De klop op de deur

[p. 965]

LVIII

VOOR al wat in deze tijden ook in Holland de harten beroerde, leefden er twee Craetsen in een absolute afgetrokkenheid hun eigen leven.

De eene was Frits, die ging in een wonderlijk gespannen verwachting over zijn nieuwen pas verschenen verzenbundel. Felle heftige verzen, die in de tijdschriften der jongeren ook, hadden uitgeroepen een hevige levensbegeerte - met een jonge onstuimige onevenwichtigheid, welke aan de verzen van den werkelijk jeugdigen Craets vreemd was geweest.

Zonderling rijp stond zijn oudere werk tegen dit nieuwe. Hijzelf dacht dit 't beste wat hij ooit geschreven had, omdat erin brandden zijn eigen levensvragen, zijn eigen strijd. En zijn hart bonsde als hij ze Els Aden voorlas.

Hij wist nu, hij had dezen schroom nooit gekend. Zijn eerste werk had hij uitgegeven, stug, ontoegankelijk, geen begrip verlangend of verwachtend - die eerste zuivere verzen geboren uit dat wonderlijk fantasieleven van een abnormaal lang durenden kindertijd.

Voor Els waren deze verzen iets kostbaars, ze stonden in haar kamer zóó dat zij er altijd naar kon grijpen. Zeldzaam gaaf en zuiver van vrouwelijk gevoel wist zij ze, deze verzen van een jongen nog. En als zij luisterde naar deze nieuwe, dan wachtte gespannen haar hart op wat haar in die eerste zoo had ontroerd; maar het kwam uit deze niet tot haar.

Zij zei het hem niet, want op zichzelf beschouwd waren ook deze schoon. Maar zij waren zoo fel, zoo onrustig, zij misten de bezonken wetende rust die juist een vrouw bekoorde.

Frits zelf leek het, of nooit tevoren nog het echte leven had getrild in zijn werk - of nu voor 't eerst geboren uit eigen ontwaken, het

[p. 966]

den toon van echtheid verkreeg, die er altijd aan moest hebben ontbroken.

Bij De Roos had hij niet weer gesproken over zichzelf na zijn uitbarsting - in 't gevoel dat zijn oude vriend hem voor het eerst niet meer begreep.

Maar De Roos volgde Frits' verzen met aandacht en belangstelling in de tijdschriften. En hij miste erin, wat Els miste. Hij haalde het roode bandje, Een Roos van Saäron, te voorschijn en herlas op een avond al de verzen, waarmee Annette eenmaal onthutst bij hem gekomen was. En hij stelde scherpziend en juist vast: dit nieuwe werk was gesproten uit een eindelijk volgroeiden, losgeworstelden geest; maar er bleek met dien strijd iets verloren gegaan, een klanknuance, die van dat uiterst gevoelige instrument de bekoring was.

Toen het bundeltje ‘Ontwaking’ uitkwam, was er meteen de teleurstelling. Frits die vroeger zoo koel langs de winkels geloopen was, keek nu in alle etalages of het er lag. Hijzelf had zijn exemplaar aan Els gebracht denzelfden avond nog, dat hij het stapeltje van zijn uitgever kreeg. En er was geweest wat hem slingerde van de diepste ellende naar de hoogste verrukking:

Ze was naar hem toegekomen en had hem een zoen gegeven.

Hij stond duizelig, verwezen een moment. Hij onderscheidde zoo scherp dat het hem haast een kreet ontwrong: de volkomen rustige natuurlijkheid waarmee ze het deed. En het liet hem geen moment meer los.

Hij had er zich dikwijls ingedacht, hoe het zijn zou als hij haar ooit kuste. Hij was bang, hij durfde niet. Hij was oud in vergelijking met haar. Maar aan den anderen kant: zijn geest boeide haar als geen andere.

En nu was er dit onverwachte: zij gaf hèm een zoen. Een bedankzoen.

Aan een oom.... oh!

Hij kreunde, afgemarteld. Wàt was het. Vond zij hem zich zoo na, dat haar dit iets volkomen natuurlijks leek - hèt eenige wat te doen stond voor haar gevoel.... Dàn, maar dàn opende dit perspectieven die hij niet aankon....

Maàr 't andere: oom Frits. Oom Frits. Zoo lief om haar die verzen te geven. Een bedankzoen, vanzelfsprekend als een kind aan Sinterklaas.

In deze dagen dacht hij plotseling aan Jetje. Deze soort kwellingen moest zijn zusje hebben doorgemaakt, die haar eindelijk te zwaar waren geworden.

[p. 967]

Temidden van dat alles was er de teleurstelling om de critiek. Voor 't eerst waren resencies hem een punt; leed hij bezeerd, gekrenkt onder afbrekende opinie.

Hij was verwend en dat wist hij niet. Hij had er zich nooit in gedacht, hoe anderen van den beginne af te lijden hadden onder schimp van de critiek. Hij kende ook niet het gevoel dat een boek niet ging. Naar de jeugdverzen van hem - zoo'n jongen nog! - was gegrepen, zijn latere werk was telkens een gebeurtenis geweest. Nu, voor 't eerst ondervond hij koelheid - een gereserveerde critiek die bedenkingen zocht, een publiek dat koud bleef - in de winkels bleven de deeltjes liggen, onverkocht.

Het was hem een slag. Het was hem een beleediging, dat hij dit als een slag voelde. Hij wist het wel: het was alles zijn diepe eenzaamheid in 't leven; hij wilde zich warmen aan bewondering, hulde, hij hunkerde nù naar de vereering die hem vroeger onverschillig liet; naar de bewondering van de jeugd die hij in Els verpersoonlijkt zag.

Frits Craets ging de winterdagen in, gepijnigd verslagen. Wat hij eigenlijk bij Els van zijn bundeltje gehoopt had, zou hij niet kunnen zeggen. Maar deze zoen had alles in hem losgemaakt, en zijn onderdrukte verlangens in wilde vaart opgejaagd.

Nu, bij dit weinig succes van zijn werk, stond hij plots hulpeloos, alsof hem een kleed van de schouders gerukt was. Hij keerde het om en om. Waarom vonden ze het niet mooi, de menschen? Wat mankeerde eraan? Was de smaak veranderd? Waren menschen, die de verschrikkingen van een jarenlange hel van verre hadden meegeleefd niet meer toegankelijk, niet meer ontroerbaar door den kreet van een enkeling - een uitzonderlijken nog wel? Verzette zich een geest, die gewaad had vier lange jaren door zooveel gruwbare werkelijkheid, tegen gedroom dat buiten die werkelijkheid lag? Werd alles wat alleen zielestrijd was, onbelangrijk tegenover dien duivelschen strijd, waarin millioenen jonge lichamen vernietigd werden - en wekte zieleleed daàrmee verbonden alleen nog maar belangstelling?

Liepen we terug? Dreven we af van een tijd, die als vernieuwing de uiterste zielerafeling gezocht en bevolen had als de eenig belangrijke kunst - en zochten opnieuw de gebeurtenis, de daad?

Hij moest het wel aannemen. Naar degenen onder de socialisten die dichtten van den wereldoorlog, vernietiging van oude macht, en het volk verheerlijkten, die de toekomst eischten met vlammend rood betoog, naar diè werd geluisterd.

Maar hoè kon de droomer Frits Craets, die al wat herinnering, traditie was, krampachtig in zijn hart knelde, hoe kon hij in die daverende nieuwe wereld ooit een stem hebben waar naar geluisterd werd.

[p. 968]

Behalve degenen die het nieuwe geluid in litteratuur zochten, bleef er nog een groot deel lezers dat het oude liefhad, dat dieper juist zich ingroef in het oude naarmate het nieuwe - hùn niets biedend - veld won. Dat waren de beminnaars van tachtig en zijn nabloei.

Maar ook zij bleven koel. Zij misten erin wat De Roos, wat Els misten. Een enkele maal vond hij het uitgezegd in een fijner gesponnen critiek; zei ook een enkele hem verschoonend: ‘O natuurlijk vind ik ze mooi, je verzen. Altijd. Maar Een Roos van Saäron, dàt blijft toch voor mij, zie je....’

Het kwetste hem diep. Hij nam de verzen en las ze over - hij had ze in geen jaren ingezien. Hij deed het een Zondagmiddag op zijn oude jongenskamer. Las, gepijnigd, met kloppend hart, onwillig en gedwongen. En toen zag hij het zelf: hier was iets wat zijn nieuwe verzen misten.

Hoe kòn dat, kwelde hij zich, dat een jongen van het leven niets wetend, dit had geschreven, zoo gaaf en zuiver als kunstwerk, maar ook zoo gaaf en zuiver van gevoel. Gesproten uit een volkomen juiste intuïtie.

En hij begreep eindelijk dit: een kunstenaar behoefde de dingen niet zelf te beleven. Het was zelfs niet gewenscht. De uiterste, zuivere intuïtie, dàt beteekende kunstenaarschap. Door de eigen hevige beleving werd het teere instrument te veel geschokt. Er was een nuance in zijn stern verloren gegaan, degene juist die recht in de harten gedrongen was. Nu het leven hem eindelijk bereikt had, hem geschud en geslagen, nu had zijn kunst een barst opgeloopen.

En nu pas ook wist hij hoe dierbaar zijn werk hem was. Had hij verloren de macht schoonheid te geven? Neen, hij was slechts niet zorgvuldig genoeg geweest - niet rustig, niet critisch.... Hij had maar in blijden overmoed neergeschreven. Maar misschien was juist in dezen tijd het beste nog niet goed genoeg.

Hij zat er, boven alleen, in 't stille huis. Beneden wist hij zijn moeder. Naast haar of in haar sleutelmandje lag zijn nieuwe boekje. Telkens zat zij erin te lezen.

‘Mooi,’ had zij gezegd, ‘'t is heel mooi.’

Maar op een dag had hij haar verrast met Een Roos van Saäron.

‘Ik wou dit toch ook nog eens lezen,’ zei ze met een lachje als van verontschuldiging.

‘Waarom zou u niet,’ weerde hij houterig.

Maar als haar een slechte recensie in handen viel dacht zij:

‘Goed dat Frederik dit niet weet.’

Er was meer waarbij zij dit dacht. Daar was Caroline; overgebracht nu naar een inrichting, waar zij onbewust kalm heele dagen op den

[p. 969]

grond zat met een speelgoedhondje in haar arm, dat zij - tegen zich aangedrukt - overal meenam. Soms even bezinnend keek zij ernaar, streelde het stilletjes mompelend.

In haar huis wachtte Louise niet meer. Op een dag was zij in een rijtuig gestapt en naar het ziekenhuis gereden. Zij had den dokter te spreken gevraagd, en gezegd dat zij kwam om haar zuster mee te nemen. En tegen den raad van den directeur, den dokter in, had zij Caroline willen zien.

En toen had zij versteend gestaan tegenover het onherkenbare wezen dat Caroline heette te zijn; dat, op eenmaal de groote zwarte figuur ziend, opgevlogen was, uitbarstend in een vloed van scheldwoorden, lachend, tierend, schuimbekkend van woede.

De zusters, de dokter, hadden haastig Louise meegenomen. Zij hadden haar willen steunen, haar willen laten uitrusten, thee geven...

Maar de groote oude vrouw scheen hen niet op te merken zelfs. Langzaam, haar tred onvast, was zij de lange gangen doorgegaan, terug naar het wachtend rijtuig.

Zij had niemand ervan verteld. Alleen een trek van afgrijzen was dagenlang in haar gelaat versteend gebleven. Van al degenen die haar bezochten - haar familie - een enkele van haar dominees nog, haar deftige vriendinnen - wist geen dat zij onder het gesprek met hen slechts twee beelden zag: het onherkenbaar veranderd gezicht dat haar aangegrijnsd had - en het jonge Carolientje dat eenmaal hier aan de tafel gezeten had.

Men merkte alleen op, zij had van plaats gewisseld. In het spion keek zij niet meer.

Maar 's avonds in bed verdedigde zij zich uit haar diepe eenzaamheid tegen een eisch, dien zij niet kon volbrengen.

‘Frederik - ik kan niet nòg eens naar haar toe gaan. Ik wou alles doen zooals jij het gezegd hebt. Maar dit, dit heb jij zelf niet geweten....’

Als zij na maanden hoorde dat Caroline kalm geworden was, luisterde zij stil zonder antwoord. In haar ouderdom had Caroline schande over haar gebracht, haar besmeurd tegenover die vreemden met haar scheldwoorden.

Dat Caroline ziek was, erkende zij niet. Zoo min als zij ooit had willen erkennen, dat Adolphine, dat Frederik ziek was. Ziekte schoof zij nog altijd in een halsstarrigheid buiten haar gezichtsveld. Het blad van de krant met de zwarte kolommen sloeg zij 's avonds over; en Mijntje behoefde niet te spreken over de griep. Dan keek de juffrouw het raam uit en zei iets over het weer.