De klop op de deur

[p. 789]

XXXV

MAART stond boven de stad, met een in regen en sneeuwbuien en bollen wind schoongewasschen hemel.

Frederik Craets en Annette gingen feliciteeren bij Betsy met den verjaardag van jong Annètje. Zij gingen langzaam, gearmd, in den guren wind en de lentezon, met plichtmatig rustiggehouden en gelijken stap. Twee oude menschen die zich volkomen aanpasten aan elkanders stap.

Zoo deden zij iederen dag hun kleine wandeling. Annettes voeten, die àl onwilliger, pijnlijker werden, eischten deze geregelde oefening; en Frederik wist het wanneer zij moeielijker gingen of lichter. Het was niet noodig dat zij, met een even oplichten van haar den laatsten tijd ivoorwit geworden klein gezicht zei: ‘Ik loop vandaag slecht’, of: ‘vandaag gaat het nogal goed.’ Hij wist het van het moment dat zij de stoep afstapte.

Zij zwegen veel, gebroken slechts het zwijgen door een enkel woord, voldoende om een heele situatie, een heele gedachtenreeks den ander te doen kennen. Over de kinderen, de kleinkinderen gingen hun gedachten. Zij spraken over Philip, maar zij spraken zelden over Jetje, al was dit kind dat vlak naast hen zoo lang geleefd had, nooit uit hun denken weg. Zij was in den altijd ver uitstarenden, vragenden droeven blik van dat paar bruine en blauwe oogen. Daar was wat nooit bij Frederik uit den ondergrond van zijn denken weg was: die kleine bleeke, onverschillig afhangende hand - en de witte draden door het jonge blonde haar. Die twee dingen vertegenwoordigden voor hem den lijdensgang van zijn kind tot het bittere einde.

Naar het Concertgebouw ging hij weer. Dikwijls alleen, en ook dikwijls met Mies of Jenny - met Annètje. Maar hij miste naast zich

[p. 790]

Jetje, die hem begreep, ‘zijn grooten’ mee gekend had en met hem beminde, en de dingen zei die hij dacht.

Hij zat er nu naast gedachten, oordeel, appreciatie van een jeugd die gansch andere waarden zocht; een maat van schoonheid aanlegde welke hij met een glimlach van lichte verachting achter zich liet. Hij luisterde met hen naar Strauss en Mahler, vond veel te waardeeren, maar het reikte niet tot de toppen van zijn bewonderden.

Nog enkele keeren kwam in die jaren, waar de oorlog alles in de groote landen verwoestte, geen gemoed meer open liet en ontvankelijk voor kunst - verslonden alles in den dagelijkschen strijd om het bestaan - een enkele der oude generatie naar Holland, waar het leven zoo wonderlijk kalm en veilig hun scheen. Kwam Henschels kleine Joodsche figuur, herinnering uit vroegere gloriedagen, en zat er, een zestiger, achter den vleugel; gaf er dat wondere samenspel, zang en klavier vereenigd in één mensch, van een zeer verdiepte, rijke en rijp geworden ziel. Kwam Messchaert met Röntgen, stond nog eenmaal zijn geliefde bekende lange magere gestalte op het podium der Kleine Zaal; zong Brahms' Ernste Gesänge als den eigen zwanenzang, zong de generatie die den gouden tijd van het muziekleven jong had meebeleefd met de oud-gekende ontroering in het hart.

De jongsten zaten erbij, wat verwonderd, en meest onverschillig.

‘Een oude man,’ zeiden ze van Henschel, van Messchaert - ‘een oude man, zijn stem heeft het afgelegd. Dat zóó iemand nog zingen komt; och en dan al die sentimenteele romantiek....’

En de armoede van hun zielen toonde zich onbarmhartig in de onmacht iets te verstaan van de welige rustige rijke gerijptheid van dezen zang - de eeuwig frissche schoonheid dezer kunst.

En Yvette Guilbert kwam. Een zestigjarige ook zij. Haar schrille stem zong de navrante liedjes, gaf in een versje van weinig regels Mon mari est mort het drama en de verwording van een gansch lang menschenleven.... Zij stond er, en was nog eenmaal een der zeer grooten in haar aparte kunst, waarvan de ouderen de kostbare herinnering hadden bewaard in hun geest.

Later liep Frederik Craets dan naar huis tusschen zijn kleindochters. Zijn oog gleed naar hun korte rokken, die het been zichtbaar lieten. Hij kon er niet aan wennen. Alle vrouwelijke kieschheid en gratie was er voor zijn gevoel meer verdwenen. En dan hoorde hij aan met zijn scherp gewet gehoor Jenny's critische waarheden, waar cerebaal weinig tegen in te brengen viel; alleen dit, dat haar moderne geest niets van het essentieele had weten te verstaan. Hoorde aan Mies' bescheidener opinie, die toch ook in haar beslist wetenschappelijken aanleg de dingen van kunst niet aanvoelde. Hoorde klein Annètjes

[p. 791]

zwijgen, die heelemaal niet dacht. En hij zag helder en scherp dit opgroeiende vrouwengeslacht: zij wisten veel en waren vroeg rijp. Maar zij misten wat zijn Annette had gehad en de vrouwen van haar tijd: de wetende rustige vrouwelijke waardigheid. Hoe jong was zijn vrouw geweest toen hij haar het eerst ontmoette - in haar ruiten jurk bij de Bremers. En hoe had zij, - kind, onervaren en onontwikkeld hem uit het veld geslagen met een hooge onaantastbaarheid. Ook misten deze meisjes de kuischheid welke Annette had behouden als een patina over haar gansche wezen - die ook zijn schoonmoeder had - Sophie en Jetje....

Deze jonge kinderen wisten; er bleef niet veel voor hen nog geheim. En de mannen voelden het. Er was in geen jongen man meer de schroom. Er was slechts de nieuwsgierigheid hoe veel zij wisten, hoe ver zij gaan konden. Dit alles dacht Frederik en hij voelde met al zijn liefde welk een diepe kloof hem scheidde van deze jeugd. Zag zich in wat pijnlijken zelfspot gaan als een oude heer waar ze wel van hielden, maar die nu eenmaal uit een anderen tijd was, die voor hen een overwonnen standpunt beteekende.

De trap van Betsy's bovenhuis was hoog, en langzaam bestegen Frederik en Annette haar. En tezamen in een zelfden afkeer vingen hun kieschkeurige neuzen den geur dien ze zoo verafschuwden: gebraden vet. Maar boven in het portaal verwelkomde het jarige kleinkind opa en oma. Even bleven de grootouders gelukkig ontroerd om dit bekoorlijke frissche kleindochtertje, dat zóó - Annette zag het zelf - wonderlijk sterk geleek op het jonge Annètje vijftig jaar geleden. En haar mollige blanke armen om hun hals sloeg in ongeveinsde blijdschap.

Betsy kwam hun tegemoet met haar wat onwilligen glimlach die den laatsten tijd altijd mokte in haar mondhoek. Mager was zij en vervallen, en behalve de prachtige oogen was er niet veel meer over van dat Betsje. Een afgesloofd vrouwtje dat maar uiterst moeielijk het eenzaam tobbende leven verdroeg.

‘Wat verweten ze haar?’ wrokte Betsy. ‘Overal werkten tegenwoordig de vrouwen. Waarom zij dan niet? Het was de trots van die oude menschen - anders niet.’ Maar zij wilde zichzelf niet bekennen wàt de grond was van haar onwil, haar verzet: het weten hoe sterk het milieu der grootouders haar kinderen aantrok. De vrees dat zij hun hulp zou moeten betalen met het verlies van het eenige wat haar van Philip gebleven was.

Zij schonk thee dezen middag, een luxe die zij zich andere dagen niet meer veroorloven kon - presenteerde eigengebakken koekjes

[p. 792]

erbij. En zij keek thans met een verzachten glimlach naar het jarig Annètje, dol gelukkig met opa en oma's cadeautjes: een kettinkje met hangertje van oma; van opa een ring met smaragd voor haar kleine blanke hand. Maar dadelijk daarop roesde weer in Betsy's hoofd wat haar zelfs dit moment bedierf: ze was opgeslagen met de huur - die ellendelingen van huiseigenaren verkochten alle huizen, je mocht nog dankbaar zijn dat ze je lieten wonen, als je niet koopen kon....

De angst zat haar achterna. Als ze eruit moest van den nieuwen eigenaar.... de menschen werden overal op straat gezet en er waren geen huizen te krijgen - ook al iets van den oorlog, de woningnood! Wie had aan zulke dingen ooit gedacht. Ach als de oorlog niet gekomen was, zou ze er best doorgerold zijn, vooral nu Lou aan de N.O.T. al zoo aardig verdiende....

Annette vroeg haar naar Lou.

‘Ja, ze had pas een brief.’ Betsy zocht hem uit haar zak, waarin ze den laatsten altijd meedroeg als een troost. En ze gaf hem haar schoonouders te lezen: een hartelijke vroolijke brief, vol van 't leven in Den Haag; de Engelsche geïnterneerden voerden daar het hoogste woord; de Engelsche officieren werden er door de Hollandsche meisjes nageloopen en interessant gevonden. Of er geen Hollandsche mannen meer bestonden! Van zijn werk op de N.O.T. schreef hij, maar ook over thuis. Bemoedigend en troostend over 't huishouden - over Seb, die verwend na zijn vaders vroegen dood, tegenwoordig altijd moeielijkheden gaf op school, in huis....

Zij keken over den brief haar aan. Zij had tranen in haar oogen.

‘Ik mis hem wel,’ zei ze zachtjes met bevenden mond.

Annette dacht: ‘Ja, hoe had zij vroeger Philip gemist. En toch was dat toen nog de tijd, waarin zij zich tegenover Stance schaamde voor haar geluk.’

De grootvader zei: ‘'t Is een lieve jongen voor je - sprekend zijn vader.’

Nu liepen opeens de tranen die den heelen dag hoog gezeten hadden over haar gezicht. Zij kwam nooit over 't verlies van Philip heen - misschien miste zij hem nog het meest als dengene voor wien zij wist alles te zijn. Die haar macht en behoefte om te bekoren had opgezweept tot mogelijkheden, welke zij in haar eenvoud niet van zichzelf had gekend. Misschien werd haar leeflust het sterkst ondermijnd door het besef, dat haar beste krachten ongebruikt bleven en onbegeerd. Dat zij was een moeder en een huissloof; maar nooit meer de vrouw die zij zóó sterk was geweest voor dièn man.

[p. 793]

‘Hoe gaat het met onzen Seb op school?’ vroeg Frederik zijn jongsten kleinzoon.

‘O, we hebben 'n vent van niks in de klas gekregen. Hij vroeg me laatst: “Waar moet dat met jou naar toe!” toen zei ik: “Onderwijzer worden hè?” Nou, toen zei hij niks meer - hij lag gewoon plat!’

‘Vermoedelijk zal jij dan nog wel veel platter liggen met je overgangsexamen,’ zei de grootvader droog.

‘Tegen gemeene kuiperij kan je niet op hè?’ zei 't jonge mensch gelaten.

‘Hij,’ viel Betsy driftig in, ‘zal nooit zijn moeder eens helpen zooals Lou en Netje. Hij geeft me niets als zorg en kosten en verdriet.’

De jongen draaide op zijn hakken, haalde zijn schouders op.

Er werd gebeld. De grootouders keken naar de deur, verwachtten een der Craetsen - die moesten nog allen komen. Maar in de deur, vóór Annètje die steels even naar opa en oma blikte, verscheen langzaam en wat verlegen rondblikkend een rossige groote man - iemand dien ze niet kenden, zagen verwonderd de Craetsen - die met iets of hij hier thuis was, Betsy begroette.

Deze, wat geagiteerd, met het roode plekje aan haar kin - het plekje dat Philip kuste - stelde voor:

‘Meneer Bos, onze buurman - mijn schoonouders meneer en mevrouw Craets.’

Meneer Bos boog links, met een kleur of hij het warm had. Keerde zich dan met een goedige bromstem en een sterk Amsterdamsch accent naar het jarig Annètje, die hij een pakje in de hand stopte.

‘Ze wordt al zoo'n dame,’ zei hij tot de grootouders, en weer was er iets in zijn stem dat hun fijn gehoor raakte: iets van bezit.

‘'t Heugt me nog dat ze hier kwam wonen, en met de broertjes bikkelde op mijn stoep - want die is zoo lekker breed weet u - het zit daar altijd vol met kinderen. Ik woon hiernaast - die drogisterij is van mij - daar ben ik in geboren, ja. Mijn vader had de zaak al en mijn grootvader. En dan zaten ze binnen bij me te lezen in een oud boek, uit mijn jongenstijd nog. De hoofdpersoon erin heet Koks - en vanzelf zijn ze mij toen ook zoo gaan noemen. Hè Annètje?’

De oude Craetsen luisterden beleefd. Betsy bleek nu weer, schonk thee. Seb, wippende op zijn teenen, stond midden in den kring. Toen Annètje met de koekjesschaal langs kwam, greep hij onhebbelijk toe.

‘Blijf af - je hebt gehàd!’ snibde het zusje, maar tegelijk gaf ze een gil, want hij stak plotseling zijn vinger in zijn thee, en knipte grijnzend naar haar.

[p. 794]

‘Moeder! Mijn nieuwe jurk!’

Betsy trok wit om haar neus van drift en ellende. En als bij instinct zagen de grootouders haar oogen zich om hulp wenden naar Bos.

Diens goedig gezicht werd barsch. Zijn groote hand schoot uit, en met één ruk trok hij den jongen naar achteren naast zijn stoel.

‘En probeer me nou nòg eens je moeder en je zuster te hinderen!’

Een leelijke lach trok om Sebs mond, terwijl zijn blik langs den forschen man gleed.

‘Plebejer,’ schold hij tusschen zijn tanden, zijn arm wegtrekkend of hij hem àf schudde.

Bos deed als hoorde hij niets; hij keek naar Betsy, die zat daar nerveus, de vuisten verknepen. Hij dacht: als het ooit nog eens waar werd dat hij dit wijfie kreeg, dan zou hij het jong dat haar leven verzuurde wel anders leeren. Want kinderen zijn kinderen, je moet ze onder den duim houden of 't is mis. Maar kréég hij haar ooit? Die heele deftige familie van haar eersten man zat'm dwars. Maar wat deden die met z'n allen voor d'r! Hij zou 't brood voor d'r verdienen - voor haar en de kinderen - en een goed stuk brood!’

Nu werd het vol op Annètjes verjaardag! Tante Fransje kwam, en tante Sophie, en Mies en Jenny - en Hes en Li - en oom Pieter - en daartusschen zat 't jarige feestnummer vroolijk te babbelen en te lachen.

De grootouders waren opgestaan, groetten vriendelijk en statig den kring rond. Annètje omhelsde opa en oma dankbaar en innig; Betsy deed hartelijker dan in langen tijd.

Op straat zei Frederik:

‘Die man.... lijkt daar veel te komen.’

‘Een vriend van den huize dunkt me.’

‘Een drogist hè?’

‘Ja, zoo'n ouderwetsche winkel met een gaper, zag je wel?’

‘'t Deed me genoegen dat hij Seb terechtzette.’

‘Dat is geen aardige jongen meer.’

‘Neen, ik vrees dat het geen aardig kind is.’

Zij liepen voort. De felle Maartsche wind sneed scherp en koud in hun neergebogen gezichten. Annette hield haar groote mof voor haar mond, Frederik zette zijn kraag op.

Toen gebeurde het, dat op den hoek van de Hartenstraat zij plotseling stonden tegenover Kraus.

Hij bleef een oogenblik verwezen. De dingen schokten hem nog zoo sterk. Hij had nog éénmaal willen optreden vóór zijn vertrek

[p. 795]

naar Amerika, maar toen hij naar huis reed wist hij dat het hem haast ondoenlijk geweest was. Zijn eenige hoop bleef nog Amerika; dat een geheel nieuwe omgeving hem-de genezing van zijn zenuwen brengen zou - van de marteling der nooit aflatende zelfkwelling die na Jetjes dood zijn gestel had gefnuikt. Hij telde de dagen; met de Tubantia zouden zij gaan - Gerda ging mee.

En nu op eenmaal, in zijn doelloos rondloopen van dezen middag dit:

De ouders van Jetje. Deze eenigen, die hem iets konden zeggen van haar....

Als van een verhongerde hechtten zich zijn oogen aan de beide kleine oude bleeke gezichten, die ontsteld hem aanstaarden. Hij vergat dat zij hem haast niet kenden, niets wisten waarschijnlijk van zijn verhouding met Jetje. Hij wist niets, dan dat hij zich aan die beiden klampen moest: en onverstaanbaar haast van het beven was zijn stem:

‘Meneer Craets - mevrouw.... ik.... ik heb er zóó naar verlangd u te zien - ik ben zoo.... verschrikkelijk alleen, zoo.... na Jetje.... Jetjes.... na....’

Hij stond er met zijn hoed in zijn hand - een kleine totaal vergrijsde man, struikelend over zijn woorden - in wanhoop te wachten....

Maar de twee gezichten tegenover hem hadden zich verstrakt, smal getrokken in een bevriezende koude. In éénzelfde afwerende hoogheid, die den hevigen schok volkomen begroef. En de oude Frederik terwijl hij Annette voelde beven tegen zich aan, zei hem onverschillig beziend:

‘U vergist u meneer, indien u meent onze dochter gekend te hebben.’

Hij lichtte even zijn hoed, de oude dame neeg nauw merkbaar het hoofd. Dan gingen zij hem voorbij, moeielijk op hun trillende voeten een uiterlijke kalmte vertoonend.

Kraus was teruggedeinsd. Hij stond daar nog op de plek toen zij reeds lang weg waren. Langzaam zette hij zijn hoed op, liep eindelijk voort met onzekere groote stappen.

‘Wàt had hij gehoopt - gewild.... Ze wierpen hem uit, een uitvaagsel dat aan Jetjes herinnering niet raken mocht. Zij gunden hem zelfs zijn straf niet en zijn boete.... En toch, in deze vreeselijke maanden was in hem al sterker geworden het weten, als het gaan in verterend heimwee naar een lichtend punt: tòch hoorde hij bij haar.. meer en dichter dan toen zij leefde....

Twee weken later voer de boot uit met Kraus en zijn vrouw aan boord. Een menigte vrienden uit de kunstwereld waren gekomen

[p. 796]

om hun vaarwel te zeggen - in zijn hut lagen de bloemen opgestapeld.

Kraus stond er temidden van een druk pratenden groep - persphotografen weerden zich - Gerda zenuwachtig, lachte telkens luidruchtig op.

‘Tot weerziens! Vergeet Amsterdam niet daar bij al je roem! Veel succes!’

Hij hoorde het zeggen, voelde zijn handen gaan van den een naar den ander. Hij trachtte kleumend zich te warmen aan al deze vriendschap en vereering. Maar hij zag alleen twee kleine oude gezichten, die verwerpend koel en hoog hem voorbijgingen....

En hij lachte met stramme lippen bij het luid laatst vaarwel, terwijl het groote schip van den wal begon te wijken.

‘Tot weerziens! Goede reis - adieu, adieu!’

Hij stond en keek over de breeder wordende strook water naar de kade - naar het langzaam wegglijdende Hollandsche land - het land, dat was: de jaren met Jetje....

En toen opeens viel met een schok, als een waarschuwing in hem het weten:

‘Ik kom nooit terug.’

Hij stond er geleund tegen de reeling, en hoorde niet Gerda's dringende stem, die tegen hem paartte. Er was een wonderlijke diepe onverschillige rust in hem.