De klop op de deur

[p. 487]

XXVII

HET gastvrije, maar tegelijk in selectie gehouden huis der Van Dugtens, kreeg die dagen, met de kentering in kunst en maatschappij, een nieuwe kleur. Zij waren beiden niet jong meer, Amélie liep naar de zestig, Van Dugten was zes-en-zestig, maar hun geest leefde met telkens zich verjongende belangstelling den nieuwen tijd mee. En daar, waar namen hadden geklonken die de hoofden en harten verwarmden in enthousiasme - Wagner - Liszt - Multatuli - Da Costa - Potgieter - Huet - daar eischte nu een gansch nieuwe kunst, de rijk opbloeiende prozalitteratuur ook van dit eeuweinde, de aandacht op.

Van Deyssels heftige stem klonk er in zijn kritieken - scheurde in stukken wat lang kritiekloos als onaantastbaar was aanvaard. Daartegenover deed Van Eedens Kleine Johannes het sprookje herleven in een nieuwen toon. ‘En vreemd,’ zei Amélie tot Leedebour op een avond, dat vele gasten verzameld waren in den grooten salon - ‘schijnt het leven veranderd in deze zelfde kamers, alsof een vale scherpe schijn erover gevallen is. Wat de Nieuwe Gidsers geven is een triest, grijs, kleurloos, droevig leven. Voortgeblazen worden de figuren die ze voor ons oproepen - als blaren op den wind.’

‘Maar Gekken, van Van Looy - en Feesten - dat is rijk - oververzadigd van kleur en licht.’

‘Van Looy is een schilder, ook in zijn litteratuur, meer dan een psycholoog,’ wierp ze tegen.

‘Mogelijk. Maar het is warm, groot. Het is door en door gezond. Het staat geheel op zich zelf in een periode waarin alle goede litteratuur in Europa een aanklacht in zich draagt. Denk aan Die Weber, Der Biberpelz van Hauptmann - zelfs Hannele. En in Die Ehre van Sudermann, Heimat.... al is Sudermann een heel andere geest, een nazaat van Sardou en Dumas.’

[p. 488]

‘La divine Sarah heeft Magda gespeeld in Parijs, en daarmee heeft Heimat de wereld veroverd,’ lachte Cloese.

‘Ja, ja,’ zei Leedebour, ‘maar het is Ibsen geweest die den grooten stoot gaf. De opvoering van Spoken was de geboorte van het moderne Duitsche tooneel. Daarna is Hauptmann gekomen met zijn Vor Sonnenaufgang.’

Hij zat er, verouderd plotseling den laatsten tijd, met een trek van pijn in zijn gezicht die er ongekend in was. Annette had gehoord door de Van Dugtens van Jeannes dood, en er was een warmte in haar vriendschap, die hem weldadig aandeed.

‘Ik zag,’ zei Cloese, ‘dezen winter in Berlijn Florian Geijer - daar zit niet alleen een aanklacht in, maar een diepe waarschuwing, die deze tijd, deze generatie nog niet begrijpt. Hauptmann is zijn tijd vooruit. De ballade van den ridder die boer wordt, mensch wil worden en zijn broeder niet vindt - het zal zich uit dezen chaos van socialistisch en anarchistisch streven jammerlijk bewaarheiden.’

‘Waàr,’ zei De Mare, een der meest overtuigde aanhangers van het socialisme, die somber en strak de gebeurtenissen in de groote landen meeleefde, ‘waar is in Holland de kunst, die brandt van een groot sociaal gevoel?’

‘Wat onze prozaïsten geven is sociaal gevoel. Het leeft in de grauwe vlakke troosteloosheid van al dat kleine fijne werk. En ondanks het virtuose ook in Couperus' melancholie. Degenen die hem honen als een beetje belachelijke dandy in de litteratuur, snappen niets van zijn groote beteekenis als zedeschilder. Bij hem, zoo goed als bij de anderen, vindt je het begrip van de onterfden, de lijdenden, de misdeelden - zoowel financieel, als moreel en lichamelijk.’

‘Ja,’ viel Amelie in, ‘maar bij de meesten gezeefd door eigen teleurstelling. Gebroken in zelfbeklag - verwaterd met eigen smart-aandoening, eigen smart-adoratie. Het is doordrenkt van de melancholische verfijning fin-de-siècle, - zij hebben noch om groot te leven, noch om groot te lijden den moed. Er is in onze litteratuur wel een drijfkracht, maar het is niet de drang te hervormen, op te bouwen. Het is de drang eigen ontmoediging uit te spinnen, het is een klacht die de kracht van een aanklacht mist.

Het is niet wat de Russen geven - al vind ik bij voorbeeld het werk van Dostojewski te uitgesponnen - te brokkerig, eindeloos herhalend. Wat doet het er toe - de groote adem zit erachter, een diepe heete liefde.

‘Maar denk in Engeland aan Gissing, die in Demos den invloed schildert van het socialisme op de arbeidersbevolking. En dat roerend verhaal The odd Women, de droeve historie van drie zusters,

[p. 489]

die na den dood van hun vader in fatsoenlijke armoe achterblijven en langzaam wegzakken in doffe misère.

En dan Meredith, hij is een der eerste ijveraars voor vrouwen-emancipatie in zijn romans.’

‘Ja, ik moet zeggen, in zulke knap geschreven boeken voel ik er voor,’ zei Leedebours neuzige stem met het oude sarcasme.

‘Jacob, Jacob! Onredelijkheid, uw naam is Jacob Leedebour.’

‘Ach ja, de val van fantasie tot werkelijkheid. Wat mij per slot meer boeit is Wilde, Dorian Gray.’

‘Dat vind ik een afschuwelijk boek,’ zei Craets heftig.

‘Afschuwelijk?’ Leedebour werd warm. ‘Een wonderbaarlijke mengeling van spelend vernuft en ontstellend klaar begrip van de menschelijke ziel met zijn afgronden en verborgenheden. Een vondst dit boek! De ziel van den mensch die onder het mom van uiterlijk leven elke gedachte zelfs, als een eeuwig teeken meedraagt. De mensch, die den afgrond peilde van het moment dat Gray in de eerlijke meening een goede daad te bedrijven op het portret een nieuwen trek, een huicheltrek vindt, die mensch moet wel afgedaald zijn in de verborgenste diepten van het menschelijk gemoed. En die hebben erkend. Wie is er in Holland die zoo iets schrijft.’

‘Het begrip hebben we wèl....’

‘Zonder fantasie, zonder den genialen greep.’

‘Onze kunst,’ zei de Mare, ‘is wel geboren uit dezen tijd, maar heeft, nu ze volgroeid is, dien tijd niets teruggegeven.’

Van Dugten stond achter hem. Zijn blik, zijn stem hadden het geestesoverwicht waarvoor ieder week.

‘Wie zegt, dat onze kunst aan den tijd niets heeft teruggegeven? Schijnbaar ja - voor onze oogen. Maar ik denk aan de regels van Gezelle:

't En gaat geen een verloren
Geen dingen dat bestaat....

Ons hart heeft den klop van den tijd gehoord. En we hebben open gedaan - weerstrevend of gewillig, maar binnen komt hij. In ons heeft hij zich genesteld vóór we het wisten, en wat wij gedacht hebben en geüit, het was zijn hand die het in ons bracht. We hebben geschreven, gesproken - en het is zaad geweest in den tijd. Het heeft zoo moeten komen - op deze wijze en in dezen vorm. Er is een vast onontkoombaar verband tusschen vergane en wordende dingen: dat is de gedachte van het heden. Dat is ons antwoord op den klop aan ons hart.’

Er dreef iets troebels in zijn oogen. Hij voelde den blik van zijn

[p. 490]

vrouw op zich en zij zagen elkaar aan, rustig en vast. En nog een paar oogen zag hij, uitvorschend en hevig benieuwd: die van Annette Craets. Hij ging naar haar toe, en samen zaten ze op de kleine sofa wat terzijde.

‘Ik kende dat versje niet. Heet de dichter Gezelle? Ik heb wel versjes van Virginie en Rosalie Loveling - die vind ik lief. Ze ontroeren me zoo, ik ken er veel uit mijn hoofd. Maar voor mijn litterairen zoon zeg ik ze niet op.’

Ze lachte een beetje op haar lichte zelfbespottende wijze. Toen zei ze, en er was een spanning in haar oogen:

‘Van Dugten, wat jij zei, dat in al die gedachten de nieuwe tijd leeft - jij bedoelt dan toch ook nietwaar, dat wat al deze menschen tezamen denken en voelen de waarheid is van den nieuwen tijd?’

‘Ja,’ zei hij verrast.

‘En dat het beste wat die tijd te geven heeft, daàruit voort zal komen. In kunst. In alles?’

‘Ja Annètje. Maar 't zal nog lang duren. Toch - de eerste stameling is er van een nieuwe groote stem: een nieuwe levensliefde is geboren, die niet meer voor zichzelf begeert, maar lijdt onder het gemis van anderen. En de wereld is aan 't veranderen met dien nieuwen geest. Een groote oorlog bijvoorbeeld als wij beleefden in zeventig, zal niet meer mogelijk zijn, geloof ik. Daarvoor heeft het broederschapsgevoel tusschen de proletariërs van alle landen te diep wortel geschoten.’

‘Geen oorlog meer?’ zei Cloese. ‘Man, je rekent niet met de oer-instincten van het dier dat mensch heet. Ze zullen jaren lang in vergaderingen en optochten, in congressen en geschriften hun gemeenschapsgevoel gedemonstreerd hebben, hun eerbied voor den mensch - maar als er met de juiste middelen gewerkt wordt op hun nationaliteitsgevoel, op hun vechtlust, op hun hebzucht, op hun wraakzucht, ruiken ze bloed en ze vliegen er op los. Dan liggen al die jaren broederschap tegen den grond.

‘Wel natuurlijk,’ zei Frederik Craets met lichte verachting - ‘het plebs kan je immers tot alles opjagen. Altijd en overal.’

‘Niet méér,’ hield Van Dugten vol.

‘Kom! Denk eens aan den janboel, dien het op al die internationale socialistencongressen is. Ze vliegen mekaar in 't haar. De een noemt zich anarchist, en haat den ander die maar socialist is. De klassenstrijd is er, en de kloof is breeder dan ooit. Het is bij de pionniers, de voorloopers als een idylle begonnen. Het is geworden een hel van strijd. En de vrouwen, die op hun wijze meedoen voor hun eigen zaakje, hebben 't ook niet verder gebracht.

[p. 491]

‘De vrouwen,’ zei Van Dugten, ‘je moet je niet blind staren op den niet zeer gelukkigen weerslag van de groote beweging in ons land. Maar er is over het algemeen in de laatste twintig jaar ontzaggelijke kracht uitgegaan van bewonderenswaardige vrouwen. Denk om te beginnen aan George Sand, aan Florence Nightingale in Engeland, aan Beatrice Potter, de dochter van den spoorwegkoning, die zelf arbeidster werd, naaister in een door een zweetstelsel uitgezogen meisjesfabriek. Denk aan Flora Tristan, Daniel Stern, denk aan Pauline Roland. En dàn de vrouwen onder de Nihilisten....’

‘Maar beste kerel, Nihilisten! Het zijn toch niets meer of minder dan gemeene moordenaars! Het leven van een mensch telt bij hen eenvoudig niet,’ riep Craets. Hij werd rood tot onder zijn haren.

‘Het leven van den oùden mensch willen ze vernietigen om den nieuwen te doen geboren worden. Ze gingen uit van een hoog beginsel maar naar hun woorden werd niet geluisterd. En nu zijn hun daden buiten alle menschelijke wetten.’

‘Ja, het volk....’

‘Neen Frederik, het is in Rusland het volk niet. Nòg niet. Het waren mannen en vrouwen uit de hooge aristocratie die er deel aan hadden - jaren en jarenlang. Vanaf de zestiger jaren, in tallooze geheime genootschappen. Het waren beschaafde ontwikkelde, verfijnde, intelligente vrouwen, en zij waagden voor hun overtuiging Siberië - de galg. Sophie Perovskaja is opgehangen - Tatiana Lebedeva opgehangen. De vrouwen die voor de rechtbank kwamen hebben hartstochtelijk geklaagd over de wantoestanden in de gevangenissen. Meer dan de mannen. Anders. Een vrouw is zoo nerveus gevoelig, zij lijdt oneindig meer onder gevangenschap, mishandeling dan een man. Ik lees geregeld Le Cri du Peuple, dat geredigeerd wordt door madame Sévérine - hoe vurig voelt zoo'n vrouw en hoè schrijft ze!’

‘Ik zie het soms,’ zei Leedebour, ‘bij onzen vriend De Roos in de Warmoesstraat.’ Hij keek zonder bedoeling Annette aan, zag even verwonderd haar oogleden licht rood worden. ‘Maar ik vraag er geregeld Le Chambard Socialiste om die prachtige platen van Steinlen - hij geeft alle weken een groote gekleurde plaat voorin. Hij spuwt er al zijn gal uit over Casimir Périer en de heele vervuilde maatschappij van de schijnheilige derde Fransche republiek.’

Maar Frederik Craets keek naar zijn vrouw. Zij zat er in haar eigenaardige, in zich zelf verloren afgetrokkenheid. En de oude hartstocht sprong jeugdig in hem op: haar in zijn armen nemen en dwingen te zeggen wàt zij dacht, waàr zij was zoo ver van hem.... zijn Annètje! Het was of hij haar pas met al zijn macht liefhad,

[p. 492]

als hij haar zag zitten, zoo rustig, onschuldig, zoo eerlijk, zoo eenvoudig tegen den achtergrond van al die vrouwen door Van Dugtens woorden opgeroepen.

Amélie liep langzaam den leeg geworden salon door naar den wintertuin: de binnenplaats die zij hadden laten overdekken met glas. Zij noemden het Klein Kras. Het was er zoel en frisch met den geur van groote varens en palmen.

Amélie hijgde, terwijl zij langzamer liep; drukte de hand op haar borst. Weer die pijn - zoo'n avond scheen haar te veel te vermoeien.

Van Dugten zat in een lagen stoel en rookte. Hij stak een hand uit, trok haar naast zich neer.

Een poos zaten ze zwijgend.

‘Jij sprak,’ zei ze dan, ‘van dien klop aan ons hart. Ik dacht: aan mijn deur klopt den laatsten tijd een vinger, dien ik wel hooren moèt.’

Hij zat onbewegelijk. Eindelijk zei hij:

‘En als 't zoo komt mijn kind....’ Hij wachtte, zei toen heesch, maar vast: ‘Dan zal ik dankbaar zijn dat ik het ben die de zwaarte zal te dragen hebben, nog een poos hier eenzaam te blijven.’

‘Maak jij me alles licht - zelfs dit....’ prevelde ze.

Hij keerde voor 't eerst zijn gezicht naar haar toe. In zijn oogen was een sterke glans.

De planten geurden....