Vrijheid en slavernij

Verhaal over het jaar 1000, met nabeschouwing over 2000

[p. 135]

16 Een wereld vergaat

Het wordt december.

In de stad heerst weer dezelfde paniek als op de langste dag. Het is een koude decembermaand en het zeewater staat hoog. Op de boerderij is men afgesloten van de buitenwereld. Daar is geen zorg om het einde van de wereld.

Er dreigt iets veel ernstigers: vader is doodziek. Jouke en broeder Ubo zijn er elke week, maar ze kunnen niets doen. De zieke wordt steeds zwakker. Al weken ligt hij stil op bed. Er is eten genoeg, er was een goede oogst, maar hij lust niets. Hij kijkt naar het strodak of slaapt.

Moeder is bang. Ze wil haar man niet verliezen. Ze doet met haar kruiden wat ze kan. Ze bidden allemaal, maar niets helpt. Dan neemt ze een besluit. Broeder Ubo is net weg. Hij heeft alleen ernstig gekeken en niets gedaan.

Moeder pakt het bootje en gaat naar de wal. Ze loopt het bos in, daar woont een oude vrouw. Iedereen zegt dat het een heks is, maar moeder is niet bang. Die vrouw kan misschien haar Douwe redden, daar gaat het om. Ze komt bij de hut, een samenraapsel van takken en stro. Ze ziet de oude vrouw en zegt: ‘Mijn man is ziek. Ik zoek iemand die hem op de oude manier beter kan maken.’

De oude vrouw knikt. Ze pakt een vies mandje en gaat mee.

Onderweg vertelt moeder wat er aan de hand is. ‘Hij is duizelig, kan niet meer staan. Er is een monnik uit het klooster geweest, maar die weet niets. Hij zegt dat we moeten bidden.’

‘Monniken weten niets van genezen,’ krast het oude vrouwtje. ‘Ik leerde het van mijn moeder, en zij weer van haar moeder. Die kennis is al eeuwenoud. De Kerk noemt het hekserij, maar dat is onzin. We doen gewoon wat onze voorouders deden.’

[p. 136]

Ze varen naar de boerderij en daar komen uit het mandje allerlei stokjes met vreemde tekens. De vrouw laat die tekens op het bed vallen en kijkt dan aandachtig, ze prevelt oud-Friese woorden. Ze schrikt en zegt tegen vader: ‘Hoe lang heb je dit al?’

‘Het is in de winter begonnen,’ fluistert de zieke.

Het oude vrouwtje knikt. Ze gaat door met de bezweringen en legt een steentje op het voorhoofd van de zieke. Dat moet hem beter maken. Of het zal helpen? Vader en moeder geloven vast dat de oude vrouw de laatste is die hem kan redden. Dat geloof helpt.

Auke brengt de oude vrouw met de boot naar de wal. Hij vraagt: ‘Is mijn vader ernstig ziek?’

Het oude vrouwtje knikt. ‘Het is niet best. Als dit niet helpt zijn we allemaal machteloos. Waarschijnlijk ben jij over een paar weken al boer, we kunnen alleen maar hopen dat de oude steen helpt.’

Auke laat haar uitstappen en roeit dan somber terug.

Op de boerderij is de stemming veel opgewekter. Vader praat zelfs alweer en moeder lacht. Zou de oude bezwering helpen?

Auke praat die avond met Klaske. Ze liggen in bed, onder de twee dekens van oom Abe. ‘Het gaat niet goed met vader,’ zegt hij. ‘Die oude vrouw zei dat ik over een paar weken boer zou zijn. Dat betekent dat vader doodgaat.’

Klaske omhelst hem en zegt: ‘Niet tobben, lieve Auke. Je krijgt altijd waar je aan denkt. Het gaat nu iets beter. We moeten blijven denken aan zijn genezing, dan wordt hij echt beter.’

Auke weet dat zij er vast in gelooft: wat je denkt komt uit. Hij is daar niet zo zeker van. Hij wil gaan slapen. Dan zegt zijn jonge vrouw: ‘Auke, in het voorjaar zijn we met ons drieën. Ik krijg een kind.’

Auke weet niet wat hij hoort. ‘Nu al? Wanneer?’

‘O, ergens in mei of juni, je moeder weet het al. Je moet de komende tijd heel voorzichtig met me zijn, als je dat maar weet.’ Auke omhelst haar en hoopt dat alles goed zal gaan.

Klaske is daar zeker van. ‘Koeien krijgen kalveren en ik krijg een kleine Auke, heel eenvoudig.’

[p. 137]

De volgende dag merkt Auke dat moeder alles al weet. Ze laat Klaske geen zware dingen tillen en geeft haar extra eten. Zelfs de zieke hoort het grote nieuws. Hij lacht.

‘Nu ja, zo ben jij ook geboren, Auke. We waren toen allebei nog jong.’ Hij probeert te gaan zitten. ‘Nu ben ik een oude man, dat hoort ook als je grootvader wordt.’ Zitten lukt alweer. De zieke knapt op, de oude vrouw deed haar werk goed.

Het duurt twee weken. Twee weken waarin vader steeds beter wordt, hij loopt zelfs alweer rond. Dan komt ineens de klap. Hij valt, stoot zijn hoofd aan een scherpe steen en blijft bloedend liggen. Auke en moeder leggen hem op bed. De bloeding is snel gestopt met de juiste kruiden.

Moeder weet niet wat ze verder moet doen. ‘Auke, haal de oude vrouw uit het bos, zij moet ons helpen.’ Klaske wil wel wat doen, maar ze weet niet wat er moet gebeuren. Auke haalt de oude vrouw. Ze gaat meteen mee en ziet de gewonde. Ze knikt. ‘Dat stond een paar weken geleden al in mijn runetekens. Er zou iets gebeuren en dat zou het einde zijn. Ik kan niets meer doen, hij moet sterven.’ Ze doet ook niets meer en laat zich door Auke naar de wal brengen.

Hij huilt terwijl hij de vrouw over het water roeit. Zij zegt niets, stapt van de boot en gaat het bos in.

Auke vaart meteen naar het klooster. Hij roept om broeder Ubo en broer Jouke. Ze gaan met hem mee. Op de boerderij is het stil. Vader lijkt te slapen, maar zijn ademhaling is onregelmatig. Moeder zit er handenwringend bij, ze kan niets meer doen. Ook broeder Ubo kan de zieke niet meer redden.

‘Roep de pastoor,’ zegt hij tegen Auke. ‘Je vader zal voor de nacht sterven.’

In een waas van tranen roeit Auke naar de stad, Jouke is bij hem. De twee broers praten niet, ze zijn elk met hun eigen gedachten bezig. Pas vlak bij de stadspoort zegt Jouke: ‘Vader heeft een goed leven geleid. Hij zal lang rusten bij de doden en dan opstaan in de hemel. Daar zien we hem terug.’

In de stad hollen ze naar de kerk. Ze letten niet op de drukte.

[p. 138]

Overal wordt weer geschreeuwd dat de wereld vergaat. Voor Auke en zijn broer vergaat er inderdaad een wereld. Zij verliezen hun vader.

De pastoor pakt meteen de spullen die hij nodig heeft om de stervende de laatste sacramenten te geven, en gaat mee. Ze varen naar de boerderij.

‘Broeder Ubo en jij moeten mij helpen,’ zegt de pastoor. ‘We moeten het ritueel goed uitvoeren.’ Jouke knikt, hij heeft dat in het klooster al drie keer gedaan.

Ze komen op de terp en gaan de boerderij in.

De pastoor gaat bij vader zitten en praat zacht met hem. ‘Douwe, je weet waarom ik hier ben?’

Vader knikt. Hij voelt het leven wegglijden. Hij begrijpt dat het einde nadert, dan komt de pastoor met de laatste sacramenten. Zijn hoofd gonst, hij heeft het gevoel dat het elk ogenblik afgelopen kan zijn.

Ze leggen de stervende op een apart bed, op zijn rug met de voeten naar het oosten en het hoofd naar het westen. Zo hoort het, zo doet iedereen dat.

Vader kijkt naar zijn vrouw en kinderen. Heel zacht zegt hij: ‘Ik wil bij de boerderij begraven worden. Ik smeek om Gods zegen voor jullie allen. Maaike, we zien elkaar later terug, ik wacht op je. Auke, je bent een goede boer. Klaske zal je helpen zoals moeder mij altijd geholpen heeft. Jouke, ik hoop dat je gelukkig bent in het klooster.’

Hij trekt Ridsert naar zich toe. Heel zacht fluistert hij: ‘Word een grote jongen. Doe wat moeder en Auke zeggen, vaarwel lief kind.’

Daarna zwijgt de uitgeputte zieke. De pastoor en de twee monniken doen wat er gedaan moet worden en dan is het ineens heel stil in huis.

De zieke ademt moeilijk, probeert nog iets te zeggen, maar kan geen klank meer voortbrengen. Hij houdt de hand van zijn vrouw vast. Ze voelt die hand koud worden en verstijven. Ze weet dat het afgelopen is, maar blijft nog hopen op een wonder.

[p. 139]

Het wonder komt niet, Douwe, de vader van Auke, is dood. De pastoor en de twee monniken voeren nog een laatste ritueel uit, dan is het voorbij. De dode ligt stil in het huis.

Jouke huilt, iedereen huilt. De pastoor gaat naar buiten met Auke en kiest de begraafplaats uit. De grond wordt gewijd, er kan een graf gedolven worden.

Auke brengt Jouke en de oude monnik naar het klooster. Daarna haalt hij de pastoor op, zwijgend varen ze naar de stad. Dan zegt de pastoor: ‘Je krijgt een grote verantwoordelijkheid, Auke. Als je me nodig hebt, kom je maar bij me. Twee weten altijd meer dan een.’ Hij stapt uit en loopt naar zijn kerk.

In de stad gonst de onrust om het naderende wereldeinde.

Op de terugweg schreeuwt Auke zijn verdriet uit. Het klinkt ver over het water. Boven hem is de komeet te zien, hij begrijpt nu wat die ster met staart betekent: het is het teken dat zijn vader doodgaat. De jonge boer krijst zijn verdriet over het water, zoals de vrouwen thuis luid huilen. Iedereen toont verdriet door te huilen en schreeuwen. De dode wordt er niet levend door. Uitgeput vallen ze in slaap, het is al laat.

De volgende ochtend graaft Auke het graf voor zijn vader. De begrafenis is de dag daarna, twee dagen na het overlijden. De pastoor is erbij en oom Abe en tante Geeske. Ze dragen het lichaam van de dode in een doek gewikkeld naar het graf. De pastoor, met hulp van Jouke, doet wat er voor de Kerk gedaan moet worden. Dan laten oom Abe en Auke het dode lichaam langzaam zakken. De grond wordt op het lichaam geworpen en er komt een eenvoudig houten kruis op het graf.

Daarmee is het voorbij. Moeder heeft een maaltijd klaarstaan, maar niemand heeft trek. Alleen de pastoor laat het zich goed smaken. Klaske is al die tijd wat op de achtergrond gebleven, zij heeft Auke zo goed mogelijk getroost. Meer kan zij ook niet doen.

Auke brengt de pastoor naar de stad en loopt met oom Abe mee. Die kwam met zijn eigen boot. Het is weer druk in Staveren. Overal staan opgewonden mensen. Over drie dagen is het jaar voorbij, het midwinterfeest is al geweest. Auke heeft daar dit jaar

[p. 140]

niets van gemerkt, alle aandacht ging naar de zieke.

Weer verwacht iedereen dat de wereld zal vergaan. De mensen maken elkaar gek met hun verhalen. De pastoor kan er ook niet meer tegenop. Hij wacht maar af tot het over is. Iedereen is weer goudeerlijk in de koopmansstad. Men vergeet niet te betalen, men bedriegt elkaar niet. Straks barst de wereld uit elkaar, dan moet je een zuiver geweten hebben.

Oom Abe haalt zijn schouders op. ‘Die eerlijkheid is wel prettig,’ zegt hij. ‘Verder zullen we wel zien wie er gelijk krijgt.’

Auke ziet het en voelt zich ver verwijderd van al die opgewonden mensen. Voor hem is het verlies van zijn vader het ergste. Alle andere dingen zijn maar bijzaak. Misschien vergaat de wereld, maar wat geeft het? Hij denkt aan Klaske en aan het nieuwe leven dat in haar groeit. De wereld kan niet vergaan. Zolang er nog kinderen geboren worden en de koeien kalveren krijgen, zal de wereld niet vergaan, denkt Auke. Daar is hij vast van overtuigd.

Het gaat net als op 21 juni.

De laatste dag van het jaar puilt de kerk uit, de volgende dag ziet iedereen dat de wereld weer niet vergaan is. Nu is het duidelijk: het leven gaat verder. Ineens zijn er allerlei nieuwe plannen. Eigenlijk moeten ze die kerk eens een beetje opknappen. De pastoor is daar blij mee. Er komen nieuwe huizen, zelfs huizen van steen. Oom Abe heeft allerlei plannen en Auke en Klaske zijn blij met het kind dat gaat komen. Moeder zorgt alle dagen voor Klaske, ze is nog bezorgder dan de jonge vrouw zelf.

Auke komt in Staveren en voelt de nieuwe sfeer. Er zit iets in de lucht van ‘nu is alle ellende voorbij’. De mensen geloven weer in de toekomst, ze maken plannen en voeren die ook uit. De elfde eeuw begint, een tijd van vooruitgang en nieuwe durf.

Op de boerderij is die winter geen honger. Ze hadden een goede oogst en moeder heeft overal gerst gekregen. Rogge eten ze niet, dat veroorzaakt maar ziekte. In de stad is ook bijna iedereen gezond, de mensen hebben weer zin in het leven.

Auke werkt hard die winter, Ridsert helpt hem steeds beter. Er

[p. 141]

zijn een paar koeien die lang melk geven, andere staan droog. Er zijn veel kalveren op komst, hun veestapel groeit weer. Het gaat goed op de boerderij van Auke en Klaske.

Op een avond zegt ze: ‘Auke, ik weet dat ik mijn vader en moeder terug zal zien. Oom Abe kijkt op alle slavenmarkten naar ze uit. Hij vindt ze, dat weet ik zeker. Ook mijn broertje komt vrij, ik weet het heel zeker.’

Auke omhelst haar en zegt: ‘Ik hoop dat je gelijk krijgt. Slavernij is het ergste dat een mens kan treffen. Vrijheid is veel waard. Voorlopig zal er wel altijd vrijheid en slavernij blijven bestaan. Dat kunnen wij niet helpen. Als de Noormannen weer komen, vluchten we met al onze kinderen het bos in.’

‘Al onze kinderen?’ zegt Klaske lachend. ‘Hoeveel had je er gedacht?’

‘Een stuk of tien,’ zegt Auke achteloos.

‘Weet je wel wat dat betekent?’

‘Ik denk het wel.’

‘Dat wordt dan Klaske's tiental volgens jou.’

‘Zoiets.’

Ze gaan slapen, er is morgen weer veel werk.

Het kind wordt begin juni geboren. Het is een gezonde jongen die ze Douwe noemen, naar de overleden grootvader.

Klaske is trots op haar zoon. Auke is blij dat alles goed gegaan is. Moeder ook. Ze vindt haar kinderen nog zo jong. Dan bedenkt ze dat ze zelf maar een jaar ouder was dan Klaske toen ze Auke kreeg. Je trouwt jong, je gaat jong dood, denkt ze. Zo is het leven. Nog dagelijks mist ze Douwe. Nu is er de kleine schreeuwer, die gretig drinkt bij zijn moeder.

Klaske lacht. ‘Dus nu nog negen, Auke?’

‘Zoiets,’ zegt de jonge boer. ‘Ik ga naar het land. De koeien moeten naar een ander weiland en ik wil de stier apart houden. Zijn tijd komt nog wel.’

Klaske lacht, mannen moeten altijd werken. Ze ziet Auke gaan, ze heeft de kleine Douwe dicht bij zich. Het leven is goed, alles

[p. 142]

begint opnieuw. Er breekt een tijd aan waarin alles kan. Ze weet het, ze voelt het. Deze eeuw is er een van groei en welvaart. Zij zullen het goed hebben op hun boerderij, Auke en zij.