De klop op de deur

[p. 810]

XXXVII

IN de mangelkamer telde Sophie Hartonius de schoone wasch. Zij had het druk - te druk, en behoorlijke hulp nooit. Met al haar volharding vastgeklemd in de begeerte zitting te hebben, te heerschen in de tallooze besturen, de commissies door den oorlog in 't leven geroepen, organiseerde zij bovendien nog muziekavonden voor de geïnterneerden, de soldaten. Jonge meisjes kwamen bij haar repeteeren, Els accompagneerde.... Maar Els.... Aan Els had ze zooveel niet meer. Zij wist ook wel wat het was: dat waar het kind haar niet meer over sprak, omdat zij haar den eersten keer den besten den wind van voren gegeven had: te willen gaan dansen.

Dansen. Sophie Hartonius legde de stapeltjes verkeerd, boog haar fijne donkere hoofd als onder een slag. Dit kind had zij met haar trouwe, veeleischende, bekrompen en hoogmoedige ziel als een eigen dochter lief. Er waren wel altijd jaloezieën geweest om de voorkeur voor vader - om Hartonius' groote liefde voor Els - vooral in de jaren toen ook de moeielijkheden om Willy nog hoog liepen; maar na Willy's vertrek uit huis, was Els' zachte vriendelijke gelijkmatigheid het eenige wat haar nooit irriteerde.

Nu was een half jaar geleden Els bij haar gekomen en had gezegd: ‘Moeder als ik wou gaan dansen; zoudt u daar dan tegen hebben?’

‘Dansen? Ik ertegen hebben?’

‘Ik bedoel moeder, dansen op een tooneel - voor een zaal - zooals Leistikov - als Isidora Duncan....’

De verbazing, de schrik, de ellende hadden Sophie Hartonius stom geslagen.

Een kind, opgevoed door hèn - in hun huis - dansen op een tooneel!

[p. 811]

Alles tegelijk bestormde haar. Allereerst: haar trouw aan Hartonius, hèm behoeden voor die schande. Dan meteen eroverheen de argwaan, de altijd loerende achterdocht: wisten die twee het misschien al samen? Stond zij weer alleen er buiten?

‘Weet vader het?’ viel ze scherp aan.

‘Neen,’ zei het meisje even kleurend. ‘Ik-e - zie er tegen op. ik wou er eerst eens met u over praten.’

Toen was Sophie uitgebarsten.

‘Daar was per slot die kerel, Els' eigen vader, met zijn verderfelijken invloed. Zoo had zij verlangd naar een dochtertje, eindelijk had zij dit gekregen, het dien nietswaardigen vent afgenomen - het was van haàr! En daar opeens zag zij zijn grijns - zijn triomf! Zijn invloed ging boven die van hen beiden uit. Die ontroofde hun het kind nu ze groot was, lief en mooi opgegroeid. Oh de parasiet, de ellendeling, die nooit zou ophouden ongeluk te brengen waar hij kwam!’

In een stortvloed vielen haar woorden over Els. En het kind, te jong om te voelen hoe bedreigde liefde hier slechts haar woede en smart uitvierden, zag niets dan verontwaardigd dwarsboomen van haar hartewensch. En een totale afwezigheid van begrip van haàr gedachten, haar aanleg.

In het zwijgen dat zij er beiden toe deden na dien dag, was langzaam alles schijnbaar weer als van ouds geworden tusschen hen. Er werd niet meer over gerept, maar het had Sophie niet meer losgelaten. En zij kon er tegen niemand over spreken. Zij kòn niet klagen tegen haar moeder, haar vader, haar zuster, dat het kind door haàr opgevoed zulke idealen had. Dansen! Alles in Sophie kwam in opstand. Al dat onvoegzame, die bewegingen! Zij schreide heete tranen in stilte.

‘Dat Els dàt wilde!’ Voor Hartonius verzweeg zij het in de eerste plaats. In de argwanende vrees ook nog steeds, dat hij misschien zóó zou verschillen in opvatting met haàr, dat hij zou toegeven. De verbittering, een poos ondergegaan in overstelpend druk werk, begon weer op te steken.

Els had zich na dit gesprek teruggetrokken - teleurgesteld, gekwetst. En in de onredelijkheid, de kortzichtigheid van haar jeugd, dacht zij voor 't eerst: een eigen moeder zou dit wèl begrepen hebben.

Aan haar eigen vader dacht zij ook, maar met wrevel. Hij zou het plan toejuichen, alleen al omdat hij wist daarmee de Hartoniussen te fnuiken. Van diè hulp wendde zij zich afkeerig af. En terwijl zij den strijd in stilte uitleed, werd de toon van haar brieven koeler in antwoord op de zijne, die altijd vol waren van den eenen angst: een bom

[p. 812]

uit een vliegtuig op het sanatorium. Altijd meende hij die vervloekte dingen te hooren in de lucht.

Het meisje lachte onbarmhartig smadelijk. Wat was al die ziekelijke verbeelding vergeleken bij haàr moeielijkheden! Want zij kwam niet verder, en de tijd ging voorbij. Heimelijk, in duizend vreezen was zij eindelijk naar Leistikov gegaan, en had haar gevraagd te mogen voordansen om haar oordeel te hooren.

Eenmaal dansende, was de onzekerheid, de angst van haar afgevallen; zij had gedanst in een wilde overgave, in de onbestudeerde, aangeboren gratie van haar lichaam, de lenigheid van haar Indisch bloed. En de danseres verrast maar voorzichtig, had haar gewezen op al het nog onvolmaakte, toch eerlijk niet verheeld dat hier een bizondere aanleg aanwezig was.

Naar huis kwam Els in een soort dronkenschap van vreugd. Zij had er vader nog altijd niet over durven spreken.... Als hij het ook niet goedvond, wat dàn? Maar nu - was er niet meer het praten in de lucht. Nu kon zij hem Leistikovs oordeel zeggen - daar zou hij ook wel een beetje trotsch op zijn. En hij zou het heel anders inzien dan moeder.

Een laten Maartavond kwam zij op kantoor bij hem binnen. Toen hij haar zag, lichtte hij op.

‘Els,’ hij strekte zijn hand, ‘kom bij me, dochtertje.’

‘Ja vader, dat wou ik ook.’ Zij ging op de leuning van zijn stoel zitten, sloeg haar arm om zijn hals.

‘Vadertje, we moeten eens samen praten. Ernstig hoor. Heb je tijd?’

Hij schoof terug al het dringende werk dat hij had. Toen hij zijn gezicht ophief naar haar met het milde dat er voor haar altijd in was, zag ze hoe grijs hij werd.

‘Vadertje - ja, hoe moet ik nu beginnen.... Een mensch heeft dingen in zich die hij niet altijd zeggen kan.’ Ze draaide aan een knoop van zijn jas. ‘Maar die toch héél ernstig zijn....’

‘Géén rimpel, pas op!’ lachte hij.

Zij nam zijn vinger, streek ermee over haar voorhoofd. ‘Zoo.

Nu niet in de rede vallen. Ik zal je zeggen: ik heb den laatsten tijd iets gehad wat jullie geen van allen wisten - alleen Willy ja, maar die begreep het niet.’

‘Willy? En ik niet?’

‘Neen.’ Ze gaf hem een zoen. ‘Jij niet. Daar.’

Hij hield haar vast. ‘Nu verder poes.’

‘Ja vader, dat eene dan, was dat ik danste. Nee stil nu: toen ik Leistikov zag dansen, heb ik ineens geweten dat ik dàt ook wilde.

[p. 813]

Of ik altijd iets gemist had, en het er nu wàs. Gevoel, gedachte uitdrukken in de beweging van je lichaam.’

Hij keek haar strak aan.

‘Ik vertel dit zoo precies - het is zoo lastig om een ander uit te leggen.... maar eindelijk ben ik in mijn eentje onder duizend angsten - want verbeeld je, jij wist er heelemaal niets van, dat was nog nooit gebeurd, doodeenzaam voelde ik me.... naar Leistikov gegaan en heb haar voorgedanst.’

Ze keek hem vol verwachting aan, maar zijn gezicht was op eenmaal zoo gesloten ontoegankelijk alsof iets het plotseling versteend had. Ineens wist ze, dit was het gezicht waarmee hij Willy kon aankijken.

Er wankelde iets in haar. Haar gevoel van veiligheid begaf haar. Toen ze weer doorging, was er een lichte ademloosheid in haar stem.

‘Zij zei, dat ik een grooten aanleg had, dat zei ze ronduit, ik mocht het tegen u zeggen. Het was nog onvolmaakt alles, natuurlijk - maar het voornaamste had ik - ik heb 't ook altijd gehàd - ik... Vàder!’

Ze was van de leuning gegleden door de heftigheid waarmee hij plotseling rechtop schoot en zijn arm wegtrok.

‘En nu wil je me toch zeker niet komen vragen danseres te mogen worden?’

Stom keek ze hem aan. Haar tong weigerde. Dit was een ‘vader’ dien zij niet kende. Ze knikte schuw.

‘Hoe kàn je,’ zei hij, gesmoord van woede, ellende. ‘Hoe kàn je het hart hebben me dàt te komen zeggen!’

‘Maar omdat het mijn diepste zelf is! Daarom juist kom ik bij u. U die me toch altijd begrijpt!’

‘Begrijpt,’ zei hij haast stikkend, ‘ik begrijp 't maar al te best! Maar luister goed, eens en voor al: nooit. Nooit zoolang je in mijn huis bent.’

‘Waarom minacht u het!’ riep ze driftig ook, gestriemd door zijn toon. ‘Daar hebt u het recht niet toe! Als ik schilderde, zong, pianospeelde, dat zou u goed vinden. Dat is toch precies hetzelfde!’

‘Neen,’ zei hij koud, ‘dat is niet hetzelfde - en het ergste is dat jij dat niet eens voelt.’

Hij keerde zich af. Met zijn hoofd in zijn handen zat hij, zijn ellebogen op zijn bureau. In dit oogenblik besefte hij, brak wat zijn leven waarde gaf.

‘Hij houdt ineens niet meer van me,’ vloog door Els' hoofd. En plotseling even woedend als hij, in de pijn die dit plotseling onthouden van zijn liefde, zijn begrip haar deed, sloeg ze toe:

‘Als u het niet wilt, u heeft per slot niets over me te zeggen - dan vraag ik het mijn eigen vader.’

[p. 814]

Hij sprong op als onder een slag - hij brulde in zoo'n onmachtige smart en woede dat alle woord hem begaf, hij slechts in een primitieven ongearticuleerden klank zijn jammer kon lucht geven.

Ze was teruggeweken, wit tot in haar lippen om de uitwerking van haar woorden - angstig zelf om de wond die ze had geslagen.

‘Vadertje,’ ze lag bij hem op haar knieen, greep naar zijn hand die hij wegrukte - ‘ik wil niet van die dingen zeggen,’ snikte ze wanhopig, ‘vergeef 't me, oh vergeef 't me - ik hou alléén van jou - dat weet je toch, alléén.... van.... jou....’

Langzaam wendde hij zijn hoofd om.

‘Wil je - dit.... opgeven?’

Ze beet kreunend in haar vingers.

‘O wat was dat voor vreeselijks. Als je kwam vragen om wat je leven was, eischte vader dat je het opgeven zou. Zonder vragen, zonder aandacht, zonder redeneeren, zonder probééren je te begrijpen. Er was alleen: als je dàt volgde was je uitgestooten van zijn liefde. O, maar dat maakte haar gek, daar kon ze niet buiten immers! En het andere, dat kon je niet opgeven.’

Toen uit dit alles, schoot diep uit haar borst de kreet, gedachte die haar wondde in onbegrepen combinatie van gevoelen:

‘Als 't een man was dien ik hebben wou, zou u me aan hem geven.’

‘Een man.’ Hij staarde, zijn lippen trokken. Een man. Duizenden mannen! Duizenden smerige, onwaardige, onkiesch begeerige ontledende mannenoogen, aan wie ze eischte dat hij haar overleveren zou. Hij zag haar liever dood.

Ze stond plotseling op, zonder hem meer aan te zien - haar gezicht overstroomd van tranen vloog ze het kantoor uit.

Hij bleef alleen. Een wanhoop zoo diep als hij niet wist ooit te kunnen voelen, overmeesterde hem. ‘Wat heb ik voor een leven gehad. Een vrouw die me niets is, die bij 't geringste tegen me opkrijscht als een duivel. Een zoon die mislukt, een eigen miserabel weggetje gaat. Alleen dit zonnetje was er altijd; dat me niets dan geluk gegeven heeft. En die doet me nu dit.... Als ze ooit iets om me gegeven had....’

Zijn gedachten stokten. Zelf ontledend wist hij scherp: als hij ooit gedacht had aan een man die haar zou komen weghalen, duwde hij die gedachte meteen weg. Wist hij diep in zichzelf deze vaderliefde hem over 't hoofd gegroeid tot méér: tot de diepe liefde, die een smartelijk geluk bleef onder den mantel van vaderschap. Nu zou hij haar moeten afstaan aan een gansche wereld van mannen....?

Hij zat er alleen, roerloos. Nog eens als op dien anderen avond,

[p. 815]

toen zijn eenige jongen hier op deze plek tegen hem gezegd had: ‘In dit huis kan nooit iets gewoon gaan.’

Laat kwam hij eindelijk bij Sophie binnen. Zij keek bleek op toen hij binnenkwam. Els had even gezegd: ‘Ik heb het vader gevraagd van dat dansen, hij is boos op me,’ en was naar bed gegaan.

‘Ik zal den storm wel weer krijgen,’ dacht Sophie.

Hij kwam tegenover haar zitten en keek voor zich uit. Hij zag rood, een dikke ader lag gezwollen boven zijn oogen.

Ineens zei hij: ‘Jij wist 't?’

Ze verzette zich meteen.

‘Ja ik wist het. Maar ik vond het zoo ongehoord, ik wou 't jou besparen. Ik hoopte dat ze verstandig worden zou.’

Ze keek hem aan, zag hoe opgewonden hij was, en de jaloezie greep haar dat hij daar zóó onder leed. Verdrong het gevoel van saamhoorigheid dat sterk in dit gezamenlijk leed bij haar naar boven was gesprongen.

‘Jij - een vroùw - jij hadt haar kunnen terughouden. Dat kan een moeder. Dat moèt ze kunnen.’

De woorden, de heftig verdedigende, aanvallende, bestierven haar op de lippen, verdronken in het groote leed dat hij op dit oogenblik alléén haar een verwijt te zeggen had.

Maar hij dacht niet aan haar. Hij dacht aan niets dan aan wat hem dezen avond ontvallen was.

‘Nu zij dit wilde, wàs hij haar immers al kwijt.’

Boven lag Els. Was hij naar moeder gegaan? Sprak hij over haar met moeder, terwijl hij wist dat die nooit iets van haar begreep? In een verlorenheid van verdriet, dat niet eens meer precies de kwestie zelf raakte, drukte ze haar gezicht in 't kussen, en schreide haar jonge overvloedige tranen.