Het revier

[p. 59]

De borstrok

Boeren zijn even onwrikbaar als de hemel. Aangezien zij meer met de hemel te maken hebben dan stedelingen, nemen zij des hemels halsstarrigheid gereder over. Te veel regen is een feit waar niets aan te veranderen valt; aan vorst is evenmin iets te verbuigen. Het graan gaat dood en daarmee is het laatste woord gezegd.

In het buitenboerse leven behouden boeren hun ontoegankelijkheid voor soepelheid bepleitende overwegingen. Wat gisteren waar was is het vandaag, en moet het morgen ook maar zijn. In de praktijk komt dat neer op een heilzaam conservatisme: er is niets goeds uit verandering geboren. En inderdaad: wie de uitkomsten nagaat van de vooruitgang, teweeg gebracht door progressieve geesten, krijgt begrip voor het boerenstandpunt. Dat niet gekozen werd uit overleg maar omdat de boer er altijd al stond. Argumenten werken dan ook niets uit. Graan groeit evenmin uit gevoel voor argumenten. Ook niet op bevel. Vandaar dat het bevelen van boeren een onbegonnen werk mag heten. Zelfs de Duitsers moesten dat ervaren.

De vliegtuigfabriek van Heinkel lag half in puin. In de andere helft werd nog gewerkt. Drieduizend Nederlanders leverden er hun onvrijwillige bijdrage aan Hitlers oorlogvoering.

Elke dag opnieuw werden zij gemonsterd in de loodsen, een

[p. 60]

appel dat urenlang duurde. Lange rijen halfverhongerden, nu eens in de schroeiende hitte van de zon, dan weer blootgesteld aan onophoudelijke regen. Toch was het laatste te verkiezen, de kou ten spijt, in weerwil van het ontbreken van beschuttende kleding. Want tegen de zon was geen verweer; na een uur zag men overal gevangenen als planken voorover vallen. Zij hielden het staan niet langer vol. Hulp bieden was verboden. Wie trachtte de man naast hem weer overeind te brengen werd zelf weggevoerd. Het enige dat afwisseling bracht in deze uren durende appels waren de executies. Wie getracht had te ontsnappen of een overtreding had begaan die de Duitsers als ernstig beoordeelden, werd als schrikwekkend voorbeeld voor de ter appel aangetredenen terechtgesteld. De straffen varieerden van ranselingen, die al dan niet de dood tot gevolg hadden, tot ophanging. Vooral de aankomst van nieuwe transporten had vaak zulke berechtingen tot gevolg; de binnengekomenen werden meteen ingescherpt, welke de gevolen zouden zijn van ongedisciplineerd gedrag.

Elk arriverend transport werd eerst onthaard en ontluisd. De Kapo's die met deze taak belast waren gingen rigoureus te werk. Met enkele bewegingen slaagden zij erin binnen twee minuten een schedel van alle haar te ontdoen. Dat werd bijeengeveegd, in zakken gepakt en voor onbekende doeleinden opgeslagen. De kleren werden afgegeven, gesorteerd en op stapels gegooid. Daarna kreeg iedere gevangene zijn bundeltje ‘Häftlings’-plunje.

Appel. Naakt stelden de nieuw aangekomenen zich op. Naast hen de bundel kleren. Een vreemde en op de een of andere wijze ontstellende uniformiteit, al dat ontblote vlees. Vlees dat, nooit aan het daglicht blootgesteld, niet tot een eigen leven was gekomen, geen individualiteit bezat. Dat vooral denken deed aan bij de slager hangende kadavers waar ook alle leven uit geweken is, alles wat er spanning aan had kunnen geven.

[p. 61]

Zo gleed de blik langs de mét van hun kleren, ook van hun gezicht ontdane gevangenen. Totdat hij stuitte, ongelovig, op een niét ontklede man, op een kort en vrijwel vierkant lijf, gehuld in een stijf omlaag hangend kledingstuk van onbestemde kleur. Een borstrok, nog gebreid in een eeuw, scheen het, waarin meer waarde werd gehecht aan onverslijtbaarheid dan aan vormvastheid. De rok hing van de borst omlaag gelijk eertijds een maliënkolder en wekte de indruk op zijn minst even ondoordringbaar te zijn voor pieken, zwaard en lans.

Een ss'er monsterde de mannen. Zichtbaar verbijsterd om het uitzonderlijke van de situatie hield hij stil voor de man in borstrok. Een Twentse boer, naar later bleek. Zijn bevel schalde over het terrein. De boer bewoog niet. De Duitser naderde, stelde zich op om een afstraffing toe te dienen. Toen sprak de boer, in gaaf Twents en legde de Duitser uit dat deze borstrok door zijn vrouw was gebreid en nog jaren mee zou kunnen. Hij zou hem nooit afstaan.

De Duitser, wiens ideologische genegenheid voor de boerenstand geen individuele toepasbaarheid kon vinden, schreeuwde nog harder. Toen gebeurde het ongelooflijke. De boer werd woedend. In een dialect dat voor geen der anderen verstaanbaar was, luchtte hij die woede.

Een boer die kwaad wordt is een oerfenomeen, zo iets als een onweer. Ook de Duitser zag dat in. Hij zwichtte en maakte rechtsomkeert. De boer behield zijn borstrok, die, zwaar hangend tot even boven de knieën, hem geenszins een manhaftig voorkomen verleende. Maar hij had voortaan het onbetwistbare gezag van een man die de ss weerstaan had. Met de halsstarrigheid die, op zekere momenten, aan moed gelijk gesteld kan worden.