De klop op de deur

[p. 778]

XXXIII

IN Amsterdam, het hart van het land, woelde de zorg. Wel was de Beurs in Februari voor een zeer beperkt aantal fondsen weer geopend, maar zaken werden weinig gedaan - en zij, wier fortuin bestond in Russische en Oostenrijksche effecten zagen met schrik hun inkomsten inkrimpen.

Op het kantoor bij Craets en Zonen kwamen ze de stoep op, de angstigen, die van hun rente moesten leven en hun kapitaal belegd meenden in veilige fondsen. Zij zaten er en vroegen raad. Zij vroegen naar den ouden heer Craets, en keken angstig vorschend in zijn vermagerd verdroefd gezicht. En hij trachtte te bemoedigen - te troosten met geduld en uitzicht op een kentering die toch misschien niet zóó lang meer uitblijven zou. En uit zijn eigen fondsen zuiverde hij het ontbrekende aan voor zijn zusters Louise en Caroline, dat zij niets merken zouden en zonder zorg blijven.

Een floers, buiten den slag om die hem in zijn gezin getroffen had en waaronder hij dieper gebukt ging dan iemand wist, breidde zich voor hem over de toekomst. Hij zag wel met scherpen speurzin dat zwaardere en ongedacht moeielijke tijden in aantocht waren, ook voor hen die buiten den oorlog bleven. Hij voorzag mogelijkheden van armoede, van nooit vermoede rampen dreigend over zijn stad, hun veilige groote mooie geliefde stad - over heel Holland.

Zij waren later dan andere jaren, toch nog zes weken naar Bussum gegaan. Om beurten hadden er de kinderen, de kleinkinderen gelogeerd; maar nooit had de algemeene stemming zich kunnen uitworstelen boven den druk om Jetjes dood.

In den koepel zat Annette en keek het pad af, waarlangs zij Jetje ontelbare malen had zien aankomen, met een brief, een kopje koffie, een praatje - en rusteloos wroette en zocht zij den laatsten zomer na,

[p. 779]

al de keeren dat zij beiden te zamen waren geweest, en Jetje gezwegen had of zich met een moeielijk lachje geweerd tegen elke vraag. Zocht zij wanhopig eigen schuld na bij een eenzaamheid zoo groot tenslotte, dat de dood slechts uitkomst bracht.

In haar pijnlijk gespannen hersenen stonden gebrand de woorden van een brief, dien zij gevonden had in Jetjes kast, toen zij deze weken na haar dood, eindelijk opende. Het was een begonnen brief aan Kraus, nooit voltooid, geëindigd midden in een woord - alsof plotseling een besef van dit nuttelooze schrijven over haar gevallen was - geschoven onder een stapeltje zakdoekjes - en vergeten.

O, deze nooit voltooide, met moeite door een doodelijk vermoeid brein, een wanhopig hart, neergepende brief - hoeveel zulke brieven had zij begonnen en vergeten weer - een brief, die als midden in een gesprek begon:

‘Neè, ik kàn dit niet begrijpen, ik zal het nooit begrijpen: deze kou, deze heele verandering in je. Dat je gemeend hebt dit te moeten doen na al wat tusschen ons geweest is - ik had het allemaal wel kunnen verdragen. Je zoudt eens gezien hebben hoè dapper ik dit gedragen zou hebben. Maar samen. Niet zoo alleen als je me gelaten hebt. Als ik maar de zekerheid had gehouden, dat jij en ik één waren. Die zekerheid is weg. En als ik alleen heb gestaan in mijn gevoel, als 't jouwe nooit gelijkwaardig was aan 't mijne - dan heb ik me al die jaren weggegooid. Dan heb ik me overgeleverd aan een vreemde. Ik vecht dag en nacht met mezelf om dien twijfel uit me weg te krijgen, en....

Er kwamen doorgestreepte onleesbare zinnen - een half woord eindelijk, alsof geen kracht plotseling meer bleef....

Later had zij Frederik dien brief gegeven op een avond. Hij had hem gelezen en niets gezegd. Zij hadden samen lang zwijgend gezeten met die wanhopige zoekende vragende stem tusschen hen in, en eindelijk had Frederik hem langzaam in den haard laten glijden.

En daarna hadden zij er niet meer over gesproken. Maar Frederik Craets, als hij dezen moeielijken, grauwen zomer buiten kwam, en vond de Annette die hij nooit had kunnen naderen, voelde zich afgemat als door een te zwaren last. Het was zijn heele huwelijksleven niet anders geweest, maar dezen keer verdroeg hij het nauwelijks. Hoe hijzelf Jetje miste, en geen moment haar uit zijn gedachten verloor, aan zijn aard was de kwelling vreemd van een voortdurend in wroeging zoeken naar wat voorbij was. Hij miste en gedacht zijn kind in groote diepe smartelijke liefde; zijn jammer om haar dood was vernielend soms in zijn ziel, maar het bleef eenvoudig, ongecompliceerd. Hij leed zooals hij liefhad.

[p. 780]

Eenmaal had hij gepoogd Annette te verstaan, haar zich te doen openen voor hem. Had ook zij, in de zelfkwelling die haast haar hoofd deed barsten soms, getracht zich door hem te doen begrijpen. Het was op een wandeling, een langzame die zij deden tezamen op een avond door de stille lanen in het bosch van Crailoo. En hij had gezegd:

‘Vrouw - dat we het kind hebben verloren, dat is al zoo erg. Kan jij niet laten het nog zwaarder te maken door al dat wroeten in jezelf?’

‘Als zij gestorven was als Philip - had moèten sterven aan een ziekte.... maar dit....’

Toen zei hij zacht en smartelijk:

‘Dit was ook een ziekte.’

Zij had een schok van verzet:

‘Een ziekte, dat zij zoo zuiver, zoo eerlijk, zoo exclusief liefhad...?’

Hij keek in de boomen, luisterde een oogenblik naar een vink die floot.

‘Neen. De gedachte dat uit het leven gaan ooit reden zou hebben!

Als onze lieve Jetje het kalm en helder had kunnen inzien, zou zij het niet gedaan hebben.’

‘Maar wij hebben vlak naast haar geleefd, en niets gedaan om haar dat te doèn inzien.’

Hij zweeg. Hij had de woorden uit den brief niet als Annette precies onthouden, want hij kon het in zijn mannenaard niet navoelen. Hij moest onwillekeurig denken, dat als er niets ànders was voorgevallen dan wat Jetje hier Kraus verweet, zij haar leven aan een hersenschim had opgeofferd. Er moesten andere dingen gebeurd zijn.

En toen drongen Annettes woorden pas tot hem door, en ineens dacht hij, waar hij telkens aan moest denken den laatsten tijd en nooit aan Annette verteld had; hoe Fransje tegenover hem gezeten had, nu vier jaar geleden, en gezegd: ‘Ik denk soms dat we missen iets waaraan we ons kunnen vasthouden. Dat we dit niet hebben gekend van onze kinderjaren af, zóó dat het levend in ons werd.’ En hij zei, zwak en klein en benard:

‘Annètje.... Aesopus zeg nu eens een van je ergste waarheden: gelóóf jij dat we te kort zijn geschoten bij onze kinderen, omdat we hen zonder geloof hebben laten opgroeien.’

‘Wij hebben toch niet anders kùnnen doen dan eerlijk leven naar wat voor ons de waarheid was,’ zei ze afgekweld en in verzet. ‘Wat konden we méér? En nu is het alles zoo donker geworden en zwaar...’

‘Niet alles,’ zei hij met zijn oude verweer, zich niet door droefheid te willen laten overmeesteren. ‘We hebben nog veel over. Onze andere kinderen. Onze kleinkinderen. En ik heb joù liefste....’

[p. 781]

Het trof haar, dat hij niet zeide: ‘We hebben elkaar.’ Het was zijn oude beminnelijke bescheidenheid tegenover haar, die haar de tranen in de oogen dreef - en haar als oude vrouw zijn hand deed vatten in een diepe teederheid.

In Amsterdam dan weer zat hij met Pieter en worstelde den tijd door. Pieter had zorg thuis: Eugénies gezondheid was sterk achteruitgegaan, en een verblijf in het buitenland ging voor haar met te groote moeielijkheden gepaard. Zij hoestte voortdurend en in haar magerte leek zij bijna doorzichtig thans. Zij was den zomer ingegaan na den droeven feestloozen winter om Jetjes dood, futloos en slap. Zij kwam logeeren op Mon Désir en lag in een ligstoel achter bij de hei.

Als Annette bij haar zat, zei zij:

‘O heerlijk mama lig ik hier. Het is een weldaad deze verrukkelijke lucht. En u bedèrft me zóó....’

En tegen haar schoonvader:

‘Papaatje, u weet het niet hoè ik verwend word hier. Ik kom ponden aan, heusch....’

Zoo zei zij haar beleefdheden, haar vriendelijkheden met haar heel hooge stem, met haar glimlach die nog altijd betooverend haar doodsbleek gelaat met de groote grauwe oogen doorlichtte - zei ze de phrases die zij niet laten kon te zeggen tegen haar schoonfamilie, haar kennissen.

Maar als ze alleen was, verstierf haar gezicht - rekte ze de armen en dacht: ‘Mijn hemel, hoe ontzettend vervelend is dit alles. Niet om uit te houden. Die stilte, die eenzaamheid. En om den rouw konden zij ook in het najaar nog niet uitgaan of ontvangen....’

Maar in Amsterdam spraken ervarenen, die met een scherpen blik de toekomst overzagen, tegen elkaar uit wat de groote massa nog niet vermoedde: dat een diepe, haast ondelgbare armoede Europa stond te overvallen en uit te mergelen, als niet deze vervloekte hardnekkige strijd tot een spoedig einde werd gebracht. Want de uitschakeling van de groote landen, die Holland graan en hout leverden, hoe was hiervan de uitwerking nu al te bespeuren! Nòg vreesde niemand echt voor kolengebrek, en de kwestie der graanzorg was een punt waar nog slechts de gedachten van enkelen zich op toespitsten. En met een vies gebaar legde Annette iederen avond de broodkaarten uit - ‘die vuile papieren dingen die door ieders handen gingen’ - maar die nog voor niemand beperking beduidden - nauwelijks onderkend werden als zorg voor de toekomst.

Maar in de havens van Amsterdam, loerde gebrek en werkeloos-

[p. 782]

heid in den komenden winter. En wonderlijke dingen gebeurden: zwermen mannen, vrouwen en kinderen trokken in dit lange zachte en schoone najaar uit de steden, op Zondagen en vrije middagen, naar de bosschen, de stille verlaten buitens, en raapten er de eikels, de beukenoten die gevraagd werden voor veevoeder en goed betaald.

Toen Annette eens onverwacht op een dag in November op Mon Désir kwam, vond zij er in stomme verbazing den tuin, de paden, de boschjes overstroomd door een bende mannen en jongens, die iederen eikel en beukenoot wegraapten van den grond, zelfs van de boomen plukten - zonder eenige notitie te nemen van haar komst en tegenwoordigheid. En zij machteloos, zag hen eindelijk tegen donker wegtrekken, met zakken en korven volgeladen op de fiets - en bedacht hoe verontwaardigd zij samen met Jetje zou geweest zijn, dat daar de wintervoorraad gestolen werd van al hun kleine zomervrienden: de eekhorens, de veldmuizen, de egels, de woudduiven. En zij hoorde Jetje zeggen, met haar glimlach: ‘Moeder, wij zijn ook niet sociaal aangelegd.’

Zij voelde een ontzettende eenzaamheid toen zij weer in haar rijtuig stapte, en wegreed door den aanschemerenden herfstavond.