Voor en na de zondvloed

[p. 75]

6. Vlag met zwarte wimpel

5 mei en daarna

Voor de generatie die na 1945 opgroeide, heeft de herdenkingsdatum 5 mei iets abstracts gehouden, iets van herwonnen vrijheid in de richting wijzend van een democratische welvaartsstaat. De emoties van de bevrijding leven slechts voort in het herinneringsbeeld van hen die begin mei hun vlaggen al van zolder hadden gehaald, op de grote dag juichende door de straten trokken, met tranen in de ogen het Wilhelmus zongen. Geen vreugdebetoon echter kon een andere herinnering verdringen: de schrik van de vroege ochtend van de 10de mei 1940 bij het horen van dreunend afweervuur tegen binnenzwermende Duitse vliegtuigen. Radioberichten over nadering van de vijandelijke voorhoede, over parachutisten, over spionage of verraad: het begin van de oorlog waarin men niet had willen geloven.

Vijf jaar later het wegtrekken van de vreemde heersers, wéér in zo'n wonderlijke sfeer van stralende vroege meidagen. Werkelijkheid van geschiedbeleving waarvan iedere documentatie niet meer dan een zwakke afspiegeling vormt: weerzien van familieleden, informatie naar vermisten, bezoek aan massagraven, identificatie van gefusilleerde verzetsstrijders. Po-

[p. 76]

gingen om door Rode Kruis-berichten iets te weten te komen over bloedverwanten in het verre Oosten, waar de strijd voortwoedde. Geleidelijk zekerheid over het lot van weggevoerde joodse medeburgers, het weten dat men hen niet meer zou weerzien.

Na-oorlogsimpressies: het langstrekken van groepen gevangen nsb-ers, jeeps met mannen van de Binnenlandse Strijdkrachten, bs-ers in overalls, krijgshaftig met stenguns en stalen helmen, terugkeer van krijgsgevangenen en van arbeiders die in 1943 en 1944 voor de ‘Arbeitseinsatz’ waren weggevoerd. Ontzetting bij een eerste bezoek aan het verwoeste Rotterdam. In alle Nederlandse havens geknakte kranen en uitgebrande loodsen.

Ruim drie maanden na de capitulatie van Duitsland de overgave van Japan. Hadden de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki de oorlog bekort? Wat indien Japan de oorlog had weten te rekken? Voor ons Nederlanders, betrokken bij het lot van de honderdduizenden die in Japanse kampen zuchtten, een vraag welke slechts speculatieve beschouwingen kan uitlokken.

Naar eigen geschiedbeleving terugkerend, denk ik aan het enthousiasme waarmee de uitgeputte bevolking van de westelijke steden de eerste geallieerde troepen ontving. Een explosie van ongeremde vreugde. Als kapitein bij het mg reed ik begin mei in een jeep met twee Canadese officieren door Gelderland en Utrecht, richting Amsterdam. Het capitulatieverdrag was nog niet getekend, overal zwierven ss-desperado's rond. De leider van onze eenheid besloot echter naar de hoofdstad door te rijden. Wij passeerden Amsterdam op weg naar Haarlem, het ons toegewezen district.

In mijn functie van economisch adviseur leerde ik puzzles van de schaarste-economie kennen, het beheer van kleine voorraden goederen, te verdelen volgens schema's van urgentie en billijk-

[p. 77]

heid, twee doorgaans tegenstrijdige begrippen. Zo had ik de beschikking over enige duizenden liters benzine. Gegadigden genoeg: artsen, verpleegsters, predikanten. Te zamen maakten ze aanspraak op meer dan er te verdelen viel. De leider van het mg-Haarlem, dr. C. Krijgsman, een bekwame, rustige figuur die volkomen voor zijn taak berekend was, had mij blanco volmacht gegeven om naar beste weten te handelen. Zo reisde ik rond om voorlichting te geven over in Londen vastgestelde reglementen, bepalingen die het eerste herstel van het bedrijfsleven soms meer belemmerden dan bevorderden. Ik had erop toe te zien, dat de distributie van levensmiddelen naar behoren verliep. Maar het zwaarst drukte mij toch de plicht om de verdeling van benzinebonnen te regelen. Dagelijks ontving ik tientallen aanvragers, die allen met klem van redenen prioriteit bepleitten. Ik zag hoe bij uitschakeling van prijsmechanismen gevaar bestaat voor willekeurige beslissingen, voor machtsmisbruik of voor hantering van een verkeerde verdeelsleutel. Hoe kon ik met de mij gegeven beslissingsmacht fouten vermijden? De vraag bleef onbeantwoord. Fouten werden inderdaad gemaakt. Enige voorbeelden: meermalen wees ik benzine toe aan artsen-specialisten die hun praktijk grotendeels thuis uitoefenden. Wat onder dat ‘grotendeels’ te verstaan? Had ik mij te veel laten imponeren door het prestige dat de arts vanouds geniet? Hoe aanvragen van wijkverpleegsters en vroedvrouwen te beoordelen?

Soms toonde ik me te royaal, dan weer te terughoudend. Nu en dan sloeg ik de plank zelfs geheel mis. Ik ontving eens een vooraanstaande figuur uit de bloembollenhandel, een wat zwijgzame man met weinig overredingskracht. Hij verlangde een nogal grote benzinetoewijzing. Ik weigerde deze, realiseerde me eerst later dat ik de betekenis van de bloembollenhandel had onderschat. Vormden in ons uitgeplunderde land bloembollen voorlopig niet het enige deviezen-inbrengende exportprodukt waarover wij beschikten?

Het Militair Gezag diende de overgang naar ‘het normale le-

[p. 78]

ven’ te bevorderen. Het zou daarmee zichzelf overbodig moeten maken. Maar voor het zover was, moesten nogal eens knopen worden doorgehakt. Telkens deden zich onverwachte moeilijkheden voor. Ambtelijke verwarring bijvoorbeeld ontketende de terugkeer van krijgsgevangenen uit Duitsland, thuiskomst van militairen van het vroegere Nederlandse leger. Toen deze mannen zich - ik spreek over het district Haarlem - bij het Bureau militaire zaken meldden, kregen ze te horen dat het voormalige Nederlandse leger niet meer bestond. Zo had men in Londen althans beslist. Er volgde dus een verwijzing naar het Bureau voor sociale zaken. Daar voelde men er weinig voor, gedemobiliseerden als werklozen te registreren. Terug dus naar militaire zaken, waar men overigens niet bereid bleek van het ingenomen standpunt af te wijken. Verontwaardigd liepen de mannen voor het gebouw van het mg in het Kenaupark te hoop. Ik ontving een deputatie en gaf de garantie dat er, hoe dan ook, een oplossing zou worden gevonden. Als ik mij goed herinner, werd voorlopig uit de kas van het mg geput tot de gemeentelijke autoriteiten onderling tot overeenstemming kwamen.

Tot de psychische gesteldheid in de maanden na de bevrijding behoorde een algemene onrust, behoefte om iets nieuws te beginnen: verandering van werk, van woonplaats. Ik maakte hierop geen uitzondering. Toen mij werd gevraagd algemeen secretaris van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen te worden, aarzelde ik - gezien mijn sociaal-pedagogische belangstelling - geen ogenblik op dit aanbod in te gaan. In het najaar van 1945 kon ik het mg vaarwel zeggen, mijn werkzaamheden bij ‘het Nut’ (hoofdkantoor te Amsterdam) beginnen en vrouw en kinderen uit Middelburg laten overkomen. Wij kregen - het Zeeuwse huis stond diep in het water - de gemeubileerde woning van een gevangen nsb-er toegewezen. Zo werden de zaken geregeld. Maar het bleef een onaangename gedachte de woning van een gestrafte te bezetten, temeer omdat ik er niet zeker van was in welke mate de man zich aan verraad had schuldig gemaakt.

[p. 79]

Wat door de Duitsers en de Japanners was misdreven, gaf me meer een gevoel van rouw dan van wraaklust. Was de hele oorlog niet op een zondvloed van geweld uitgelopen? Lagen Dachau of het ‘Vernichtungslager’ Majdanek in een ander vlak dan Hiroshima of Nagasaki?

Wij herdachten doden, ‘eigen’ doden en in het vage ook andere, anoniem en massaal. Het was moeilijk om aan verdwenen vrienden en kennissen te denken zonder de onuitgesproken vraag: ‘waarom zij wel en ik niet?’ Velen die me in het geheugen bleven, niet alleen in een vlaag van na-oorlogsbewinning, maar voortdurend, tot in het van herinneringen doordrenkte heden. Verbeeld ik het mij wanneer ik meen te kunnen vaststellen dat het terugdenken juist in latere jaren een onverwachte precisie kan krijgen? Blijvend verdriet om het heengaan van Middelburgse oud-leerlingen, van joodse vrienden en van vrienden uit de illegaliteit, ook van enkelen die ons bijzonder nastonden en die in Indië het leven lieten.

Tegenover schrijnende feiten soms een moment van vreugde: éénmaal zelfs het sterkste gevoel van vreugde dat ik ooit heb gekend. Dat was toen ik mijn broer H., bestuursambtenaar en reserve-officier, uit het Birma-kamp gered wist. In Bangkok werd het gezin herenigd (mijn schoonzuster had met twee dochtertjes jaren in een ‘Jappenkamp’ doorgebracht).

Opnieuw de vraag hoevelen die zich in Japanse gevangenschap bevonden, hun behoud aan de geforceerde beëindiging van de oorlog door gebruik van kernwapens hadden te danken. Een zinloze vraag misschien, leerzaam voor de verwikkelingen waartoe ethische beschouwingen kunnen leiden. Naastenliefde kent vele aspecten, tot uitroeiing van vijanden toe. Zachtheid voor de wolven kan immers wreedheid voor de schapen betekenen. Is het geen bovenmenselijke taak de weegschaal der gerechtigheid te hanteren?