De klop op de deur

[p. 210]

XII

OVER Amsterdam begon in het midden der zeventiger jaren de adem te varen van den nieuwen tijd, die in 't buitenland reeds lang was ingeluid. De oude grachten, hun statige boomen spiegelend in 't groen schemerende water - de deftige heerenhuizen met de mooie grauwe gevels - stonden onveranderd daar. Maar wakkere harten luisterden op bij den klop van een geest, die zich over heel Europa verbreidde.

Annebet Kooistra ging door de straten op den luwen Maartdag. Gisteren had zij de opvoering van Vorstenschool gezien - meegevraagd met een neef en nicht. Het stuk boeide haar, maar bovenal dat Mina Kruseman er de hoofdrol in speelde.

Zij leefde den ganschen avond opnieuw door. Geërgerd had zij zich als altijd, om de kritiek in de Amsterdamsche Courant van Leedebour. Waar hij het plaatsen kon, zette hij zijn hatelijkheden aan Mina Kruseman. Dat was verleden jaar geweest, toen zij die scherpe satyre had voorgelezen, ‘Kunst en Kritiek’, welke hij bespottelijk maakte, hoewel hij niet laten kon te zeggen, dat ze een mooie vrouw was. Toen na de opvoering van haar drama ‘Echtscheiding’, waarin zij zoo flink gewezen had op alles wat er in de wet tusschen man en vrouw verkeerd is en onrechtvaardig. En nu dit weer.

Was er één vrouw met hart en begrip in de zaal geweest twee jaar geleden, die niet diep onder den indruk raakte toen Mina Kruseman haar novelle ‘De Zusters’ voorlas? En allen hadden toèn nog verbijsterd geluisterd naar de volle warme stem, een nieuw geluid in het Hollandsche leven:

‘Ik vraag werk voor de vrouw, niets dan werk. Werk dat wordt betaald met geld. Geef den vrouwen onderricht, degelijk onderricht;

[p. 211]

leer haar geld verdienen inplaats van het haar te leeren aannemen als aalmoes. Ik vraag werk voor de vrouw, de rest komt vanzelf; want de vrouw, die in haar eigen onderhoud kan voorzien is vrij. Zij behoeft niet te trouwen zooals nu, om in 't leven te blijven, en zal het dus niet anders meer doen dan uit liefde.’

Zij had er gezeten, en niet gemerkt, dat de tranen langs haar gezicht liepen, omdat eindelijk een hand de hare greep in deze vreemde wereld. En waar zij rondzag had zij ontroerde vrouwengezichten gezien, maar ook veel spottende, veel hard afkeerige. En zooveel alleen domme.

Maar de mannen....

Ach, het was alleen vijandschap, verontwaardiging tegen een vrouw die de waarheid zeggen dorst. En omdat ze mooi was, lasterden de kerels nog eens zoo hard. Nu ook weer dat laffe stuk van dien Justus van Maurik. ‘Een bittere Pil’, schimp op de vrouwenemancipatie.

Zij, ze vereerde Mina Kruseman. Ze had stilletjes, en zonder dat neef en nicht er iets van vermoedden, van haar arme spaarduitjes een prachtige bouquet besteld en die op het tooneel laten brengen. Met een brief, waarin ze haar bewondering had gezegd. Haar hart had ervan gebonsd, toen de bloemen op gebracht werden. Neef en nicht hadden moeten weten.... Nicht die haar net een oude japon had gegeven....

Er was iets van levendige verwachting in de donkere felle oogen, die uit het kleine dorre gezicht zoekend rondzagen.

Er kwàm nog een betere tijd voor de vrouw.

Bij haar oude kennissen bleef zij trouw komen. Bij Frans Goldeweijn, die kwaad werd als zij van zulke nieuwigheden praatte - bij Annètje Craets, dat zoo'n lief vrouwtje was met lieve kinderen. De man, zoo elegant en zoo nonchalant vriendelijk, maakte haar balsturig en verlegen tegelijk. Met zulke mannen kon ze niet praten. Neen, al die oude vriendschap liet ze niet los. Maar haar innerlijk keerde een derde oog aandachtig naar het nieuwe dat kwam - speurde het overal.

Zij liep den porceleinwinkel door, de nauwe ijzeren wenteltrap op naar de eerste verdieping, waar zij haar kamer had. Jaren woonde zij hier - een stille, oude, eenzame juffrouw. Maar den laatsten tijd was de eenzaamheid geslonken. Op eenmaal stemmen, die eindelijk antwoord gaven op haàr klacht, haàr verontwaardiging, haàr verlanges van lange jaren. De jaren van een voorbij leven. Op haar ronde mahoniehouten tafel, lagen ‘Dubbele Roeping der Vrouw’, waarmee Elise van Calcar had geantwoord op de prijsvraag

[p. 212]

van de Vereeniging ter bevordering van Fabrieks- en Handwerksnijverheid:

‘De eenzijdige huiselijke en gemoedelijke opvoeding is onvolledig bevonden voor de eischen des vrouwelijken levens van onzen tijd.’

En daar lag verder: ‘Wat kan mijn dochter worden.’ Lucratieve betrekkingen voor vrouwen.

In ‘Ons Streven’ verwondert een vrouw zich dat het kappersvak nagenoeg niet door meisjes wordt geleerd - noch het bontwerken....

Dàt was tenminste eindelijk andere praat dan Betsy Perks eeuwige vrouwelijke handwerken. En wat haar het vurigst interesseerde, waarover zij peinzen kon daar aan haar raam - de handen gevouwen op haar zwart merinos boezelaartje, de voeten in zachte stoffen pantoffels op de warme steenen stoof - vrouw van een oudere generatie, maar in haar hart een felle belangstelling die met vliegend vaandel de voorvechters van een nieuwe leus tegemoet rende:

‘In Groningen was een meisje gaan studeeren voor dokter.’

Haar eigen verlangens stormden op; haar oude illusie: de mooie groote apotheek die zij drijven zou. Naar die aan den overkant keek zij, altijd geboeid - zij kon van boven af alles overzien - zij leefde erin mee, droomde er zich in - jong nog.

De bedienden keken soms naar boven, knikten vriendelijk tegen de oude juffrouw - en zij knikte terug - met iets van pijn schaduwend om haar mond. Het was niet meer dan tien jaar gelden, dat zij op een avond bij de Goldeweijns haar verlangen, haar overtuiging had uitgehakkeld. En hoe hadden Fransje en Marie Weesburg, hoe hadden de mannen haar aangezien!

Maar de andere groote stroom, die komende was, al wist ze hem, beroerde haar niet. De krachten die de groote maatschappelijke kentering ook in Nederland voorbereidden, die Gambetta na den oorlog in Frankrijk had voorzegd:

‘Je pressens - je sens - j'annonce la venue et la présence dans la politique d'une couche sociale nouvelle.’

De onzichtbare groei, die werkte allerwegen in Europa - in de lagere kringen en massa's. Iets ervan kwam toch tot Annebet. Soms als zij wat te vragen had beneden in den porceleinwinkel van Roest, en de plaats overstak, vond zij daar den jongen pakhuisknecht in strijd met Janus Vink. Hèm vroeg zij naar zijn vrouw Leentje, die bij mevrouw Goldeweijn had gediend lange jaren; maar dikwijls ook bleef zij even luisteren naar wat de twee mannen tegen elkaar opjoeg.

Janus verdedigde het streven van het Algemeen Nederlandsch

[p. 213]

Werklieden Verbond. Neen, zij moesten niets hebben van de Internationale - niets van de Dageraadsmannen. Zij wilden niets weten van vijandschap tegen den godsdienst en allen eigendom. Waar moest dat naar toe! Loonsverhooging, daàr werkten ze voor in het fatsoenlijke. Dàt was recht.

Dan de jongen, die driftig uitpakte, zoodat de schoteltjes en kopjes rinkelden in zijn zenuwhanden. Kregel trapte hij het hooi onder zijn voeten weg.

‘Wàt loonsverhooging! Wàt in 't fatsoenlijke! Hoe lang waren ze in slavernij gehouden! Mochten zij dankbaar zijn, dat zij in ruil daarvoor een kommervol bestaan kregen. Zoo hadden zijn ouders geleefd, zijn grootvader en grootmoeder, zijn oomes en tantes. - Maar zij waren een nieuw geslacht! Marx had het gezegd: in de waar die geproduceerd wordt, steekt het leven van den arbeider.

Neen, klassenstrijd moest er wezen - macht moest gesteld tegen macht. Daarvoor moeten de arbeiders zich organiseeren. Eigen wil aan de gemeenschap offeren - en de vesting van de kapitalisten afbreken en overmeesteren.’

Zijn jonge stem sloeg over. Hij had op het Haagsch Congres in het kleine onoogelijke volksdanszaaltje in de Lombardstraat Marx zien zitten achter de groene tafel - streng en strak. En in zijn jonge hart beefde een machteloos enthousiasme.

‘Socialisten, oproerkraaiers - verdelgers!’ zei Janus toornig. Hij stond recht, een zware groote kerel.

‘Wij komen op voor den fatsoenlijken arbeider. Maar we willen géén oproer. Je hebt in Frankrijk gezien waar dat toe leidt. Daàr zullen we, als 't God blieft, ons lieve land voor bewaren.’

De schrale nerveuse jongen, brabbelde, zich verslikkend van drift, ertegen in. Als Roest binnen kwam, zwegen zij.

Maar hij wist het. Hij bezag hen beiden wantrouwend. Hij kon Janus slecht missen, die de zaak gediend had en kende of 't zijn eigen was. Maar zijn vergaderingen van dat Werkliedenverbond - dat ging niet aan! En de jongen liep hier op zijn laatste beenen. Zoo'n smerige sociaal smeet hij de keien op.

Boven liet Annebet soms den jongen praten. Voor zijn overtuiging, zijn verlangen voelde zij nog niet - stond haar nog ver. Maar het gisten, het dringen van een nieuwen tijd, voelde ze.

En óver haar hoofd heen, ongeweten en ongekend, ging wat in de kringen der intellectueelen, heldere begrijpende oogen, helder voelende harten zagen en uitspraken.

Leedebour ging alle Zaterdagen naar Utrecht, waar Quack zijn

[p. 214]

beroemde vrije colleges hield over ‘De Socialisten’ voor een bont publiek: studenten, hoogleeraars, industrieelen, officieren. Hij zag er zitten Donders en Beets en Opzoomer - en hij luisterde naar de zwakke, ijle, hooge stem, de woorden die uit een vurig sterk hart als een wig het maatschappelijk denken van Holland binnendrongen.