Vrijheid en slavernij

Verhaal over het jaar 1000, met nabeschouwing over 2000

[p. 98]

11 Winter op de terp

De dagen worden korter, het vee moet op stal. De zee overspoelt van tijd tot tijd het land om hun boerderij. Het werk gaat gewoon door: melken, mest afvoeren, hooi aanslepen, kaas en boter maken.

Auke is weer naar zijn broer Jouke gegaan. Net als de vorige keer mag hij als ‘reiziger uit een ver land’ zijn broer zien. Hij is de enige, vader en moeder hebben hun zoon na Pasen niet meer gesproken. Ze hebben er verdriet van, maar laten dat niet merken. Er is toch niets aan te doen, waarom zou je dan erover praten en erom huilen?

In een beschut hoekje van de kille kloostertuin praten de twee broers meer dan een uur. Jouke ziet er nu veel beter uit. Hij is nog wel bleek, maar hij lacht en is blij. Bleek zijn al die monniken, dat word je vanzelf binnen vier muren.

Jouke vertelt hoe het op school gaat. ‘Ik kan al goed lezen, ze zijn tevreden over me. Het gaat steeds beter, alleen Latijn is wel moeilijk. Dat gaat heel langzaam, maar mijn leermeester zegt dat ik daar mijn hele leven op mag studeren. Er is hier nu ook een monnik uit Frankrijk, die weet veel over sterren. Ik leer daarover van hem, dat is heel mooi. Alles in de hemel om ons heen is geregeld, de sterren hebben allemaal hun vaste baan. Je zou dat moeten horen, het is prachtig. Hij leert me ook hoe ik met meetkunde dingen kan berekenen.’

‘Krijg je genoeg te eten?’ vraagt Auke.

Zijn jongere broer knikt enthousiast. ‘Er is elke dag brood, dat bakken we hier zelf. Ik heb een week in de bakkerij gewerkt, dan krijg je zoveel lekkere dingen. Verder is het net zoiets als thuis, alleen is het er elke dag en is er genoeg voor iedereen. Als ik hier een jaar ben, mag ik de kloostergelofte afleggen. Dat is dan nog

[p. 99]

voorlopig. Pas als ik groot ben kies ik helemaal voor dit leven.’

‘Je kan er dus nog uit,’ zegt Auke voorzichtig.

Jouke duwt lachend tegen zijn grote broer. ‘Jij vindt het hier maar niks, hè? In mijn geval moet ik later die gelofte wel afleggen, want vader en moeder hebben mij aan het klooster gegeven. Maar die Franse monnik zegt dat ik over een paar jaar mag weigeren. Hij komt uit Cluny, daar hebben ze allerlei moderne ideeën.’ Heel zacht voegt hij eraan toe: ‘Sommigen vinden dat maar niks, dat zijn vooral de oude monniken. Anderen willen graag doen wat ze in Cluny bedenken. Daar wordt veel over gepraat.’ Hij ziet dat Auke verbaasd is, hij lacht. ‘Ja, ook in een klooster zijn wel eens meningsverschillen. Dat kan heel heftig gaan. We laten niets blijken naar buiten, maar als je het hier af en toe mee zou maken... Ja broer, vader en moeder hebben mij op een mooi plekje gezet. Ik heb het hier naar mijn zin. Als ik groter ben ga ik misschien wel naar een ander klooster. Dat kan overal zijn, als ik geluk heb is het in Frankrijk.’

Auke kijkt zuinig. ‘Frankrijk is geen leuk land. Het kan zijn dat het voor monniken anders is, maar als koopman vond ik het vreselijk.’

Jouke knikt en lacht weer, hij is echt gelukkig hier. ‘Hoe gaat het met Klaske? Hoe is het op de boerderij?’ Auke kijkt blij als hij over Klaske vertelt. Jouke ziet het en weet dat zijn broer met dat meisje zal trouwen. Hij zegt: ‘Het staat in de sterren dat jullie zullen trouwen, wacht er niet te lang mee. Wil zij het ook?’

‘We hebben er nog nooit over gepraat, ik denk het wel. Ze is blij als ik in de buurt ben en ik ben gelukkig als ik haar zie. Op de boerderij doet ze het goed, ze kan al het werk al net zo goed als moeder. Ze maakt lekkere kaas en haar boter is de beste die ik ooit geproefd heb. We hebben nu nog wel genoeg te eten, maar volgend jaar wordt het krapper. Als dan de wereld vergaat, hebben we nergens meer last van.’

‘Praten de mensen daar echt zoveel over?’ vraagt Jouke.

‘Je hoort het steeds meer, er zijn er die niets geloven. Anderen worden echt bang, het jaar komt steeds dichterbij. In York was

[p. 100]

een man die oude verhalen vertelde. Volgens hem vergaat de wereld pas als er een heidense god op zijn hoorn blaast. Ik weet het niet meer. Het is een moeilijk leven, zeker als je twee jaar na elkaar een slechte oogst hebt. Maar ik zou toch nog wel even door willen gaan.’

Jouke legt geruststellend zijn hand op de arm van zijn broer. ‘Niemand weet wanneer de wereld zal vergaan, dat hebben mijn leraren me uitgelegd. Die bijbelteksten over het jaar 1000 zijn zo onduidelijk, daar kun je alles uit halen. Het kan wel zijn dat het pas over duizend jaar zo ver is. Daar hoeven jij en ik ons geen zorgen over te maken. Dat bekijken ze maar in het jaar 2000. Wees niet bang, er gebeurt volgend jaar niets. Dat zeggen ze hier allemaal en het is de richtlijn van de Kerk.’

‘De Kerk weet ook niet alles,’ bromt Auke.

‘Nee, maar we weten hier wel veel. Ik vind studeren steeds leuker, ik ben blij dat ik hier ben.’

‘Slaan ze nog met die zweep?’

‘Hij staat in de hoek en is alleen gebruikt voor twee anderen. Rijke jongetjes, hun vaders betalen veel geld om ze hier wat te laten leren. Dat haalt niets uit, ze willen alleen maar vechten. In een harnas een ander de kop inslaan, dat willen ze.’

‘In York las een oude kluizenaar voor uit de bijbel. Daarin stond heel duidelijk dat het jaar 1000 het laatste jaar zou zijn.’

Jouke glimlacht als een wijze man. ‘Mijn leermeester heeft me proberen uit te leggen hoe ingewikkeld al die berekeningen zijn. Ik snap het niet, ik kan het ook niet aan je uitleggen. Ik weet wel dat het net zo goed 2000 kan zijn als 1000.’

‘Veel mensen denken dat het volgend jaar gebeurt. Dat kan nog een onrustig jaar worden,’ zegt Auke.

‘Lieve broer, we weten nooit wat er met ons kan gebeuren. Zo ben je gezond en zo ben je ziek. Nu leef je, geniet ervan en pieker niet over de toekomst. Het loopt toch altijd anders.’

Jouke moet weer naar binnen. Auke verlaat het klooster en kan thuis vertellen dat het goed gaat met de jonge monnik.

De volgende dag is het zondag, het is droog rond de terp. Ze

[p. 101]

gaan naar de kerk in Staveren. De pastoor daar houdt weer een lange preek. Hij zegt: ‘Er is veel bijgeloof. Jullie proberen de toekomst te weten door naar de sterren te kijken. Er zijn mensen die naar heilige bomen of heilige stenen gaan. Dat is allemaal onzin. Niemand weet wat er in het volgende jaar zal gebeuren. De oogst was slecht, komt dat omdat een of ander oud mannetje bij heidense offers fouten maakte? Natuurlijk niet. Het is een straf voor de zonden van alle mensen. In de hoogste nood is de redding nabij. Nu is het slachtmaand, er is volop eten. Volgend jaar wordt iedereen een beetje magerder. Daar komen we ook wel overheen.’ De mensen in de kerk grijnzen en maken grapjes. De pastoor mager? Dat heeft nog niemand gezien. Die man is altijd even vet, die lijdt nooit honger.

De preek gaat eindeloos door. Het gevolg is wel dat ze na afloop weer allemaal praten over het dreigende jaar 1000. Bijna iedereen is er nu van overtuigd dat volgend jaar de wereld vergaat. Alleen Klaske niet. Zij zegt: ‘Ik wil leven, dus vergaat de wereld niet.’ Voor haar is dat heel eenvoudig.

Op de boerderij is elke dag genoeg werk. Het vee is binnen en er wordt geslacht. Twee vette varkens gaan in het zout. Zo blijft het vlees langer goed. De waterput geeft voor mensen en dieren mooi helder water, dat wordt gezuiverd door kleilagen onder de terp. Niemand weet hoe dat gaat, die put zit daar al tientallen jaren. Uit ervaring weet men dat je diep moet graven om helder water te vinden. Zelfs als de zee hoog is, komt er nog zoet water uit die put. Auke moet zich in de slachttijd vaak wassen. Dat kan in de zee, het kan ook op de boerderij.

Het is een drukke tijd voor iedereen. Auke ziet wel dat Klaske het werk op een boerderij gewend is, ze kan eigenlijk alles. Soms heeft ze een wat vreemde manier om dingen te doen, dat komt dan omdat ze in Frankrijk op een boerderij andere gewoonten hebben. Ze past zich snel aan, doet nu al bijna alles op de Friese manier en ze is gelukkig. Ze is vrij en kan de hele dag de taal van haar kinderjaren praten. Ze zingt mooi, Auke hoort haar graag.

[p. 102]

Ook moeder is blij met haar nieuwe ‘dochter’. Ze ziet wel dat Auke en Klaske veel om elkaar geven. Ze denkt: ‘Dat zal wel een trouwerij worden. Voorlopig hoeft dat nog niet, dat kan altijd nog wel. Daar is tijd genoeg voor.’

Ze neemt Klaske mee naar het bos en leert haar de geheimen van alle kruiden. Ze plukken een flinke voorraad voor de winter, je weet maar nooit wat je nodig hebt. Gedroogde kruiden kunnen heel goed helpen. Het ruikt heerlijk in de boerderij, overal hangen bosjes bloemen en planten te drogen.

Het wordt december, Kerstmis nadert. De Friezen noemen dat nog steeds het ‘midwinterfeest’, net als hun voorouders. De pastoor weet het, hij kan er niets aan doen. Heidense gebruiken kun je proberen af te schaffen, maar dat kost veel tijd. Hij doet zijn best alles zoveel mogelijk een christelijk tintje te geven. Hij weet ook wel dat de mensen hier in de nacht van 31 december een geheimzinnig feest hebben, dat de pastoor het Octaaf van Kerstmis noemt, omdat het precies acht dagen na eerste kerstdag 1 januari is. Zo proberen alle pastoors hun kerkgangers uit de heidense gebruiken te halen. Het is een taai gevecht tegen oude verhalen en gebruiken die eeuwenlang geldig geweest zijn. Het oude heidense geloof is nog overal. De pastoor weet het.

Op een dag in januari van het jaar 1000 gaat Auke met zijn vader naar een Friese rechtszitting. Hij is al bijna veertien jaar. Hij mag als man mee naar die bijeenkomst. Hij mag nog niet stemmen, dat komt later.

Bij een grote, oude boom staat een deftige man, dat is de asega, de rechter. Hij hoort de twee partijen aan. Het eerste geval is ernstig. Een edelman heeft een vrije man doodgeslagen. Het is duidelijk, ze hadden ruzie over een stuk grond en de man van adel trok zijn zwaard. De asega hoort het en stelt dat hier een boete betaald moet worden van ruim vijftig solidi. Hij neemt geen beslissing, dat doet de vergadering. Alle vrije mannen samen beslissen of dit een rechtvaardige straf is of niet. In dit geval is er weinig twijfel. Het is het vaste tarief.

[p. 103]

Auke is verbaasd, hij had hier wel eens over gehoord. Hij weet hoe een rechtszitting in Verdun gaat en in York. Daar beslist de rechter en verder moet iedereen zwijgen, hier beslissen de vrije Friezen zelf. Vader zegt zacht: ‘Als twee mensen ruzie hebben mogen ze vechten, ze mogen elkaar zelfs doodslaan, maar dan krijgen ze wel een boete.’

De edelman betaalt de boete aan de familie van de dode man en zegt daarbij de oude spreuk: ‘Zolang de wind uit de hemel waait, de gerst groeit, de boom bloeit, de zon opgaat en de wereld bestaat.’ Daarmee is voor eeuwig de vrede bezegeld tussen de twee families.

Er zijn ook vechtpartijen waarbij alleen verwondingen voorkomen, dan hangt het ervan af wat de gewonde was. Een harpspeler raakte aan zijn hand gewond, dat is ernstig. De dader wordt door de mannen samen veroordeeld tot een hogere boete dan de man die zijn buurman een oor afsneed. Het is een rustige bijeenkomst daar bij de oude boom, de asega doet wat de traditie voorschrijft en de mannen stemmen ermee in.

Er wordt veel gepraat over de ondergang van de wereld. Een oude man zegt: ‘Als het gebeurt is het op 21 juni, dat is de langste dag, dan moet zoiets wel plaatsvinden.’

Na de rechtszitting gaat het in deze volksvergadering over het gebruik van gemeenschappelijke gronden. Die moeten de boeren samen bewerken en daarover ontstaan allerlei ruzies. Die worden hier uitgepraat. De wijze asega weet voor bijna elk probleem wel een oplossing. Meestal noemt hij iets uit het verleden: als het vroeger zo opgelost is, moet dat nu ook maar op dezelfde manier. Daar is iedereen het wel mee eens. Voor Auke en zijn vader is dit niet zo interessant. Zij behoren tot de laatste vrije boeren, zij hebben een eigen terp. Dat komt ook bijna niet meer voor. De meeste boerderijen zijn op grotere terpen gelegen, die een dorp vormen met een eigen kerk. De mensen helpen elkaar daar, dat missen Auke en vader.

Na de vergadering roept iemand: ‘Tot volgend jaar, als we er dan nog zijn.’ De boeren lachen, maar Auke ziet wel dat velen het

[p. 104]

toch maar angstig vinden.

Een ander schreeuwt: ‘Als de koeien kalveren krijgen en de vrouwen kinderen, zal de wereld niet vergaan. Dat kan niet.’

Een heel oude man mompelt: ‘Voor mij mag het afgelopen zijn. Misschien is de volgende wereld beter dan deze.’ Auke hoort het, hij kijkt de man verbaasd aan. ‘Ja jongen,’ zegt de oude man. ‘Op mijn leeftijd heb je zoveel ellende gezien, heb je zo vaak honger geleden, dan is het einde van de wereld welkom.’ Mompelend verdwijnt hij in de menigte.

Overal praten ze over het einde van de wereld. Een jonge boer zegt lachend: ‘Ik heb eigenlijk een nieuw dak nodig. Ik wacht maar tot 21 juni, dan kan het erop als we er allemaal nog zijn. Vergaat de wereld, dan heb ik geld uitgespaard en ben ik niet moe geworden.’

‘Geld kun je niet meenemen als alles vergaat,’ zegt een ander. ‘Je moet mij nog betalen voor het graan dat ik je gaf. Als je straks met een eerlijk geweten voor de rechterstoel wilt komen bij het laatste oordeel, kun je mij beter mijn geld geven.’

Auke merkt dat heel veel mannen bang zijn voor het laatste oordeel. Iedereen weet dat na de ondergang van de wereld je leven door God beoordeeld wordt. Heb je het goed gedaan dan mag je naar de hemel, deed je het niet goed dan wacht de hel. Dan moet je voor eeuwig branden. Daar is iedereen bang voor. Dat laatste oordeel, ze hebben allemaal wel eens iets gedaan dat niet helemaal eerlijk was. Telkens als Auke in de stad komt of op een volksvergadering zoals bij deze boom, hoort hij over dat vonnis na de dood. Heeft hij iets te vrezen? Hij denkt het niet, maar je weet maar nooit.

Ze praten in de kerk bijna alleen over de hel, over de hemel hoor je niets.

Auke weet nu heel goed dat het jaar 1000 begonnen is.

Met zijn vader loopt hij de lange weg naar huis. Het is al donker als ze daar komen. De zee is onrustig, er staat een harde, koude wind. ‘We gaan naar binnen,’ zegt vader. ‘Morgen staat alles weer onder water. We zullen de boot op de terp trekken.’

[p. 105]

Vader en zoon slepen de boot omhoog en gaan het huis in. Dan eten ze. Er is volop zout vlees. Nu is er nog genoeg. Hoe zal dat later zijn?