De klop op de deur

[p. 988]

LXII

HOLLAND kreeg als altijd den golfslag van den grooten springvloed in het vier jaar lang wild bewogen Europa. In Amsterdam brak de geest van den tijd zich baan in alle standen; alles luisterde op bij den klop en deed open. Er was na den oorlog een gulzig begeeren naar vermaak - er was een ongebondenheid in kleeding en mode - er was de reactie van een ontbering die de fijnere lijnen uitwischte, den smaak had vergrofd.

In het smalle huis op de Heerengracht keek Louise Craets star en roerloos de veranderde wereld aan. Een wereld waartoe zij niet meer behoorde. Recht en statig zat haar zeer mager geworden lichaam in den hooggerugden stoel; staarden uit haar gelaat van oud idool, vervallend onder de steeds gitzwarte pruik, de tragische groote zwarte oogen naar wie daar eenige oogenblikken tegenover haar kwamen zitten, en spraken van dingen die zij niet meer kende, niet meer begreep.

Zij had begeerd dat háár persoonlijk alle rekeningen van Carolines verpleging toegezonden kwamen. En iedere maand zat zij op haar slaapkamer voor haar toilet, en keek zorgvuldig de lange eentonige lijst na. Haalde uit haar geldkistje de bankjes, verzegelde en lakte den brief...

Dan de oogen opslaand naar den spiegel, zat zij soms lang te staren in haar eigen beeld. Vreemde gedachten speelden door haar hoofd, verleden en heden smolten ineen.

Zijzelf een kind in 't huis te Utrecht - met de zusjes, het broertje. Een mooi kind hoorde zij zich noemen. Phientje die zoo leelijk was - Caro lag nog in de wieg. In een wonderzalig licht stond het alles - licht dat uit een lentetuin naar binnen viel, zon door vuurrood jong beukenblad....

Dan keek zij rond, zag haar eigen slaapkamer met de fletse ver-

[p. 989]

schoten meubelen - zag haar eigen versteend gelaat in den verweerden toiletspiegel, waar uit ontelbare rimpels en vouwen de zwarte oogen smartelijk staarden. En haar bevende hand doofde plotseling het licht.

Maar uit het groote bed met de damasten gordijnen stegen soms zuchten op - zoo diep en klagend dat Mijntje het hoorde. En op kousenvoeten binnensloop, de kaars schuttend met haar hand:

‘Scheelt de juffrouw wat?’

Doch als zij bij het bed stond, sliep Louise vast. De mond stond open, de onderkaak verzakte. En nu de gitzwarte pruik over het standaardje hing, gaven de totaal witte haren haar een plotseling vreemd eerwaardig aanzien.

Het bleek moeielijk voor het groote huis een kooper te vinden. Niemand wenschte meer een zoo groot huis in de binnenstad te bewonen, dat een talrijk en goed personeel eischte. Het zou wel het lot gaan deelen met zoovele der oude grachtenhuizen: verkocht worden voor bank of kantoor. Maar in Annette was een wonderlijke zorgeloosheid gekomen wat haar verhuizing betrof; een gevoel ook, of dit afscheid eigenlijk niet zóó ingrijpend meer kon zijn, nu Frederik haar reeds was voorgegaan. Naar haar kinderen keerde zich in dezen zomer waarin zij langzaam scheen op te teren, al haar aandacht en liefde; en in de oude huiskamer leefde zij in volle aandacht de vele levens mee.

Lou Craets had er gezeten. Nu de N.O.T. werd opgeheven verloor hij zijn baan, maar door invloed van een der directeuren zou hij geplaatst worden in Den Haag bij een bank. Hij was een keurig Haagsch jong heer geworden - een echte Craets met zijn mooi besneden fijn gezicht, en zijn nog altijd aanhalige liefde voor zijn grootmoeder.

Een totaal ander type dan Willem Hartonius, die tot een grooten kerel was uitgegroeid, in een sportpak met lagen boord; met zijn heldere blauwe oogen stralend van plezier in zijn verbrand gezicht was hij haar komen vertellen dat hij naar Indië ging, in de koffiecultuur.

‘Ik vind 't fijn oma, het werken daar op zoo'n onderneming! Vader is er nu ook mee verzoend. Alleen moeder vindt het wel erg. Maar jà - ik kan 't er toch niet om laten. 't Zal wel wennen.’

Hartonius kwam soms oploopen na het eten. Zij vond hem oud geworden. Met Sophie stond hij een maand later aan de IJkade, en zag zijn jongen, zijn eenigen waar hij nooit iets aan gehad had, die nu goddank wel terechtkwam, maar wat wist hij eigenlijk van hem - wegtrekken. Blij, verlangend, zonder eenigen spijt.

[p. 990]

Voor 't eerst sinds hun huwelijk keek hij naar Sophie, in een verkleumd zoeken naar de eenige die hetzelfde ondervond als hij. Ontmoette hij haar verwijten, die ze nu eenmaal nooit inhouden kon, met iets van begrijpend geduld.

‘We zullen voortaan in de verte met hem moeten meeleven.’

Voor 't eerst zei hij: wij. Altijd had hij ik gezegd, en zij greep in de eigen vereenzaming den mageren trait d'union dien hij haar bood.

Bij haar moeder zat ze en klaagde:

‘Waarom moet ik, die maar één kind heb, hem verliezen! Frans die er drie heeft, houdt ze allemaal in de buurt. Waarom ik, waarom ik nu juist weer!’ En ze schreide met haar bevende kin zooals ze als kind geschreid had.

Maar Lou Craets in zijn vacantie ging naar Els. Hij dacht aan zijn goede vooruitzichten, monter en vol zelfvertrouwen. Over een jaar konden ze trouwen misschien. Zuinigjes aan op een half bovenhuis. Knus, zoo'n vrouwtje die daar rondhummelde en 't huishouden deed - mooi vrouwtje als Els. Zijn Els.

Eigenlijk, nu de vooruitzichten zoo waren, moest zij dat dansen nu maar al laten. Ze kon dan weer bij oom en tante Hartonius thuis komen zoo lang, dat was toch veel beter - hun engagement zouden ze nu publiek maken meteen.

Hij vond Els alleen. Zij was gewend den laatsten tijd met ongeregelde tusschenpoozen, aangevuld door zijn trouwhartige langdradige brieven, plotseling hem te zien binnenkomen. En zij ontving hem uiterlijk nog dezelfde, innerlijk steeds meer bezwaard door de al dieper gapende klove.

Zij was zacht van aard en zij was laks. Zij zag er tegen op een band te verbreken, gewelddadig, die haar toch altijd nog lief was, en sinds haar kindertijd duurde.

Nu, bezig een dans in te studeeren, voelde zij zich gestoord door het argeloos vroolijk binnenvallen van Lou; geprikkeld ook door de overtuigde verwachting van haàr blijdschap om zijn komst. Haar kus was mat en vluchtig.

Het gesprek vlotte niet. Hij bleef bevroren en geërgerd haar aankijken, waar zij, een kleurige sjaal nauw om zich heen getrokken op de bank zat.

‘Als een zigeunerin,’ dacht hij misnoegd.

‘Heb je 't koud, dat je in huis met zoo'n ding om zit?’ vroeg hij geprikkeld.

‘Ik vind hem mooi,’ zei ze uit de hoogte.

[p. 991]

‘Absurd,’ zei hij nog kribbiger. ‘Dacht je later soms je huishouden ook te doen met zoo'n doek om?’

‘Dat wil ik ook volstrekt niet.’

‘Wàt niet?’

‘Huishouden.’

‘Wat wil je dan?’ vroeg hij naïef.

Zij voelde als een pijn zijn vast vertrouwen in den waan: haar leven met het zijne verbonden. En ze wist in diezelfde pijn, dat ze nu uit barmhartigheid die illusie voorgoed moest vernietigen, dat elk uitstel wreedheid was.

Voor ze had kunnen antwoorden, ging hij door:

‘Mijn grootmoeder, mijn moeder, tante Sophie, die zitten toch niet met zulke dingen om. Die dragen een gewone japon.’

‘Ik bèn geen vrouw als oma Craets en jouw moeder en als moeder Hartonius. Dat is het verschil.’

‘Maar dat ben je toch altijd wel geweest....’

‘Dat geloof ik niet. Neen. In elk geval is mijn leven nu een totaal andere richting gegaan.’

‘Dat dansen bedoel je....’

‘Dat dansen - ja. Dàt is mijn leven.’

Hij keek dof, ongelukkig; streek opgewonden telkens door zijn haar.

‘Jij,’ kwam eindelijk heesch zijn stem, ‘jij wilt toch niet zeggen, dat je als mijn vrouw zoudt willen dansen? Je wil toch wat ik wil, Els? In een gezellig knus huisje op me zitten wachten - zoo dat ik daaraan denken kan op mijn kantoor....’

Ze had haar gezicht in haar handen laten vallen en schreide. Misschien ging het door haar heen - was dit de beste, de eerlijkste, trouwste liefde die haar ooit geboden zou worden; het was de eenvoudige gezonde diepe liefde die Philip Craets, die de oude Frederik Craets en oom Pieter voor hun vrouwen gehad hadden. En 't was verbonden met zooveel lieve herinneringen uit hun schooljaren. Maar evenals vader, vergaf ook deze jongen haar niet den eigen weg.

‘Ik kàn niet Lou,’ zei ze dof, ‘ik zou alleen je vrouw kunnen worden als je me dáárin vrij liet; en dan nog zou het voor ons beiden een teleurstelling worden.’

‘Ik zou je daarin niet vrij kùnnen laten!’ riep hij, woedend alleen al bij de gedachte.

Ze keek hem lang peilend aan.

‘Neen - jij moet een ander soort vrouw dan ik.’

‘Wat ben jij daar makkelijk en vlug mee klaar!’ wierp hij verbitterd, radeloos tegen. ‘Al die jaren heb ik me bij alle beroerdigheid

[p. 992]

vastgehouden aan jou, en jij zegt kalmweg: jij moet een andere vrouw.’

Het ging door haar heen, dàt ze geen man wilde die zich aan haàr vasthield. En dan begon ze weer te schreien om zijn verdriet.

Hij keek op haar neer.

‘Ik begrijp je niet - nu huil je. Waarom doe je dat als je niets meer om me geeft.’

‘Dacht je dat ik het niet ellendig vind....’

‘Komedie,’ zei hij hard. ‘Wie is de smeerlap die me je ontfutseld heeft?’

‘Niemand. 't Is alleen, dat dit, mijn kunst, me zoo sterk opeischt dat er niets anders naast kan.’

Hij greep zijn hoed. In een wanhoop keek hij een moment rond - naar haar - er trilde iets boven in zijn hersenen. Toen zonder een woord meer of groet, stormde hij heen.

Els bleef ineengedoken lang zitten. Een vreemde stilte was met Lou's heengaan om haar gevallen, de leegte van 't weten dat hij niet terugkwam. Maar tegelijk een verlichting. Een gevoel van vrijheid.

Een ander gezicht kwam voor haar geest: oom Frits. Hij die alles altijd van haar gedachten begreep - die met zijn gedachten haar zoo nabij was, dat het soms scheen of het haar eigene waren. Zij bezon, dat hij er in geen vier of vijf dagen geweest was - zoo lang bleef hij nooit weg. Vandaag.... als hij vandaag niet kwam, ze verlangde naar hem, ze was zoo alleen.

Toen het vijf uur werd, en zij dacht dat hij ook nu niet komen zou, hoorde zij plotseling den bekenden sloffenden stap op 't portaal. Ze was halverwege als in spanning opgestaan. Nu liet ze zich weer terugvallen, trok den sjaal nauwer om zich heen.

Fits Craets stond in de deur. Op dezelfde plek waar een paar uur te voren de lange knappe jongen gestaan had. Klein en grauw zijn gezicht, met de donkere vermoeid knipperende oogen. Aan de slapen begon zijn haar te grijzen.

‘Prachtig,’ zei hij. Er trok iets smartelijks als een pijn om zijn mond. ‘Je kunt er de bajadere in dansen.’

‘Dat heb ik gedacht,’ zei ze.

Ze reikte hem haar smalle bleeke hand.

Hij kwam naast haar zitten.

‘U is er in lang niet geweest,’ zei ze, en zijn gevoelig oor ving een nuance van teederheid in haar stem. ‘En ik heb aldoor uw verzen bij me gehad.’

‘Houdt je ook meer van de Roos?’

Ze aarzelde. ‘Ik vind Een Roos van Saäron van een volkomen

[p. 993]

schoonheid, maar deze zijn me lief omdat ze zoo leven. Dit zijn eigenlijk de jongste.’

‘Dat zijn het ook. Ik ben een oude kerel geweest - altijd. Nu pas weet ik wat jeugd is.’

‘Zijn we niet allemaal jonger dan vijf jaar geleden,’ zei ze. ‘Vijf jaar geleden wist ik zeker dat ik Lou Craets' brave, eenvoudige, huishoudelijke vrouw zou worden - zelfs met dat andere in me....’

‘En nu?’ Hij kuchte.

‘Nu is het voorbij. Een ellendig uur. Ik heb hem zoo bezeerd, en 't is zoo'n beste jongen.’

‘Bezeerd heb je hem?’ Ze hoorde zijn ademloosheid.

‘Ja. Het gaat niet. Ik kan geen man hebben die van me verlangt, dat ik niets doe dan op een half bovenhuisje op hem zitten wachten. Die een sjaal een aanstootelijke dracht vindt. Die wil, dat ik zijn zal als zijn grootmoeder, zijn moeder, zijn tante. Zoo een heeft een traditie lief, maar niet mij.’

Frits Craets kneep zijn vuisten samen.

‘Ik ben oud. Ik ben oud.’ Hij dacht aan haar zoen. ‘Ja ik ben oud.’

‘Vertel me nù alles van de Bajadere,’ zei hij. ‘Dat moeten we nog eens heel goed samen onder de oogen zien. Heel het drama, van dien ontwikkelingsgang: zinnelijkheid - maar waarin de zuivere geestelijke kern al verborgen leeft, denk daàr vooral aan - tòt de oplossing in het andere leven, dat zich tot haar neerbuigt in goddelijk erbarmen. Wanneer het tijd is, kom ik bij u. Dien Tijd voel je wel? dien moet je geven.’

Ze luisterde geboeid.

‘Wil u zien?’ vroeg ze deemoedig.

Hij knikte.

Ze danste. Hij keek naar haar zuiver gezichtje, verlicht als door een innerlijke vlam.

Annettes kleine oude hand had vertroostend gelegen op Lou's gebalde vuist. Lou die als een jongen gesnikt had bij haar, dat het uit was tusschen hem en Els. Uit! Was 't te gelóóven. Els waar hij huizen op gebouwd had.... Zóó gemeen waren vrouwen. Ze was toch van mij!’

In het oude gezicht hadden de heldere peilende oogen even pijnlijk geknipt. Een middag verschoof voor haar geest: Frederik en zij beiden jong, en in een donkere kamer achter een winkel op bezoek.... een wanhopig verbeten jongenskop aan den overkant van de tafel. Toen zei zij:

‘Ik denk Lou, dat je Els nooit werkelijk gehad hebt. Misschien

[p. 994]

ook heeft zij zichzelf niet gekend. En misschien zal je later nog eens weten, dat je je zelf nù ook niet hebt gekend. Langzaam haalt het leven pas den waren mensch in ons naar boven.’

Het troostte hem niet. Het sprak niet tot hem. Zijn droom was zijn geluk geweest - die lag in stukken. Zijn moeder had hem bedrogen - Els had hem bedrogen. Hij voelde zich verbitterd, ontgoocheld, jaren ouder opeens.

's Avonds keerde Annette haar oogen vragend naar Frits

‘Was jij bij Els vandaag?’

‘Ja?’

‘Lou was hier. Arme jongen.’

‘Ach hij is zoo jong. Hij kan zijn geluk nog wel twintigmaal zoeken en vinden.’

Hij dacht dat Els gezegd had: ‘deze verzen zijn de jongere.’

Zijn moeder ging voort:

‘Gevoel van geestesgemeenschap is bij een bepaald soort vrouwen een sterke factor. Dat heeft Lou niet kunnen begrijpen.’

‘Hij hééft geen geestesleven,’ zei de oudere man hard.

‘Neen.’

Zij dacht: ‘Philip had het ook niet. En Pieter niet. En Sophie niet.’

Toen zei zij:

‘Pieter heeft den knoop doorgehakt. Hij trouwt volgende maand.’

Frits keek haar aan. Er was iets in dit stille verdiepte aankijken, dat de moeder ontroerde. Er lag een stomme bezeerde harde strijd in.

Want er was een gespannenheid in Frits, waarmee hij Pieters drijven volgde en verstond: eindelijk begrepen wat hem ontgaan was. Wat hij noodig had. Maar mijn hemel, zóó'n vrouw - die Rosa!

Hij dacht eraan met denzelfden niet begrijpenden afkeer van zijn vader. Voor zijn wanhopig reikenden geest stond een groote meisjesfiguur.