De klop op de deur

[p. 672]

XVII

DE vogels!

Dien zomer van negentien-dertien stegen ze op boven Amsterdam! De groote vogels, door menschelijk vernuft gebouwd; waarheen sinds Olieslagers zijn eerste tochten had gedaan, duizenden ongeloovig, verlangend, angstig, bewonderend en verwerpend opzagen. Nieuwe bewoners van de luchten over de torens. Een nieuw geluid, een nieuwe gedachte door heel Holland: vliegen.

En een jong geslacht begroette de Vogels. Andere oogen dan die verschrikt, in verzet, den eersten spoortrein hadden bezien; andere dan die zich afkeerig hadden betoond van fiets en auto. De kinderen van dezen tijd, opgegroeid met moderne beweegkracht, begroetten vreesloos en blij als bij hen behoorend den nieuwen man in de maatschappij: den vliegenier. En de nieuwe held ook was geboren. Hij die volbracht de duizelende glijvluchten hoog in de lucht, hij was de held van dit nieuw geslacht. De pioniers van den geest verzonken in volslagen onbelangrijkheid. De mensch van belang alleen was iemand met oliejas en bril.

Ook Francine Craets werd gegrepen door de nieuwe sport. Zij die de toenmaals nieuwe sporten als vrouw de spits had afgebeten, haar greep, over den dood van Philip welke haar diep had geschokt, een felle belangstelling voor wat daar de lucht insteeg - de begeerte dit wonder telkens weer te zien.

Jenny zei geamuseerd:

‘Ik vind je curieus moeder.’ Maar haar scherpe oogen zagen verwonderd en niet begrijpend Francines duidelijke opwinding.

Het bloed van haar verlangende avontuurlijke grootmoeder Goldeweijn klopte in haar. ‘De wereld onder je laten met al zijn

[p. 673]

onvolmaaktheid, zijn moeiten en geringe voldoeningen - die daar weg zien zinken in al zijn zwaarte, en zelf op te zweven in de ruimte! Ze vergat iedereen om zich heen terwijl ze daar zat, telkens weer op het vliegterrein. Niet de mannen die het volbrachten interesseerden haar, maar het wonder zelf.

Vogel zijn - zonder gewicht heen te zweven....

En ze voelde een verlangen dat ze nooit had gekend: naar eenzaamheid. Niet de eenzaamheid onder de menschen, maar eene die je vereenigde met de elementen. In nevel en wind, in regen en zon en wolken - wèg!

In zijn winkel luisterde De Roos naar het ronken der motoren. En met Leedebour sprak hij over den tijd. De geweldige groei der techniek - hoe zweepten in de groote landen artillerie en ingenieurskunst elkaar voortdurend op. De geest vermechaniseerde.

‘Ja,’ zei Leedebour, ‘in Duitschland is een geslacht opgegroeid dat alles van innerlijke hoogere schoonheid heeft overboord gegooid. Een geest die zich door niets aan iets gebonden voelt. Zie de litteratuur: Sorge's Der Bettler, Der Sohn van Hasenclever.... Ze eischen een nieuwe gevoelssfeer, een nieuwe wereld. Ze hebben andere bewustheden, andere behoeften dan wij. En dat alles hebben in geringer mate ònze kinderen, al missen die het perverse meerendeels.’

‘Het is een vreemde tijd - onbekende krachten werken overal.... in de politiek ook. De keizer schijnt zeer vredelievend, maar het neemt niet weg dat de toestand in Europa gespannen is, en per slot, trots alle mooie redevoeringen op oorlog voorbereid. De Europeesche vrede! Maar denk eens aan Krupps enorme kanonnenindustrie - denk ook eens wat die dingen daar in de lucht, die we zoo goedig belangstellend, bekijken, een macht zouden kunnen worden!’

De jonge Kornelis schoof bij, luisterde begeerig en tegelijk verwerpend, in al den waan en den gloed van zijn jeugd. Zei zijn boekenwijsheid en zijn theorieën zooals de jonge Karel De Roos die eens gezegd had - en zooals zijn moeders geduldige glimlach daarover was heengegaan, zoo ging ook thans de zijne. Een glimlach, die zich vasthield aan 't geloof in schoonheid; aan de enkelen die deze nog te brengen vermochten.

Hij had Kornelis meegenomen naar den lieder-avond van Henschel; maar het boeide den jongen niet.

‘Een oude man,’ zei hij verwerpend. ‘En die sentimenteele liedjes van Schubert, wat heb je daàr aan!’

Tegen Annette in haar zwaren rouw zei De Roos met een glimlach:

‘Ik heb me een zoon aangeschaft, maar hij is niet van mij. Hij behoort geheel aan den nieuwen tijd.’

[p. 674]

‘Maar hij lééft!’ dacht ze hevig. ‘Hij lééft!’ Er bestònd geen leed, alles was te aanvaarden, alles goed, waar niet was dat verschrikkelijk gemis. Niet het weten dat je je kind - je kìnd! - kwijt was!

Voorgoed.

In den koepel op Mon Désir had zij gezeten dien eersten zomer, maar zij was altijd geweest op het kleine bovenhuis bij hem. Ze praatte in haar geest de tallooze gesprekken over die zij met hem gehad had sinds hij ziek geworden was - kleine gesprekjes, een enkel woord, een blik soms als antwoord.... Maar geroepen had hij tot haar hart, wanhopig, vechtend, smeekend, zoekend.... En zij zocht, zocht terug, meedoogenloos voor zichzelf waar zij was tekortgeschoten.

‘Ik heb hem zoo weinig kunnen meegeven,’ dacht ze gepijnigd. ‘Als ik hem had kunnen geven het vast geloof in een volgend leven. Ik heb hem den strijd moeten laten uitvechten met het verschrikkelijk weten: de scheiding van al wat hem zoo lief was.’

Zij worstelde, zich aanklagend, in een stomme wanhoop. Zij kon het Frederik niet zeggen, want hij beleefde het zoo totaal anders. Hij ontweek ook hier het bitterste, zocht de eenige manier waarop hij deze smart dragen kon: door nog ruimer den anderen zijn liefde te schenken.

Naar Pieters gezin gingen hun gedachten, hun aandacht te meer. Laat op een middag kwam Annette er. Eugénie was uit. Zij vond alleen Rosa, die zat te naaien in het kleine kamertje. In het Hollandsch dat zij gebroken, met sterk accent sprak, vertelde zij:

‘Mainheer was de laatste taid weer zoo benauwd - mefrouw wist dat niet, want mainheer wou dat niet. Dan stond mainheer mitten in die nacht op, en zat beneden. Als zai het hoorde, ging zai stil naar de keuken en zette thee - ja die thee die wel darvor half....’

‘Merkt mevrouw het niet?’ ondervroeg de moeder onwillekeurig.

‘Mefrou ies meist zoo müd. Dan wil mainheer mefrou niet wekken.’

Zij keek stil voor zich. Haar jonge poezele figuur was zwaarder geworden - er sprak iets door en door vrouwelijks uit elk gebaar.

Het meisje ging voort - zij sprak rustig, met ingehouden stem:

‘Mainheer kan niet voor sich sorgen. Een mann kann dat niet. Iek word meist wakker als iek hem hoor op die trap. Ach, het ies hier im Hause ook meist zoo voll, mit den vielen Festen. Mainheer iest oft so müde....’

Zij poosde, terwijl zij stond al dien tijd beleefd, bescheiden voor Annette.

‘Es ist schrecklich wenn er es hat.’

‘Gebeurt het dikwijls den laatsten tijd?’

[p. 675]

‘Ja sehr oft.’

De muizen kwamen kalm de kamer binnen, groote teere kinderen, vriendelijk onverschillig voor hun grootmoeder, gingen direct met hun handwerk naar Rosa.

‘Kijk Rosa, hoe ik ben opgeschoten?’

‘Rosa, begin jij nu dien kant voor me?’

‘Ja gewiss, gleich. O schön, wie du gearbeitet hast! Het ies vor den geburtstag von mefrouw,’ verklaarde zij Annette.

Annette keek stil aandachtig naar het drietal. Zij zat er statig in haar rouw. De muizen keken soms vluchtig naar haar - licht verwonderd. Het was toch al een hééle tijd geleden dat oom Philip dood was.

Maar Annette zat te denken, hoe volkomen Rosa de plaats der moeder, der vrouw innam. Zij bedacht het onwillig, zich verzettend tegen haar waardeering. Een gedachte, die zij geen toegang geven wou, drong door tot de poort van haar innerlijk weten.

En haar groet aan Rosa die bescheiden en nederig de deur voor haar openhield, was koel en afwerend uit de hoogte.

Binnen zei Hester:

‘Verbeeld je, vandaag zei Juffrouw Closing op school dat Lou's vader zoo jong gestorven was. Zoo jòng....? Een oude man was oom Philip toch al?’

‘Hoe oud dan?’

‘Drie-en-veertig. Vindt jij dat jong?’

Ze moesten lachen. Piekten ijverig.

‘Ze is zelf stellig veertig. Ze was zeker verliefd op hem.’

Na een poos zei Li:

‘Vader is veertig.’

‘Ook oud.’

Over hun gebogen blonde hoofden keken de donkere oogen van het Duitsche meisje neer - gespannen.

Hes keek op.

‘Waarom heb je zoo'n kleur, Rosa?’

‘Weiss nicht.’

Kortaf was de stem.

De muizen lachten. Piekten.

En op zijn kantoor keek Frederik Craets naar buiten. Zijn zachte oogen tuurden voor zich uit. Het was wonderlijk, dat hij sinds hij hem verloren had, aan zijn oudste minder dacht als mensch dan

[p. 676]

als aan den kleinen jongen, dien hij op eenmaal weer in zich teruggevonden had.

Bij Betsy was hij gekomen na de begrafenis en had gezegd als de natuurlijkste zaak ter wereld, dat hij de opvoeding der kinderen op zich wilde nemen. Hij had gesproken, kiesch, met voorzichtige woordenkeus, trillend van ontroering, en haar platte stem, schor van ingehouden tranen had er tegen aan geketst. Struikelend over haar woorden, haar natte zakdoek tot een propje gebald in haar kleine sterke hand, had zij gezegd: zij wilde niet meer dan de toelage die Philip tot nu toe had gekregen. Verder zou zij voor haar kinderen zorgen. Zij wilde niet dat zij tegenover de neefjes en nichtjes stonden als stumpers die het genadebrood aten van hun grootouders.

Zij had zijn gezicht zien betrekken in niet begrijpende gekwetstheid. Maar in zijn blauwe oogen die vol verwijt haar aanzagen, vond ze opeens Philips oogen terug. Toen had ze wanhopig hartstochtelijk met haar gezicht tegen zijn hand gesnikt:

‘Vader ik ben zoo ongelukkig. Ik kan niet zonder hem, hij was mijn leven. En onze kinderen - dat is hij. Als ik die door een ander laat onderhouden, zijn die ook niet meer van mij.’

Hij had haar arm klein weerbarstig hoofd gestreeld: ‘Niets zou er gebeuren met Philips kinderen wat zij niet wilde. Als ze maar beloofde bij hem te komen in geval van nood.’ En toen had ze lang bij hem uitgeschreid, de overvloedige tranen van haar jeugd en haar beroofdheid. En hij had gerekend op den tijd, op haar gezond verstand. Vóór alles wilde hij haar niet van zich vervreemden.

De slag van Philips dood had hem zwaar getroffen maar niet verslagen. Hij hàd den jongen, het jongetje vooral, diep in hem zoo lief als een levend bezit nog - hoe wonderlijk was dat. En het scheen of met de smart om zijn oudste, de liefde voor al zijn kinderen zich nog verdiept en verinnigd had; of hij de vreugde om die liefde thans nog dieper doorproefde.

‘Hij is van ons weggegaan, maar we hebben zijn kinderen, en zijn vrouw,’ had hij gezegd den avond na de begrafenis tegen Annette.

Zij met haar hoofd aan zijn schouder moest denken aan zijn geluk toen de jongen zou geboren worden. En in de weken en maanden die volgden, dat gansche eerste jaar na Philips dood, bleek haar het onvatbare: het was voor hem geluk gebléven. Hoe wonderlijk het scheen, hij nam dat leed als een deel van het geluk, dat met Philip niet voor hem gestorven was. Zijn oogen bleven helder, en begeerig haast zocht hij zijn andere kinderen, zijn kleinkinderen. In veel later jaren zouden deze zich herinneren, hoe daar onverwacht voor hun school kon staan de tengere rechte oude mannenfiguur -

[p. 677]

grootvader die hen halen kwam. Mies vooral kon innig zich hangen aan dien mageren trouwen arm. En Jenny met al haar spottende onverschilligheid ging toch expres naar de Keizersgracht om voor opa te spelen en zijn oordeel te hooren, en was gestreeld met zijn lof.

Ook Eugénie zocht de oude man, hardnekkig. Hij keek naar haar uiterst verfijnde, zich toespitsende kwijnende gratie met kennersblik, en liet geamuseerd den nerveusen fladderenden woordenstroom over zich heengaan.

‘Wat is het leven druk, vader! Wilt u wel gelooven dat ik eigenlijk soms niet eens meer weet dat ik nog een man en kinderen heb? Zoo weinig zie ik ze.’

‘Wel kinderlooze weduwe,’ spotte hij, ‘probeer dan eens te zien of je nog een vader hebt, en ga met me theedrinken.’

Van zijn gesprekken hield ze, en daarom ook zag hij haar anders en beter dan de overige familie.

‘Dien vader - dièn heb ik nog, dat wéét ik,’ kon ze ineens zeggen met een overrompelende franke hartelijkheid temidden van haar koelheid.

‘Kom papaatje - we gaan - waarheen....?’

‘Waar je wilt.’

Hij stond rank en recht ondanks zijn zeven-en-zestig jaren. Hij ging graag uit met de bizonder gracieuse, elegante vrouw die zijn schoondochter was. Want dit was zijn geheim: hij had de gave naar elk van zijn kinderen en kleinkinderen den kant te keeren die hùn psyche vroeg. Naar Eugénie keerde hij zijn mondaine luchtigheid - met Mies was hij vol belangstelling voor de medische wetenschap, Mies die in September had groengeloopen en het studentenleven verrukt genoot. Met Jenny praatte hij muziek. Bij Betsy hoorde hij aan de wanhopige uitbarstingen van haar leed - de driftige uitvallen tegen de familie - en was er de vredesengel. Met Pieter praatte hij zaken - bij Francine troostte hij met een pretje - bij Sophie was hij gezellig en riep een haast vergeten vroolijkheid in haar weer wakker.

Jetje - bij Jetje had hij het besef dat zij zonder woorden een geheim samen wisten. Met Jetje liep hij gearmd terug van een concert van Kraus, en hij zei ontroerd:

‘Wat heeft de kerel verrukkelijk gespeeld. Hij is de eenige onder de jongeren die me zoo doet genieten.’

Toen hij even opzij keek, zag hij haar gelaat overglansd van zoo'n stralende blijdschap, dat hij zijn oogen afwendde alsof hij een onbescheidenheid begaan had.

Maar bij Frits.... daàr zat hij ongelukkig in een hoekje en pro-

[p. 678]

beerde wel te praten, maar keek onderwijl met afschuw naar den rommel in het Hol. En vroeg zich bitter af, of dit het leven was van een man van zes-en-dertig, en of dit zoo duren moest: een langzaam verouderende, zich verwaarloozende vrijgezel.

‘Geen vrouw zal hij hebben op zijn ouden dag om voor hem te zorgen, zich over hem te erbarmen als hij vervelend wordt en stumperig en oud.’

Dan zei Frits opeens wonderlijke dingen.

‘Vindt u 't hier èrg naar vader?’

‘Welnee.’ De oude Frederik schrok op. ‘Hoe bedoel je.’

‘Ik vind 't zoo goedig van jullie bij me te komen - want jullie moeten 't hier wel ijselijk vinden.’

‘'t Is zoo niet onze lijn.’

‘Juist.’

Later bracht Frits hem naar den trein - en stond op het perron, en wist dat het eenige waar zijn hart aan hing thuis was, en dat hij toch absoluut tegen dat alles moest ingaan. Philips dood had hem in zijn overgevoeligheid plotseling de gedachte gegeven: hoe àlles eenmaal zoo weg zou vallen en hij alleen zou blijven. 't Was wonderlijk dat zijn vaders zorg en zijn eigen vrees elkaar hierin raakten en dat zij 't nooit uitspraken.

Eenmaal had hij de rust begeerd, de eenzaamheid. In den laatsten tijd begon in een abnormaal laat ontwaken, de schemer der bewustheid in hem door te breken van verloren en nooit terug te winnen jaren.

Hij had zich niet opgewassen gevoeld tegen een leven als dat van anderen - in een vrees, een afkeer was hij ervoor teruggekrompen, zooals hij eenmaal voor school, voor alles van het daadwerkelijke leven terugkromp. Hij had zich afgezonderd, nu in dezen dan in genen kring een korten tijd geleefd, maar nooit was iets hem gemeen geworden. Hij had het verwerkt als iets redelijks met zijn verstand, dat een mensch zich buiten alle overlevering en conventie moest kunnen plaatsen, en in een vrij leven zichzelf zijn. Dat dit alleen menschwaardig en eerlijk was. Maar zijn hart had het nooit kunnen aanvaarden. Hij had in den eigen kring niet kunnen leven, maar zich ook nooit los gemaakt, was er tegen aan blijven hunkeren. En tegenover de zijnen had hij zich niet de man gevoeld die fier en vrij zich losgebroken had, nooit anders dan de mislukkeling. Hij had al wat geslachten in hem gezaaid hadden aan gedachte, gevoel, niet kunnen uitwerpen voor wat één zwak leven niet machtig was. Het kòn niet in zijn overgevoeligheid, zijn diep wortelende aanhankelijkheid, zijn familiezwak, uitgeroeid. Nu hij zes-en-

[p. 679]

dertig was, begon het hem te besluipen, het gevoel van gemis. Hij keek rond als hij in den familiekring zat, en zag dat jonge, frissche geslacht met een sterk uitbloeiende nieuwe kracht. Jong - jòng - gesproten uit zijn broers en zusters. En het besef kwam in hem hoe uit hem alleen geen nieuw leven voortkwam, dat de band moest wezen tusschen hem en het groote leven. Dat hij een eenling was, en dat dit een mislukking beteekende van een menschenleven. Hij dacht hoe zijn moeder gezegd had: ‘Dat is geen leven voor een man.’ En hoe hij dat in onmacht verworpen had.