De klop op de deur

[p. 982]

LXI

CLOESE zat bij Annette Craets. Hij bezocht haar geregeld een keer in de week, bracht haar de vruchten uit zijn kassen op Amstelzicht - een bloeiende zeldzame plant - een late roos. En zij zag hem gaarne komen. Hij toch was met Bergema en Truida - Leedebour ging niet meer uit - de eenige overgeblevene uit den jongen tijd die nog kwamen hier; zij verlangde naar hun bijzijn, want met hen kwam altijd veel van Frederik mee. En zij luisterde. De nieuwtjes van de stad vertelde hij haar. Van den grooten uitleg naar het zuiden, die nu na den oorlog zijn beslag kreeg. Als je daar liep, voelde je niet meer dat je in Amsterdam was. En dan gingen zij samen op een zonnigen dag den tuin door, langzaam; zaten een oogenblik onder de beuk, en keken naar de grijze gevels van de Kerkstraat. Dan ging daar Frederik die zei: ‘Kàn je je iets mooiers bedenken dan zoo'n oude stadstuin.’ En Annettes oogen werden groot; haar vriend bukte zich, raapte haar zakdoek op die van haar schoot was komen glijden....

Maar in den avond soms ook kwam hij, en sprak over den tijd die nog donker en zwaar was over de landen. Wilsons woord, waarnaar hij gestreden had door zware oorlogsjaren heen, dat hij in een hooge roeping meende te zullen vervullen: a peace without victory - had zich in gruizels verpletterd tegen den haat van Lloyd George en Clemenceau.

De droomer, die zoo juist en schoon de dingen gezien had in den eigen verheven geest, die gekomen was naar de vredesconferentie, gedragen door 't besef van een heilige roeping - hij stond, een hulpe-looze, die het woord niet vond op het dwingend moment zelf tegenover vlijmscherp gewette geesten, snelle polemieken der Europeesche diplomaten.

[p. 983]

Het was niet Wilson geweest die den stempel drukte op het verdrag van Versailles. Clemenceau's geest: het vredesverdrag moet bevestigen de blijvende machteloosheid van Duitschland, had het algeheel doordrenkt. En onder dien ijzeren vuist stierf een groot land langzaam weg. Van Stance De Block kwamen brieven, en Annette las aan Cloese eruit voor:

‘Annètje, we hebben onze jongens thuis gekregen, maar hoe. Hun vader is in een gevangenkamp in Frankrijk gestorven. Ach, ik kan er haast niet over schrijven. Wilhelm heeft een arm verloren, en zijn gezicht is door een kaakfractuur geheel verminkt aan één kant. Karl is nog steeds niet hersteld van een gasvergiftiging - hij heeft weken in een lazaret gelegen. Hij is als een versufte zenuwzieke teruggekomen - herinner je je nog den vroolijken knappen jongen?

Ze hebben me nu meer dan ooit noodig - en in al deze ellende heb ik dikwijls gedacht: ik heb veel verloren maar ik heb ook veel teruggekregen. Een heel gezin dat mijn hulp nog kan gebruiken - is dat geen zegen?

Jij en ik zien elkaar niet meer, maar we zullen aan elkaar denken; we hebben zoovéél samen te denken, en dat is als je oud bent het beste.’

Annette liet den brief in haar schoot vallen. Cloese en zij zagen de mooie groote Stance met haar zonnigheid, haar liefde, haar moed. Zoo was zij gebleven.

‘Per slot,’ zei Cloese, ‘veranderen we eigenlijk niet. Ik heb iemand gekend die zei: niemand wordt ouder dan achttien jaar. Dat is waarschijnlijk waar. Het kind in ons groeit uit, maar de eerst aanwezige eigenschappen blijven in ons onveranderd. En op onzen ouden dag zijn we met al onze veroverde ontwikkeling, ons leven en streven en lijden, nog het kind dat we eens waren.’

Hij dwaalde af, merkte niet dat hij zweeg. Hij keek naar Jetjes portret, dacht in een groote vermoeidheid:

‘Hoe lang nog....’

Annette kende dit van hem. Na een poos ging hij door of er geen pauze geweest was. Hij dacht in een bezorgdheid: de Craetsen hadden veel verloren. Als het waar was wat hij had hooren verluiden, dat Pieter uit zaken ging, wat moest Annette dan....

Zij zelf zweeg wat zij naderen zag alsof het haar reeds gezegd was. Als Pieter trouwde, dan zou hij ook alles van dit oude leven willen afschudden. Zij had den tegenzin in het werk iederen morgen iederen avond in zijn oogen gelezen - hij zou uit de zaak gaan.

Toen de gedachte voor het eerst bewust in haar was geworden, had haar hoofd in eenzaamheid zich gebukt als onder een slag.

Dan kon zij niet meer alleen in dit groote huis blijven. Te goed

[p. 984]

wist zij, dat ook Frits een eigen weg zou gaan. Het huis waar zij met Frederik geleefd had zou zij verlaten - ergens klein gaan wonen - met een dienstbode. Of op kamers.... Ze proefde het als een bitteren smaak op haar tong, het was of haar heele huid oprimpelde in een afschuw voor zoo'n toekomst. Voor 't eerst wist zij dat voort leven in dit huis waar Frederik geleefd had, nog de eenige troost was geweest.

Toen Pieter er eindelijk toe kwam het tegen haar uit te spreken, kon zij kalm zijn.

‘Ik begrijp het allemaal wel,’ zei zij.

Zijn gezicht zonk in. Zij had hem alles zoo licht gemaakt; hij dacht voor het eerst in deze moeielijke maanden, waarin hij hardnekkig naar het eene doel toe worstelde - dat van iedereen zijn moeder hem ten slotte het naast gestaan had. En hij wist wat hij haar aandeed.

‘U kunt blijven leven als u deedt,’ zei hij en schaamde zich.

‘Ja, ja,’ zei ze haastig heesch. Ze wenschte niet over zichzelf te spreken. Ze luisterde naar zijn plannen. Hij wilde een klein huis koopen dat hij in Soest had gezien - heelemaal buiten stond het. Daar wilde hij tegen den zomer met Rosa in trekken.’

Hij waagde te zeggen:

‘Zoudt u niet buiten willen gaan wonen op Mon Désir?’

Ze trok in afkeer terug.

‘Ik zal Mon Désir verkoopen,’ zei ze.

Ze verwonderden zich allen. Moeder had zóó gehouden van het buiten, was er alle jaren zoo verlangend heengetrokken. Zij wisten niet, dat het zich thans voor haar verbond met de gedachte hoe Frederik altijd met tegenzin daarheen gereisd was. Zij wist, dat zij er niet meer zitten kòn en uitzien in 't laantje, met de niet af te schudden herinnering hoe moe en warm, hoe geduldig hij daar aangekomen was. Er zouden er ook te veel zijn die niet meer kwamen - Frederik - Jetje - Philip....

Van dit alles sprak zij niet tegen haar kinderen. En ook niet tegen haar vrienden. Eén miste zij onder hen: den oudsten, vertrouwdsten aan haar ziel. Naar hem keek zij uit als om hulp.

En op een dag stapte zij in een auto, reed naar den boekwinkel van Karel de Roos.

Hij kwam aanloopen, en een diepe ontroering schokte hem toen hij haar zag uitstijgen, heel bleek, de heldere bruine oogen groot als in pijn. Gesteund door hem kwam zij binnen.

‘Waar wil je zitten?’

Ze aarzelde even. ‘In de kamer.’

[p. 985]

Zij zaten tegenover elkaar en zagen elkaar aan. Het leek gisteren dat zij hier zaten als kinderen. En zij zei, wat zij tegen niemand gezegd had:

‘Karel, ik zal mijn huis uit moeten.’ Ze vertelde hem van Pieters huwelijk. Zij klaagde niet, maar hij tastte geroerd en verblijd dat ze hierheen gedreven was door haar leed. Dan sprak ze over Frits.

‘Vindt jij dezen bundel ook minder goed?’

‘Ik vind ze onbezonken, onrustig. Wonderlijk op zijn leeftijd, nà wat hij eenmaal gemaakt heeft. Maar ik kan het niet anders zien dan als een schakel in zijn gansche wordingsproces. De tijdgeest heeft hem te pakken gekregen.’

‘Cloese gooit steenen op den geest door den oorlog ontstaan.’

‘Ach voor 't oogenblik kan ik hem geen ongelijk geven. Maar wat is het oogenblik? Dat gaat voorbij. Ik gelóóf niet aan een slechten tijd, ik geloof alleen maar aan noodwendige phasen in den grooten keten, die daarin passen zooals de nacht in het etmaal. Er is geen reden om te vertwijfelen. En het nieuwe dat geboren is, waarvan de eerste verschijnselen er ontwijfelbaar zijn, heeft alles al aangeraakt - ook de miserabelste elementen. En ze misschien al zoo verteerd, dat ze nù pas zich in al hun vermolmdheid toonen.

‘Jij bent een onverwoestbaar optimist,’ zei ze zacht.

‘Ik ben een onverwoestbaar geloover, dat is nog wat anders.’

Hij zweeg en dacht, waaraan hij uur na uur dacht, sinds Kornelis was thuisgekomen als een, hem thans totaal ontgroeid. Die al wat hijzelf totnogtoe krampachtig had weten hoog te houden, als waardeloos verwierp; slechts uit een restje dankbaarheid hem spaarde nog, maar zweeg tegenover zijn beweren met een laatdunkendheid, erger dan woorden.

En ook hij begon te spreken tegen haar, de eenige tegen wie hij altijd alles had willen zeggen:

‘Als ik niet geloofde in een toekomst, zou ik haast niet kunnen volbrengen wat aanstaande is. Kornelis is nu thuis....’

Ze viel hem heftig in de rede:

‘Is die jongen ondankbaar? Is alles wat je hem gegeven hebt voor niets geweest?’

‘Ik wil dat niet zoo noemen. Onze kinderen hebben onze idealen niet meer, maar zij hebben andere. En ik vraag: zijn de onze nog van zooveel kracht, dat we de hunne daardoor niet zouden dulden?’

Hij wachtte een poos. Om hen viel het donker. Toen hij eindelijk doorging, was zijn stem kort van adem.

‘Toen ik in de oorlogsjaren correspondeerde met al die jongens, heb ik zooveel ik maar kon overgestort in hen wat ik voor mezelf

[p. 986]

als het hoogste beschouwde - wat me altijd heilig is geweest. Maar sinds Kornelis is thuisgekomen - als hij hier weer zit met al zijn vrinden, dan merk ik dat ze een weg gaan waar ik niet meer kan volgen. Ook omdat ik niet wil. Ik krijg het gevoel dat ik sta te roepen al wat ik kan, en ze luisteren niet, ze loopen me omver.

Kornelis komt bij me en zegt: ‘Oom, die oude dingen wil niemand meer lezen. Er is vraag naar amusementslectuur - dàt moeten we hebben.’

Zeg ik dan: ‘Zulke dingen heb ik in mijn zaak nooit gehad,’ dan haalt hij zijn schouders op. ‘Nu ja - u. U hebt den oorlog niet meegemaakt, u begrijpt die behoefte niet. Overal - in 't buitenland ook, wordt verlangd naar een heel ander soort litteratuur. Het is uit met de belangstelling voor dat uitrafelen, die tamme psychologische kunst. We willen sterke effecten, we willen in de litteratuur het spannende boeiende leven van den tijd.

Nu weet je Annètje, de psychologische kunst is mijn liefde geweest. Het was me eenmaal een openbaring. Ik heb ervoor gevochten. Ik heb 't nòg lief. Ik kàn dat andere in mijn winkel niet verdragen. De nieuwe litteratuur geeft maar den eenen kant van 't leven - den sexueelen. Het is of er niets meer naast bestaat. Ik heb eens een schrijver hooren zeggen: na het vijftigste jaar begint iemand pas te leven. Dan laat de passie af en begint het menschheidsleven. Maar van een leven als mènsch is nergens sprake in de litteratuur die de jongen hier wil.’

‘Dat hoef je toch niet in te willigen, het is toch joùw zaak!’

Hij glimlachte stil.

‘Jij hebt eigen kinderen. Zeg jij tegen hen: Je hebt geen recht zoo te leven, te denken, te voelen als je doet? En ik dan? Kornelis is mijn zoon. Ja. Ik heb van hem als kind alle vreugden gehad, die een vader van een jongen hebben kan. Zijn vroolijke jeugd, zijn aanhankelijkheid heeft me bewaard voor vereenzaming en verdorring. Ik ben hem veel schuldig, meer dan hij mij.

Vroeger had ik me dat altijd zoo voorgesteld: ik zou tot het eind van mijn dagen in de zaak blijven - naast den jongen; ik zou hem tot steun zijn met mijn ervaring - enfin, de zaak zou mijn zaak blijven met hèm erin, begrijp je. En nu ben ik sinds zijn terugkomst gaan inzien: de zaak die van hem wordt, moet dan ook alleen van hem zijn.’

Ze sprong bijna op.

‘Karel! Onze eigen oude winkel! Wil je daaruit??’

Haar stem sloeg over, haar handen beefden toen ze den rouwsluier neerstreek.

[p. 987]

Hij keek haar niet aan. Hij was een oud man - maar die kreet uit haar trouw hart sloeg een brug naar de jongere jaren.

‘En wat moet jij dan?’ vroeg ze langzaam met een lage stem.

Hij keek op.

‘Wat doe jij Annètje?’

‘Ach ja,’ zei ze, ‘ach ja....’

Om hen vulde de schemering de kamer. Ze waren oud, zij traden terug voor het jonge geslacht. Vrijwillig - een eervolle terugtocht, met veldheerstalent gekozen op het juiste moment.

Uit de Warmoesstraat drong flauw het straatrumoer door.

Ze luisterden er beiden naar.

Toen zij opstond was het bijna donker. In den winkel hielp Kornelis een klant.

De oude deftige vrouw in haar rouwgewaad keek hem nauwelijks aan, groette zeer uit de hoogte.

Moeielijk, gesteund door De Roos en den chauffeur, steeg ze in. Door het raampje zagen haar oplettende heldere oogen sterk en onafgewend naar den kleinen ouden man, die blootshoofds op de ingezakte stoep stond.

Hij stond er nog toen de auto al verdwenen was. In een afkeer om naar binnen te gaan.