De klop op de deur

[p. 569]

Vierde boek
De nieuwe Wereld

[p. 571]

I

HET eeuw-einde had Amsterdam gelaten de herinnering aan een periode van felle opleving in kunst en maatschappij; en deze herleving zette zich voort in een nabloei bij het prille begin der nieuwe eeuw.

Karel de Roos op een najaarsmiddag in het jaar negentien-honderdacht, dacht, terwijl nieuwe boeken door zijn handen gingen bij het schikken van de etalage, hoe Leedebour eenmaal gezegd had, dat het hart van het volk bewees niet geraakt te zijn door het socialisme noch door de vrouwenbeweging, omdat het nergens in de kunst tot bepaalde uiting kwam. Maar de eene stem die toen reeds van fijnhoorenden de aandacht had getrokken door het diep hartstochtelijk timbre, in die stem was thans de klank ontwaakt welke uitriep en klaagde het wereldleed.

Hij legde Opwaartsche Wegen naast het vier jaar oudere De Nieuwe Geboort. Dit was de dringende dwingende groote stem, dat was het hart dat luide riep zijn klacht en zijn aanklacht in den ontwaakten tijd.

De handen van Karel de Roos gingen voorzichtig en zorgvuldig wikkend voort de boeken te schikken Deze winkel had den tijd gekend dat de kopstukken der Hollandsche litteratuur te tellen waren - den tijd van Bosboom en Schimmel en Alberdingk Thym - van Van Lennep, Potgieter en Huet. En Multatuli de eenling, de heftige zoeker, de aanklager en verachter, en zelf toch zoo onevenwichtige, had er tusschen gelegen met zijn getuigenis van onrecht. De Roos' handen raakten Zola's La Terre, en hij bedacht hoe ook deze groote had getuigd en gevochten tegen een geweldig onrecht met zijn donderend J'accuse, dat maandenlang Frankrijk en de wereld daarbuiten in spanning hield. Een uitdaging, een beschuldiging geslingerd naar de

[p. 572]

gansche anti-semitische stemming van het Frankrijk dier dagen, waar de rampzalige Dreyfus op het Duivelseiland het onschuldig veroordeelde slachtoffer van werd. Daar greep een groot kunstenaar met de macht van zijn woord in 't sociale leven in.

‘Maar eindelijk werd toch ook de gansche maatschappelijke kentering door de kunst in Holland gegrepen, al waren het slechts nog de enkelen die getuigden. Hier lagen ze, Adama van Scheltema's liedjes, zijn Zwervers verzen, uiting van den gevoels-socialist. En Heyermans met zijn tooneelstukken - de joodsche geest, socialistisch zijn werk in woord en vorm, maar het hart dat eronder stak slechts van een overgevoeligen zachte - die iederen Zaterdagavond in het Handelsblad met zijn Falklandje een kleinen roman gaf in wonderbaarlijk vruchtbaar scheppingsvermogen.’

Hij legde er Warhold tegen - hij hield ervan contrasten te scheppen - dezen Van Oordt, een droomer die de hedendaagsche maatschappij ontvlood, niet in 't socialisme maar in een grijs verleden. Een geestelijke broeder van Ary Prins, maar feller van kleur en passie deze, in zijn merkwaardige taal zonder werkwoorden, waar alle behoorlijk onderwezen Hollanders zich verontwaardigd van afkeerden.

‘Dat's negertaal!’ zei een oude heer verleden week woedend, ‘voor zulk Hollandsch zou iedere jongen van school gestuurd worden.’

De Roos glimlachte. Hij had Vragensmoede geraakt, en hij vond het pikant deze heftige mannenhatende persoonlijkheid te zetten tusschen al deze schrijvers. ‘Want ja, de vrouwen waren ook in proza begonnen zich te uiten over wat hen sociaal greep. Daar hadt je Barthold Meryan, daar Hilda van Suylenburgh, waar zooveel meisjes zenuwziek van waren geworden. In zijn tijd kregen de meisjes en vrouwen van verdriet en liefdeleed de tering, nu losgesprongen uit het insnoerende modekeurs, werden het allen Eline Veres. Nog nooit werd er zooveel van zenuwziekte gehoord. Dat kwam van die verderfelijke lectuur van Couperus zei men. Na De Stille Kracht, Lijnen van Geleidelijkheid, en de Boeken der Kleine Zielen kreeg die heel wat op zijn kerfstok. En hoe weinigen van zijn tijdgenooten zagen de uitzonderlijke groote schoonheid van dit werk, dat gestalten schiep, die nooit meer uit den geest vervaagden.

Ja - de vrouwen - op eenmaal losgekomen, losgetoornd over vrouwenleed, en mannenonrecht. Anna de Savornin Lohman in de Hollandsche Lelie, haar banbliksems slingerend naar al wat man was. Maar.... kunst werd het niet. Het was eerlijk, verwoed, soms juist, meestal te ver gedreven door eigen beleedigd zelfgevoel.

[p. 573]

Maar ach - al deze boeken, die over twintig jaar niemand meer lezen zou, hoogstens nog als curiositeit, als tijdverschijnsel, en de namen der schrijfsters niet meer kennen - zij betoogden niet voor een honderdste part als dat eene kleine boekje hier, dat juweeltje Orpheus in de Dessa van onrecht en menschenleed.

Dàt was schoonheid, zoo goed als Catherine - zoo goed als De Dochter. En zóó iets te kunnen geven, dàt beduidde eerst de geestelijke groei der vrouw.’

Karel de Roos stond met nog een boekje in zijn handen - en zijn vingers werden teeder toen hij het apart legde. De nabloei der Tachtigers had den eenen gebracht, die na Vondel de diepe groote schoonheid in vorm en gedachte schonk. Maar dieper, verfijnder. Een kind van zijn tijd was Boutens, Vondel een zeventiende-eeuwer met al de forschheid der gezonde leefkracht van die dagen. In hem was niet de mijmering, niet naast de verfijning de haast ontstellende scherpte van visie, die diep tastte en raakte in 't hart. Boutens die een luchtigen band legde tusschen het tijdelijke en het eeuwige. Hoe hij zijn ouden Vondel vereerde, déze stond hem nader, kon dingen zeggen als opbezworen uit zijn eigen ziel. Niet socialistisch of communistisch - de menschenziel uit alle tijden, boven eb en vloed der momenteele beroeringen uit....’

Hollende jongensvoeten deden hem omzien. In den winkel over de toonbank hangend een jongen van ongeveer veertien jaar, die met belangstelling keek naar zijn werk.

‘Hebt u de heele etalage veranderd, oom?’

‘Ja - kom maar kijken.’

De jongen tuurde ingespannen; intelligente heldere oogen, een blonde kop bewegelijk van meeleven.

‘Oom, geeft u me een ander boek te lezen dan Samuel Pickwick - daar vind ik niets aan. Flauwe grappen.’

‘Flauw - jongen, 't is prachtig.’

‘Nou.... voor u misschien, maar ik vind het snert. Geeft u me Sherlock Holmes, dat lezen de jongens op school allemaal....’

Karel de Roos glimlachte. Zijn hand zocht langs de planken, greep een boek.

‘Ik heb het eten klaar!’ riep een vrouwestem.

In de achterkamer stond de tafel gedekt. Een nog frissche jeugdige vrouw sneed het vleesch.

De Roos schoof behagelijk aan. Hij luisterde naar het gepraat van den jongen met zijn moeder, rap en zeker gingen de vrouwehanden over tafel....

[p. 574]

Karel de Roos uit zijn litteratuurdroom gewekt, peinsde nog voort. Zijn gedachten gingen terug naar de verandering in zijn leven, nu vier jaar geleden. Toen hij het nichtje, vroeg weduwe geworden met een zoontje, bij zich genomen had als huishoudster en gezelschap - in den honger ook naar een kinderstem in zijn huis.

Toen had hij nog eenmaal een lichten droom gehad. De jonge vroolijke vlotte vrouw die de sfeer in zijn huis bracht, zoo lang in eenzaamheid gemist - en zijn overweging haar te trouwen, de hunkering naar een normaal mannenleven in eigen huis. Zij was zestien jaar jonger dan hij.... en dàt had hem tenslotte weerhouden. Op eenmaal de vrees, dat zij hem nemen zou terwille van de toekomst - maar dieper nog de nooit verloren zekerheid van een ideaal. Was hij zoo oud geworden en het trouw gebleven om het ten slotte voor iets minderwaardigs te verkwanselen? Zonder schade aan je ziel daalde je niet af van de hooge toppen tot de gelijkvloersche wereld. Wat was het bezit tegen den droom - zelfs het bezit had hij leeren te zien als minder begeerenswaardig; En de woorden zongen in hem uit Pierrot Moderne:

‘Machtiger is de droom dan 't leven.’

Zoo was De Roos eenzaam gebleven, maar in zijn huis ging wat hem geluk gaf: een kinderstem en kindervoeten, en de aanhankelijkheid van den intelligenten jongen, wien hij al zijn geestelijk goed wilde geven. En later zijn winkel.