Vrijheid en slavernij

Verhaal over het jaar 1000, met nabeschouwing over 2000

[p. 106]

12 Honger en ziekte

De volgende dag staat de zee hoog. De terp is weer van de wereld afgesloten, de stad is ver weg. Er drijft ijs in de zee, als het nog kouder wordt, kan zelfs de waterput bevriezen. Dat gebeurt gelukkig niet vaak, het drinkwater komt uit een bron heel diep onder de terp. Het is vinnig koud, een snijdende wind en temperaturen ver onder nul. In huis is alleen bij het vuur in de keuken wat warmte, verder vriest het overal.

In de stallen hebben de koeien het ook koud. Auke en zijn vader stoppen alle gaten zo goed mogelijk dicht, dat scheelt een paar graden. De meeste koeien staan droog, er is weinig melk. Moeder is ook al voorzichtiger met vlees en brood. Hun graanvoorraad raakt snel op. Ze zal steeds meer roggemeel door het andere graan mengen, zo kunnen ze het nog een tijdje volhouden. Over een paar maanden wordt het weer hongerlijden.

De enige die zingend haar werk doet is Klaske. Zij geniet van de vrijheid, ze vindt de kou heerlijk. Ze is blij met alles wat het leven haar te bieden heeft. Ook de komende periode van honger en gebrek schrikt haar niet af. Als slavin heeft ze wel erger dingen meegemaakt. Toch is haar vrolijkheid meer schijn dan werkelijkheid. In de nacht is ze vaak bang, ze denkt dan aan haar ouders. Ze weet dat ze vrij is, maar diep in haar hart is ze bang dat de slavenhandelaar haar nog eens vinden zal.

Hun eenzaamheid op deze verlaten terp heeft één voordeel: je hoort niet steeds praten over de rampen van dit jaar 1000.

Auke en zijn vader gaan op een dag naar de markt in Staveren. Ze hebben een vracht mest bij zich en hopen die te ruilen tegen graan. De zee is lager, maar dat maakt het er niet gemakkelijker op. Ze moeten hun zwaar beladen bootje door smalle kreken stu-

[p. 107]

ren om de stad te bereiken. Er liggen overal nog grote schotsen ijs, waar het lichte bootje op kapot kan stoten. Met veel omwegen en na uren zwoegen bereiken ze eindelijk de stad Staveren. Ze varen de hoofdgracht in en leggen hun bootje vast. Er is hier een groot gat in het ijs gehakt. Verderop schaatsen kinderen op scherp gemaakte koeieribben.

De markt is al begonnen, maar er is bijna geen handel. Aanvoer van overzee is er niet. Wie nog graan heeft, houdt dat voor eigen gezin of wacht tot het allemaal nog duurder wordt. Met heel veel moeite lukt het de hele lading mest te ruilen tegen drie vaatjes rogge. Het is niet veel, maar ze hebben dat graan nodig. Oom Abe staat op de wal, hij praat met allerlei mensen. Bij de ruil van mest tegen rogge helpt hij. Door hem worden het drie vaatjes in plaats van twee.

Ze zetten de vaatjes goed afgedekt in hun boot en gaan met oom Abe mee naar zijn huis. Hij woont hier aan de gracht. Bij het vuur zitten ze warm, er is goed bier en oom Abe heeft weer allerlei verhalen over de landen waar het warm is.

Auke verveelt zich een beetje. Die verhalen van zijn oom heeft hij al zo vaak gehoord. Hij loopt naar buiten en hoort daar meteen weer een heftige discussie over de ondergang van de wereld. Twee mannen praten erover en allerlei andere mensen blijven luisteren.

‘Voor de ondergang van de wereld is er kou, ellende, ziekte. Dat hebben we nu,’ zegt de ene man. ‘De kriebelziekte heerst in onze stad. De zieken hebben last van hun buik, ze braken, ze hebben diarree. Ze hebben vreselijke hoofdpijn en vingers en tenen gaan al dood voordat de zieke zelf sterft. Dat is een duidelijk teken dat het afloopt.’

De andere man schudt zijn hoofd. ‘Die kriebelziekte hebben we vaker gehad. Zes jaar geleden was dat ook heel erg. Het schijnt uit het brood te komen, dat zegt de pastoor.’

De eerste man snuift minachtend. ‘Wat weet zo'n pastoor nou van ziekten? Laat die man zich maar bezighouden met onze zonden. Daarvoor worden we gestraft. Daardoor is er de kriebelziekte, daardoor gaan zoveel mensen dood.’

[p. 108]

De tweede man is niet overtuigd. ‘Voor het einde van de wereld zal de antichrist een tijd regeren. Heb jij daar iets over gehoord? Ik niet.’

‘Het is nu winter,’ zegt de eerste man. ‘We horen niets van andere landen. Het kan best zijn dat die antichrist daar allang regeert. Hier weten wij dat niet.’

Zo kan het nog lang doorgaan. Auke heeft wel weer genoeg gehoord over de rampen van dit jaar, hij loopt door. Verderop in de stad is het gezelliger. Kinderen hebben koeieribben onder hun voeten gebonden en schuifelen daarmee over het ijs. Ze vallen vaak en hebben veel plezier. Auke kent dat wel, hij heeft het zelf vaak genoeg gedaan. Hij denkt: ‘Je zou eigenlijk die ribben aan een stuk hout moeten vastmaken, dan sta je steviger.’ Hij wil het thuis eens proberen.

Via een omweg komt hij weer bij het huis van oom Abe. Zijn vader kijkt al naar hem uit, ze gaan terug. Het is weer een moeizame tocht door kronkelende, ondiepe kreken. Steeds oppassen voor de scherpe ijsschotsen. Ze hebben maar één bootje, dat is de enige manier om bij hoog water van hun terp af te komen.

Ze komen thuis en tonen trots de vaatjes graan. Moeder is er blij mee, al is het dan rogge en niet de gevraagde gerst. Auke zegt: ‘In de stad zijn veel mensen ziek. Ze noemen het de kriebelziekte, je gaat eraan dood. Ze zeggen dat het door het brood komt.’

Moeder hoort het en is bezorgd. Jaren geleden hebben ze het hier ook gehad, toen zijn twee van haar kinderen kort na elkaar doodgegaan. Ze hadden toen veel rogge in hun brood, zou het daardoor komen? Ze weet het niet, maar ze zal bij het meel zo weinig mogelijk rogge gebruiken.

Dicht bij het vuur eten vader en Auke, de anderen hebben al gegeten. Het is hier behaaglijk, lekker warm en ze eten een flink stuk zout vlees. Er is zelfs nog wat pap: meel in melk met een klodder honing. Auke vergeet de ellende van de stad, hij vergeet de angstverhalen over de ondergang van de wereld. Hier zijn ze veilig, hier is hij thuis.

Die avond bij het melken gebeurt er iets vreemds: vader valt

[p. 109]

zomaar. Hij zit op het lage krukje bij een van de koeien die nog een beetje melk geven, en ligt ineens languit op zijn rug. Auke springt op, zet de emmer met de kostbare melk opzij en roept zijn moeder. Ze komt en schrikt.

‘Douwe, wat is er?’

‘Ik ben een beetje duizelig, dat heb ik wel vaker de laatste tijd. Het zal wel weer overgaan.’ Hij probeert overeind te komen, maar dat lukt niet. Auke moet hem helpen. Hij steunt zijn vader terwijl hij hem naar het bed in de hoek van de kamer brengt. De zieke leunt zwaar op zijn oudste zoon. Met een zucht laat hij zich op het bed zakken. ‘Dank je wel, Auke.’

Auke weet niet wat hij ervan denken moet. Zijn grote, sterke vader, dit kan toch niet? Hij kan toch niet zomaar ziek zijn? Auke maakt het werk in de stal af en komt weer terug. Moeder is in de weer met kruiden en drankjes, maar vader wil niets hebben. ‘Het is niets,’ zegt hij. ‘Een nachtje goed slapen en het is weer over.’

De volgende ochtend is het niet over. Vader kan niet uit zijn bed komen, hij krijgt duizelingen zodra hij zijn hoofd optilt. Moeder weet niet wat ze eraan moet doen. De zieke wil nog steeds geen kruiden of drankjes. Het gaat vanzelf wel weer over, denkt hij. Auke zit bij zijn vader. De zieke glimlacht, hij ligt heel stil.

‘Vreemd hè, vader zomaar languit op de vloer.’

Auke knikt zwijgend.

‘Ja jongen, over een paar weken ben je veertien, dan ben je een man. Als er met mij ooit iets zou gebeuren, kan jij de boerderij overnemen. Ik was ook heel jong toen ik ermee begon. Mijn vader overleed toen ik vijftien was, dat was een moeilijke tijd. Gelukkig kende ik je moeder al, we hebben het samen gedaan en dan gaat het goed.’

Auke knikt weer. Zijn vader dood? Hij kan het zich niet voorstellen. Hij alleen de hele boerderij? Ondenkbaar.

Vader glimlacht weer. Hij legt zijn hand op de arm van Auke en zegt: ‘Ik ga nu wat slapen. Het komt allemaal wel goed. Ik weet dat ik een goede opvolger heb als mijn tijd gekomen is. Nu word ik beter, maak je maar geen zorgen.’

[p. 110]

Na een week is de zieke weer op de been. Moeder heeft hem toch met kruiden en drankjes kunnen behandelen en dat helpt altijd. Het gewone werk gaat door, het is minder koud.

De zee is weer laag en het ijs smelt, er is af en toe zelfs al iets van voorjaar in de lucht. Auke weet wel dat het in de komende weken nog koud genoeg kan zijn, maar toch voelt hij al iets van de belofte van een nieuw jaar.

Vader doet weer mee met het werk, maar Auke moet het meeste doen. Zijn vader is zwak en de duizelingen zijn nog niet over. Klaske zingt veel om de angst van de nacht te vergeten. Dan denkt ze aan haar slaventijd, ze droomt ervan. Daarom zingt ze als het dag is. De zieke vader is blij dat ze deze dochter erbij hebben. In andere jaren kon het wel eens heel stil zijn op de terp.

Ridsert helpt moeder, Klaske en Auke waar hij maar kan. Hij begrijpt niets van de ziekte van vader, maar hij is heel stil om de zieke te laten slapen. Auke vindt het vreemd. Zijn vader, die altijd werkt van de vroege ochtend tot de zon ondergaat, diezelfde vader slaapt nu rustig een paar uur midden op de dag. Met Ridsert werkt hij in de stal. Ze voeren de koeien, niet te veel, de voorraad raakt anders te snel op. Ze scheppen de kostbare mest weg en brengen die op de mesthoop buiten het huis. Zo is er de hele dag werk. Ridsert doet zijn best en Auke ook. Met moeder en Klaske krijgt hij al het werk wel af.

Zo gaan er vele weken voorbij. Auke wordt veertien jaar, vader is nog altijd zwak. Het wordt februari, maart, er is steeds minder te eten. Elke dag wordt hun portie kleiner.

De enige die zich nergens zorgen om maakt is Klaske. ‘Als we wat minder eten, genieten we straks meer als er genoeg is. In de zomer komt alles wel weer goed,’ zegt ze. Auke weet dat ze gelijk heeft, maar het is nog lang geen zomer. Hoe komen ze deze maanden door? Zijn moeder is ook somber. Ze weet dat haar man zieker is dan hij toe wil geven en ze moet steeds meer rogge door het broodmeel mengen. Het gaat net als jaren geleden, ze is bang voor ziekte en dood.

[p. 111]

Op een dag zegt ze tegen Auke: ‘Ik ga met Klaske naar de wal, we gaan kruiden zoeken. Straks hebben we dat misschien nodig.’

Auke is verbaasd. ‘Het is winter, er groeit nu toch niets.’

‘Ook droge of halfverrotte kruiden kunnen helpen,’ zegt zijn moeder.

Auke vindt het maar vreemd, er is al zoveel in huis. Wat kan moeder nu nog nodig hebben? Hij weet niet dat ze naar een heel bijzonder plantje zoekt, dat jaren geleden haar kinderen redde.

De twee vrouwen lopen over het modderige land naar de wal en zoeken daar een bepaald plantje. Klaske is de eerste die het vindt. Moeder knikt: ‘Dat is wat we zoeken. Waar stond het?’ Ze zoeken daar verder en vinden meer. Dan is er een hele tijd niets tot moeder een plek vindt die vol staat met de gezochte plant. Het is wel allemaal verdord, maar dat geeft niet. Ze kan er toch een drankje van maken als het nodig zou zijn.

Het is eerder nodig dan ze gedacht had. In april wordt de kleine Ridsert ziek. Hij heeft alle verschijnselen van de kriebelziekte, moeder maakt meteen haar drankje en het helpt. Haar jongste zoon wordt weer beter en krijgt alleen maar brood van gerstemeel. Dan krijgt vader de kriebelziekte. Bij hem is het veel erger. Hij is al verzwakt door de duizelingen. Ze zijn allemaal ondervoed, bij hem slaat de gevreesde ziekte hevig toe. Hij krijgt het beste eten dat ze hebben, maar het komt er allemaal weer uit voor het verteerd is. Auke voert het braaksel aan zijn enige varken, dat beest eet het lekker op.

Moeder zegt: ‘We zijn te zwak. We moeten allemaal meer eten, we slachten het varken.’ Auke vindt dat niet leuk, dat beest eet alle vieze resten en wordt er vet van. Maar hij weet dat zijn moeder gelijk heeft en hij maakt hun enige varken dood. Hij snijdt het vlees van de botten. Er is voor een paar weken genoeg. Dat is goed voor de zieke en voor de gezonden. Ze knappen er allemaal van op, vooral Ridsert eet veel. Vader wordt ook beter. Hij eet weer en lacht af en toe. Zijn gezicht is nog mager, het lijkt wel een doodshoofd.

Eind april is het varken helemaal op. Onder het vee heerst ook

[p. 112]

ziekte. Er zijn al koeien doodgegaan, ze weten niet hoe dat komt. De dieren zijn ondervoed, maar vroeger gingen ze daar niet aan dood. Auke slacht zo'n dode koe, maar moeder durft het vlees niet te eten te geven. Auke moet haar wel gelijk geven, het ruikt heel vies. Zo worden de dode koeien in een put aan de rand van de terp gegooid.

Er is weer honger. Dan doet Auke iets wat hij met niemand vooraf bespreekt: hij slacht een gezonde koe. Pas als het gebeurd is, merkt moeder het. Ze is boos. Wat zal vader hiervan zeggen? Ze hebben nog nooit hun eigen vee geslacht.

‘We hebben eten nodig,’ zegt Auke rustig. ‘Dit is het enige dat we hebben, het beest was niet drachtig.’ Dat moet moeder toegeven, er groeide geen kalf in deze koe en het beest was al oud. Ze weet dat Auke een moeilijke beslissing genomen heeft, maar het slachten van de koe was nu echt nodig. Er is ziekte, er is gevaar, ze moeten eten.

Vader hoort het en zwijgt eerst, dan beginnen de verwijten. Was dat nu wel nodig? Konden ze niet op een andere manier aan eten komen? Je eigen vee slachten, dat doe je toch niet. Auke hoort het en zegt niets. Hij weet dat het goed was, het moest gebeuren, Klaske is het met hem eens en dat is zijn grootste steun in deze moeilijke maanden.

Auke kijkt in hun stal, er zijn veel open plekken. Toch moet er brood komen, dat is voor iedereen nodig. Hij staat naast een kleine koe, het beest is nog gezond. Het geeft geen melk en er is al jaren geen kalf bij dat dier geweest. Auke neemt die koe mee naar Staveren en probeert daar brood te krijgen en graan.

Er is in de stad ook gebrek aan alles. Een bakker kijkt begerig naar de kleine koe, vlees heeft hij wekenlang niet gegeten. Hij biedt Auke drie broden in ruil voor de koe. De jonge boer lacht daarom. ‘Drie broden? Tien wil ik er hebben en vier vaten graan. Goede gerst, geen rogge.’

De bakker wil dat niet doen. Auke loopt door en probeert het verderop. Er is te weinig voedsel in Staveren. Kopers kijken naar de koe, willen die graag hebben, maar de prijs is te hoog.

[p. 113]

Na een paar uur is hij terug bij de eerste bakker. Ze worden het eens, Auke krijgt acht broden en drie vaten gerst.

Hij brengt eerst de broden naar de boerderij. Daar is iedereen blij, zelfs vader moppert niet. Ze eten van het heerlijke brood en dan gaat Auke de vaatjes gerst halen. Het is zwaar, maar hij is sterk en alles komt op hun terp terecht. Daar is voorlopig weer genoeg brood.

Na een week gaat Auke weer naar de stad. Hij probeert nu met geld brood te kopen, maar dat lukt niet. Niemand is geïnteresseerd in geld. Auke geeft het niet op, het moet lukken.

Hij hoort weer veel verhalen over de ondergang van de wereld. Iedereen is er nu van overtuigd dat op 21 juni de wereld zal vergaan. De mensen reageren er heel verschillend op. Sommigen doen niets meer, anderen willen nog zoveel mogelijk geld verdienen en dat uitgeven aan bier en lekker eten. Dat laatste lukt niet, ook in de stad is er honger.

Auke wordt somber van al die verhalen. Wat heeft het voor zin? Als het zover is merk je het wel. Nu moet er eten komen. Na lang rondlopen en uren praten kan hij voor een redelijke prijs twee broden kopen. Hier kan hij mee thuiskomen. Zo is geld toch nog nuttig. Gelukkig dat hij dat bij oom Abe geleerd heeft. Hij is niet voor niets koopman geweest.