De klop op de deur

[p. 720]

XXIII

OP de Keizersgracht kropen als schapen bij den herder al wat Craets was in die begin-Augustusdagen te zamen. Nog altijd stoof als een moderne Cassandra Sophie Hartonius op alle tijden binnen, deed moeder en Jetje verwijten dat ze geen voorraden insloegen - dat zij alleen voor alles zorgen moest. Zij maakte Hartonius dol door hem te achtervolgen met de vraag naar gemunt geld, en zóó als hij om van haar af te zijn haar wat guldens gegeven had, waren ze weg, verstopt.

Pieter, die nooit veel van Sophie verdroeg, viel op een avond woedend tegen haar uit, toen zij trotsch zat te vertellen hoe zij voorraad machtig werd - kanalen vond, winkels afliep die aan haar verplichting hadden om philantropische redenen.

‘Jij, en die onzinnige troep van je soortgenooten hebben de moeielijkheden geschapen waar we allemaal onder lijden moeten. Jullie met je “Angstbedarf”. De economische gevaren die we loopen hebben we aan jullie te danken - gekken die je bent! Er moet noodgeld komen, de bazen kunnen hun werkvolk niet uitbetalen!’

‘Nu, heelemáál de schuld van de angstigen is het niet,’ bedaarde Frederik. ‘Dat noodgeld zou tòch gekomen zijn, nu de plotselinge mobilisatie zoo'n groote stijging van prijzen geeft. De Bank zal zilverbons uitgeven - er is tenminste onmiddellijke samenwerking tusschen de Regeering en de Bank en de Handelmaatschappij.’

Met Pieter samen, die korzelig kortaf, maar altijd helder en bij de pinken was, roeide hij moedig tegen den stroom op. Samen stonden ze en keken toe bij den aftocht der groote toer-auto, die zoo dikwijls langs hun gracht gekomen was met den toeterenden luidspreker - die nu volgeladen op den bodem met metaalgeld, daarop gestapeld groote pakken bankbiljetten, en daar boven op gewapende mannen, de provincie inging om geld aan de kantoren te brengen.

[p. 721]

En samen worstelden ze als twee goede kameraden die verbijsterende eerste weken door, toen de oorlog Holland vlak langs was gegaan, maar de binnenlandsche toestand al wat leefde in den geldhandel slapeloos hield van spanning. En de oude Frederik zei als hij eindelijk 's avonds tegenover Annette kwam te zitten, om zijn vermoeide oogen de leden gerood: ‘'t Is goed een grooten zoon te hebben.’

De mannen die in Amsterdam in deze dagen op den voorgrond stonden, leefden een fel bewogen leven. Hoe dwingend, alle krachten van geest en lichaam opeischend, was op eenmaal het bestaan geworden. De oude stad keek neer op een totaal uit de voegen gerukt leven. Werkeloozen liepen in troepen rond na de plotselinge bedrijfsstoornis. Armoede, angst voor den komenden winter, wonden de vrouwen uit het volk op.

En reeds den tienden Augustus vergaderden Craets en Cloese en Hartonius met andere Amsterdammers tot oprichting van een Koninklijk Nationaal Steuncomité, op initiatief van de Koningin, tot leniging van den nood der arbeidende klasse, tevens om de productie en 't verkeer weer op gang te helpen.

Het scheen nu wel duidelijk dat voor Holland het oorlogsgevaar voorloopig niet zoo groot meer was - en in Amsterdam keerde na de paniekstemming der laatste weken de rust weer, al bleef een zware druk, niet alleen om economische redenen de harten belasten.

Want beangstigend kwamen de berichten over een veldtocht in België, van een alles vertrappend, vernielend, met geweldige, schijnbaar onoverwinnelijke middelen toegerust leger. Die den oorlog van zeventig hadden meegeleefd, dachten terug aan dien niet te stuiten opmarsch toen van het Duitsche leger dat zich sloot om Parijs. Er was een onheilspellende vreeselijke dreiging in, nogmaals dien opmarsch te zien naar Parijs, als niet het vereenigd Engelsch-Fransch leger in België den voortgang zouden weten te beletten. Angstig gespitste ooren luisterden naar den dreunenden voetstap, die ongehinderd zijn weg vervolgde. Om Luik stortten de forten onder het zwaar geschut - en een broos bezit leken nog maar bij de echo's van dat gebulder de schoone torens van Amsterdam in de blauwe zomerlucht.

Als Pieter Craets in die eerste dagen thuis kwam vond hij er alles in de war. Eugénie lag te bed, Rosa was nog niet teruggekeerd. De meisjes waren onhandig, zorgeloos, wisten van niets. En hij zei tot zichzelf: zonder Rosa ging het niet meer in huis.

Als een klauw om zijn hart was er deze oorlog, die misschien het meisje beletten zou terug te keeren. Wanneer hij dit een oogenblik

[p. 722]

indacht, verloor hij grond, raakte hij zijn nuchtere heldere kalmte kwijt. Wat Rosa voor hem geworden was besefte niemand, noch in de familie noch in zijn gezin. Het was hèm bewust geworden plotseling het vorig jaar.

De jonge Pieter, die eenmaal getrokken werd naar zware donkere jonge vrouwen uit Amsterdams volk - die dit met geweld verwonnen had, omdat het zijn illusie dreigde te vernietigen waarheen van teer kind af zijn wil zich richtte - de oude Pieter uit die vergeten verdrongen jongensjaren was opgestaan, onoverwinnelijk en onbetoombaar, en had zich gekeerd tot het eenvoudige, warme, typisch vrouwelijke en moederlijk zorgende; zooals een vermoeide en veel verdwaalde reiziger eindelijk bestoft maar tevreden zijn eigen deur weer inkomt. Hij hield van Eugénie zooals hij altijd van haar gehouden had, bewonderend en liefhebbend haar gratie, haar representatieve hoedanigheden - de rust ook van haar onverschillig glimlachende, altijd vriendelijke tolerantie, die hem nog nooit een onheusch woord had toegevoegd. En hij was een blind liefhebbend vader - op zijn muizen had zich al de warmte, waartoe zijn hart in staat was, saamgetrokken.

Maar naast dat alles ging zijn veiligheid, zijn rust, zijn kracht, zijn kalmte: Rosa. Rosa, die hij soms dagen lang nauwelijks zag, maar altijd wist om hem denkend - in elke kleinigheid, onontbeerlijk voor zijn prikkelbare gezondheid. Hoe was hij daarin zoo vergleden als in iets dat hij niet meer missen kon.

Hij dacht in deze dagen van kwellende onzekerheid terug aan een avond toen zij hem boven op het portaal had gewacht, en met oogen donker van woede had toegebeten:

‘Ich will nicht länger bleiben. Gehe sofort.’

Hij begreep - een moment verwezen, verward. Doorzag onmiddellijk. Hij had wel haar plotseling verstrakt gezicht gezien, toen hij, Eugénie, zeer bekoorlijk in een nieuw toilet, kuste.... Maar hij, voor wien op kantoor mannen kropen, zou zich toch niet door een ondergeschikte in zijn huis de houding tegenover zijn vrouw laten. voorschrijven!

‘So geh,’ had hij kortaf gesnauwd.

Later wist hij, hiermee had hij haar onverbrekelijk aan zich gebonden. Op eenmaal was zij weer stil en onderdanig geworden, hing hem temeer aan om die koelere nuance in zijn blik, zijn stem - en bij het weggaan voor de vacantie had zij hem plotseling tegengehouden, met bevende stem gezegd:

‘Bitte - sag dasz doch alles wieder gut ist jetzt.’

‘Ja, wenn du vernünftig bist.’

[p. 723]

In deze dagen dacht hij aan zijn koelheid - hoe 't zijn zou als zij niet terugkwam. En Eugénie kreunde en zuchtte:

‘Was Rosa maar terug - wat moèt ik beginnen zonder Rosa!’

Hij zei niets. Hij dronk zijn kopje ondrinkbare thee dat Lily voor hem neerzette, terwijl als in een caleidoscoop alle gebeurtenissen en gesprekken van den warmen vollen dag door zijn hoofd roesden. En door dit alles heen de gedachte: ‘Als morgen de oorlog oversloeg naar Holland, was zij een vrouw uit een vijandig land, die hij in huis niet eens meer hebben kon....’

Haar duidelijke liefde, haar toewijding, haar kleine heerschzucht, haar zorg die zich in onkreukbaar plichtsgevoel over hen allen uitstrekte, haar werkzaam leven, het trok alles aan hem voorbij, terwijl hij zat in den avond op de slaapkamer waar Eugénie reeds te bed lag, en buiten regendruppels zwaar tikten op de kastanjeblaren. Hij dacht hoe niemand hem ooit begrepen had in zijn lichamelijken nood als dit meisje - niemand sinds zijn moeder in vroege kinderjaren, want later verdroeg hij geen medeweten.

Hij stond eindelijk op om ook naar bed te gaan, toen plotseling zijn das uit zijn handen viel: van beneden klonk een zachte bel op door het stille huis.

Eugénie zat meteen recht in bed: ‘Rosa??’

Hij liep naar zijn eigen kamer en keek uit het raam. Een kleine donkere gestalte stond op de stoep, een rond blank gezicht keek naar boven in verwachting. En zoo ontroerde hem plotseling dat stille opkijken, waar zij stond trouw teruggekeerd op de stoep van zijn huis met al haar pakken beladen, en wachtte om binnengelaten te worden, dat hij een oogenblik met moeite den kreet weerhield: ‘Du! Bist du es - endlich!’ Maar hij sloot zacht het raam en haastte zich naar beneden, lichtte met bevende handen de ketting van den haak.

‘Rosa....’

Zij wankelde binnen, zonder zelfs te groeten. Hij zag hoe bleek zij was, met de sporen van tranen op haar bestoft, bezweet, verbrand gelaat. En op de bank in de gang viel zij neer, met den rug van haar hand tegen haar klam voorhoofd gedrukt.

‘Sie wollten mich nicht gehen lassen. Sie haben mich gescholten meine Schwester, die Mutter. Der Vater ist fort in Frankreich, auch meine ältesten Brüder. Die Mutter wollte, dass ich lieber zu Hause bliebe um auf dem Felde zu arbeiten.... die Kühe.... Das Korn soll gemäht - die Männer alle fort.... Gott und da bin ich dòch gegangen - sie.... sie haben.... ich....’

Ze viel plotseling opzij, slapend of flauw dat wist hij niet. Hij wist maar één ding: dat dit kind alles had opgegeven om bij

[p. 724]

hem te zijn. Zij had zich laten uitvloeken voor slechte dochter, zij die zóó aan huis hing - alles liever dan van hem gescheiden te zijn.

Hij stond stom voor haar en zag op haar neer. Er klom iets in hem naar boven, wat hij nooit gekend had, een diep geluk: voor 't eerst een vrouw, die om hèmzelf van hem hield - zoo ziekelijk als hij was en oud in vergelijking.

En op eenmaal bukte hij zich, trok haar in zijn armen, kuste haar begeerig, verlangend op den weeken mond.

Zij bewoog zich niet - zij lag stil tegen hem aan. Tot zij haar hand ophief, en aldoor zwijgend streelde over zijn haar, zijn hoofd. Toen stond zij moeielijk op; ging hem voor op haar pijnlijke voeten. langzaam de trap op naar haar kamer.

Hij volgde talmend, verward.

Eugénie zat in spanning rechtop toen hij binnenkwam.

‘Is zij het?’

‘Ja.’ Hij begon te praten in een plotseling opgewonden behoefte. ‘Verbeeld je, ze wilden haar niet laten gaan. Alle mannen zijn daar weg, ze hebben de vrouwen noodig voor den veldarbeid - en zij is toch gekomen tegen hun zin....’

‘'t Verwondert me nòg,’ zei Eugénie. ‘Zulk volk denkt meestal er niet aan hoe ze iemand dupeeren als eigen voordeel op 't spel staat. Enfin, ze is er. De rust. Ik kan haar loon wel verhoogen.’

Ze ging opgelucht liggen, sliep in.

Hij lag wakker te luisteren alsof eenig geluid uit die andere kamer tot hem moest doordringen.