruik - uit Oost-Vlaanderen afkomstig, vermoedelijk uit de omgeving van Gent. En hij schreef voor een Vlaams publiek. Wat voor soort publiek was dat? Over deze vraag wordt weer gediscussieerd sinds Van Oostrom (1983) het zwaartepunt van het publiek niet bij de burgerij maar bij de adel legde.176.

Zoveel is duidelijk dat het om een ontwikkeld publiek gaat.177. Nu wordt er inderdaad in Reinaerts leugenverhaal - en elders in de tekst - een subtiel spel gespeeld met schijn en werkelijkheid, met leugen en waarheid. Bepaalde gebeurtenissen of beweringen worden meegedeeld en later opnieuw geïnterpreteerd.178. De tekst lijkt zelfs kerkrechtelijke subtiliteiten als het vitandusgebod en de voorstelling van Reinaerts reis naar Rome als een opgelegde bedevaart te bevatten en - aan het slot - heilshistorische symboliek. Toch moeten we de complexiteit van de Reinaert niet al te strikt hanteren bij de afbakening van het geïntendeerde publiek.179. Het is allerminst uitgesloten dat Willem - als Nivardus en Balduinus, Vlaamse auteurs van andere dierenepen - uit het milieu van de geleerde geestelijkheid stamde, vertrouwd met satire en maatschappijkritiek in elitaire vorm. Doch daarmee ligt de geleerde geestelijkheid als primaire publieksgroep nog niet voor de hand. De Reinaert bevat geen reminiscenties aan klassieke teksten zoals Reynardus Vulpes,180. kent niet de kloosterlijke setting van de Ysengrimus en is niet geschreven in de geleerdentaal, het Latijn. Een geestelijk publiek zou bovendien moeite kunnen hebben met de allusies op de contemporaine ridderepiek.181.

Kunnen we misschien de in dit hoofdstuk besproken inhoudelijke accentverschuivingen in verband brengen met het geïntendeerde publiek? Voor Lantsloot vander Haghedochte bijvoorbeeld weet Van Oostrom (1981) drie bewerkingstendensen te onderscheiden - rationalisering, vervaging en idealisering - die in correlatie lijken te staan met de functie van de roman als hoofse levensspiegel.182. Bij de Reinaert evenwel laten de inhoudelijke accentverschuivingen inzake ruimte en recht, de listintensivering en de conflictverscherping zich niet in een dergelijke synthese samennemen. Wel staan ze in onderling verband: het conflict tussen hof en Reinaert is een juridisch conflict en is in de ruimte geprojecteerd. En de (geïntensiveerde) listen worden door de vos juist in (aangescherpte) conflictsituaties beproefd. Een eventuele wisselwerking tussen functie en publiek laat zich mijns inziens het best onderzoeken door de conflictverscherping (eventueel in combinatie met de listintensivering) te bezien tegen de achtergrond van het Vlaanderen tijdens het bewind van de gravinnen Johanna en Margareta van Constantinopel.183. Het is hier niet de plaats om dat onderzoek te verrichten; wél wil ik enige mogelijkheden kort bespreken.

In de historische context vinden we misschien een verklaring voor de in vergelijking met branche I heftigere hofkritiek - die uit de conflictverscherping voorvloeit. Op grond van deze veronderstelling zoekt Lulofs (1983/84) het primaire Reinaert-publiek onder Gentse patriciërs en eventueel met hen verbonden locale adel: ‘Zij waren nl. het meest

geïnteresseerd in het opruimen van een verouderd feodaal stelsel dat de uitbreiding van het vroege kapitalisme belemmerde. En Reynaert tast het gezag van de vorst meer aan dan zijn Franse oom Renard' (p. 209).184. Ook Pleij (1983) ziet als primair Reinaert-publiek de stedelijke aristocratieën, ‘vol adel en vervuld van adellijke ambities maar nu in dienst van andere belangen [...]. In het bijzonder voor hen biedt de R. uitstekende identificatiemogelijkheden, in de zin van de komplete en dodelijke afrekening met een even traditioneel als corrupt hofleven dat ten onrechte de stad als een aan haar ondergeschikte burg wil blijven beschouwen’ (p. 236). In de visie van Lulofs en Pleij zou de listintensivering een indicatie kunnen zijn voor een stedelijk publiek dat een nieuwe moraal met de nadruk op slimheid en utilitarisme propageert.185.

 

Maar het gebruik van de list is een traditioneel en essentieel element in de dierenepiek.186. En het is nog maar de vraag of de intensivering van de list op een ander publiek duidt dan het adellijke dat men aanneemt voor de Oudfranse Renart-branches.187. Een tekst met een dominante en positief te waarderen listhandeling sluit niet automatisch een adellijk primair publiek uit.188. Het lijkt mij daarom niet juist om de listintensivering in de Reinaert zonder meer als onderdeel van een tendens tot ‘verburgerlijking’ te beschouwen.

Voorts bestempelen Lulofs en Pleij de ondergang van de feodale samenleving in de Reinaert als de opruiming van een verouderd stelsel. Ze gaan daarmee echter voorbij aan de mogelijkheid dat deze ondergang in de strekking van de tekst impliciet wordt betreurd - een mogelijkheid die te meer in overweging genomen kan worden, aangezien de ‘burgerlijke’ vos toch wezenlijk boosaardig handelt en het slot van de Reinaert weinig positiefs biedt. Een dergelijk conservatieve strekking voor een verhaal waarin de vos een negatieve rol speelt, is niet hypothetisch, getuige de Couronnement de Renart, die rond 1263 nota bene in Vlaanderen is geschreven. Deze allegorie, waarin koning Noble sterft en Renart - en met hem Avoirs - tot zijn opvolger wordt gekroond, hekelt het Vlaamse patriciaat, dat het volk uitbuit en onderdrukt, dat met zijn geldeconomie de oude adel ruïneert en de grafelijke priviliges en autoriteit ondermijnt. ‘Le poète, qui termine en mettant Gui de Dampierre, marquis de Namur et futur comte de Flandre, en garde contre Renart, est clairement un ferme partisan de l'ancien ordre et de la familie princière. Loin d'avoir parti lié avec la bourgeoisie, il déplore son ascension politique et craint de voir disparaître la société chevaleresque’, aldus Flinn.189. Ook de ondergang van de hoofse gemeenschap par excellence, die van Artur in de Lancelot en prose, geldt niet als argument vóór een niet-adellijk geïntendeerd publiek van die tekst.190.

De tegenstellingen tussen de op zijn retour zijnde Vlaamse adel en het opkomende stadspatriciaat zijn dus op meer dan één wijze in verbinding te brengen met de conflictverscherping in de Reinaert. Er is bovendien meer dan één historisch conflictmodel. Ook bínnen de adel hebben zich in de loop van het dertiende-eeuwse Vlaanderen spanningen voorgedaan die in de Reinaert gethematiseerd zouden kunnen zijn. Warlop (1968) stelt vast dat de nobiles in de twaalfde en dertiende eeuw heel wat van hun relatieve vrijheid en macht tegenover de graaf hebben ingeboet. Ofschoon de anti-grafelijke Franse partij in het eerste kwart van de dertiende eeuw het grafelijk gezag vernederde, lukte het de graven na de verwijdering van Jan II van Nesle opnieuw een domper te zetten op de onafhanklijkheidszin van de edelen.191. De graaf van Vlaanderen had niet alleen met zijn leenmannen te maken; hij was ook zélf leenman, namelijk van de Franse koning. De verhouding van de twee Vlaamse gravinnen, met achtereenvolgens Filips Augustus, Lodewijk VIII en Lodewijk IX was verre van harmonieus. Deze koningen streefden ernaar om de zelfstandigheid van hun machtige vazal zoveel mogelijk te beperken, daarbij handig gebruik makend van tegenstellingen tussen de graaf en de adel of het stadspatriciaat. Johanna en Margareta hebben menige vernedering moeten ondergaan.

Conflictstof genoeg om te veronderstellen dat een dierenepos over een conflict van koning Nobel met zijn vazal Reinaert dat extra scherp is aangezet en uitloopt op een nederlaag van de gevestigde orde, een gretig onthaal vond bij de Vlaamse adel. Maar bij welk deel van de adel?

Op deze vraag probeert Rombauts (1984) in zijn recensie van Van Oostroms studie over het Reinaert-publiek een antwoord te geven: ‘De adellijke maatschappij was in de tijd van het ontstaan van de Reinaert I - dus in de 13de eeuw - wel sterker gedifferentieerd dan Van Oostrom schijnt aan te nemen. Er was het koninklijke hof, in de Arthurroman het centrum van de hoofse cultus; de hogere adel, die daarin grotendeels thuis hoorde; daarnaast of daaronder de lagere adel, die niet altijd in goede verstandhouding leefde met hofkring en hogere adel. In de 13de eeuw bestonden nog toestanden en tegenstellingen, die herinneren aan de sfeer van het Chanson de geste, maar dan meer bepaald aan een onderdeel daarvan: de Chansons des barons revoltés, waarin de rebellerende vazal verheerlijkt wordt. [...] M.i. geeft Willem in de Reinaert I de kritische visie weer van de lagere adel op de hogere adel en de hofkringen, waarvan hij zich distancieert. In het oude graafschap Vlaanderen, dat leenrechtelijk afhankelijk was van de Franse koning, en waartegen het meermaals rebelleerde, zou zulk een houding zeer begrijpelijk zijn’ (p. 286-87). Ook dit antwoord bevredigt niet ten volle.

Bedoelt Rombauts te zeggen dat de lage adel in het conflict tussen de graaf en de Franse koning partij koos voor de laatste? En is dat de oorzaak van de niet altijd goede verstandhouding van de lage adel met hofkring en hoge adel?

Vanwege de herhaaldelijke rebellie tegen de Franse koning zou het Vlaamse gravenhof eveneens als primair publiek van de Reinaert in aanmerking kunnen komen. Bovendien worden de door Rombauts bedoelde epics of revolt door Bender (1967:173) juist in de kringen van de grote leenmannen gesitueerd, die het in de contemporaine werkelijkheid aflegden tegen de Franse koning en voor wie alleen een soort ‘epische Rache’ overbleef. De Vlaamse graaf is zo'n grote leenman. Interessant in dit verband is de visie van Schmolke-Hasselmann (1981), volgens wie de Renart-branches deel uitmaken van meer algemene, historisch bepaalde literaire beweging, waarvan de epics of revolt de kern vormen: ‘in dem besagten Zeitraum von etwa 1170-1260 wird die Auseinandersetzung des guten Vasallen mit dem schlechten Herrscher offensichtlich zu einem so brisant aktuellen Thema, daß es [...] auch in verschiedenen Untergattungen behandelt wird. Nicht zuletzt ist auch der Roman de Renart in diesen Kontext zu stellen; denn während die frühesten Branchen noch in der Hauptsache den Streit zwischen den beiden Baronen Renart und Ysengrin mitsamt ihren jeweiligen Parteien thematisieren, verlagert sich das Gewicht ab der Branche I auf den Konflikt zwischen König Noble und seinem Vasallen Renart’ (p. 362). Onnodig om te zeggen dat dit laatste in nog sterkere mate geldt voor onze Reinaert met zijn tendens tot conflictverscherping.192.

Op grond van het bovenstaande zou ik noch de lage adel noch de topadel, al dan niet verbonden met het grafelijk hof, willen uitsluiten als geïntendeerd publiek - steeds uitgaand van de veronderstelling dat de tendens tot conflictverscherping in de bewerkingstechniek in verband gebracht kan worden met de historische context waarbinnen de Reinaert primair heeft gefunctioneerd. De mogelijkheid dat de Reinaert in het milieu van de Dampierres is geschreven - ik blijf opzettelijk vaag - lijkt mij al met al niet onaantrekkelijk. Zij is reeds voorgesteld door Peeters, zij het om andere redenen.193. Secundaire en tertiaire receptiegegevens wijzen in die richting.194. Zouden de Dampierres belang stellen in een Vlaamse tekst indien die slechts geschreven was voor eenvoudige adel die het Frans niet beheerste en wrokte tegen de hogere adel en de hofkringen (Rombauts) dan wel voor het ambitieuze stadspatriciaat dat zich keerde tegen het verouderde en beperkende feodale stelsel (Lulofs en Pleij)? De vrij snelle verspreiding van de Reinaert door de Zuidelijke Nederlanden - rond 1270 is de tekst bekend in Brabant (Lutgart), 1270-1280 in Geldern/Kleef (fragment G) en iets later in Nederlands

Limburg (fragment E) - zou misschien verklaard kunnen worden door de betrekkingen die de Dampierres met de adel uit die streken onderhielden.195.

 

Maar ook andere randvoorwaarden spelen een rol bij de reconstructie van het geïntendeerde publiek. Om er nog een te noemen: de een- of tweetaligheid van het primaire publiek. De Reinaert is geschreven voor een publiek dat óf uitsluitend Vlaams verstond óf tweetalig was. Indien de hoge adel slechts Frans sprak, alleen naar Franse teksten luisterde en het schrijven ervan bevorderde,196. dan komt deze groep uiteraard niet in aanmerking als primair Reinaert-publiek.197. In hoeverre echter de tweedelingen hoge adel-lage adel en Franstalig-Vlaamstalig elkaar overlappen, is niet precies duidelijk.198. Janssens (1987) vermoedt vanwege het optreden van het hondje Cortoys in de Reinaert - dat claghede den coninc in francsoys (Lfs. 100) - dat er een vorm van tweetaligheid aan het Vlaamse hof mogelijk was: ‘de andere dieren/edelen hebben de klacht immers begrepen’ (p. 265). Dit vermoeden wordt sterker als men bedenkt dat niet alleen de Franstaligheid van Cortoys maar ook de eentaligheid van Grimbeert geïroniseerd lijkt te worden. Als Reinaert zijn biecht in kreupel Latijn begint, antwoordt de das: Oem walschedi? / Of ghi yet wilt, spreect jeghen mi / In dietsche, dat ict mach verstaen (Lfs. 1457-59).

Of het publiek bekend was met Oudfranse literatuur kunnen we niet met zekerheid uit de Reinaert afleiden. Had het kennis van het verhaal over Hersints overspel met Reinaert en over de mislukte onschuldseed van de vos, en zo ja: in de Oudfranse versie (branche II-Va) of in een (onbekende) Middelnederlandse vertaling? Dezelfde vraag kan gesteld worden met betrekking tot de verradersepen. De aanpassingen in de biecht lijken er op te wijzen dat het publiek een aantal Oudfranse Renart-branches niet kent.199. Aan de andere kant: juist het feit dat de Reinaert géén trouwe vertaling is maar een omwerking zou erop kunnen wijzen dat het geïntendeerde publiek de variatie op het Oudfranse thema wist te waarderen.

 

Bovenstaande speculaties zijn, als gezegd, niet meer dan een verkenning van de relatie tussen functie en publiek van de Reinaert, hoofdzakelijk vanuit de geconstateerde tendens tot conflictverscherping. Er zal nog veel onderzoek nodig zijn voor we ook maar in de buurt van een ‘definitieve oplossing’ komen. We zullen meer thuis moeten raken aan de Vlaamse hoven. We zullen ook meer studie moeten maken van de wisselwerking tussen (de literaturen in) Frans en Diets. Het lijkt me niet waarschijnlijk dat tweetaligheid uitsluitend eigen was aan de au-

teurs van verdietsingen als de Reinaert, de Ferguut en Floris ende Blancefloer, en dat het geïntendeerde publiek van die teksten sociologisch gezien volledig gescheiden zou zijn van degenen die terzelfder tijd in Vlaanderen naar de Roman de Renart, de Fergus of Floire et Blanchefleur luisterden. Zolang echter de romanistiek alleen de Oudfranse teksten in Vlaanderen bestudeert en de neerlandistiek zich beperkt tot de Middelnederlandse teksten, blijft een kwestie als deze onopgelost. Interdisciplinair onderzoek lijkt hier zeer gewenst, met grensoverschrijdingen tussen romanistiek en neerlandistiek, en tussen de literaire en de historische mediaevistiek.

Verder moet de Reinaert bezien worden in verhouding tot de andere verdietsingen van Oudfranse teksten. De bewerkingstechniek van deze teksten wordt langzaam maar zeker in kaart gebracht.200. De Reinaert nu is een verdietsing die complexer en veel uitgebreider is dan het Oudfranse voorbeeld. Hierin onderscheidt dit werk zich van bijvoorbeeld de Ferguut.201. Welke implicaties heeft dit onderscheid? Functioneert de Reinaert wellicht voor een andere publieksgroep? Of moeten we vooral, meer simpelweg, constateren dat hier een superieur dichter aan het woord is?

 

Het heeft iets komisch om dit boek over de meest bestudeerde Middelnederlandse tekst te besluiten met vragen en speculaties. De Reinaert biedt - net als zijn hoofdpersoon - met succes weerstand tegen ordenende principes. Stellig inspireert het werk van Willem juist daarom structuralisten, close-readers, comparatisten en ander volk tot een onophoudelijk spellen ende lesen.


Vorige Volgende