Vrijheid en slavernij

Verhaal over het jaar 1000, met nabeschouwing over 2000

[p. 68]

8 Naar York

Auke is nu vanaf het begin betrokken bij alles wat oom Abe doet om de reis naar York voor te bereiden. Ze zullen met een kogge varen, dat is een zeeschip. Het is niet groot, het heeft een hoge voor- en achterplecht en de lading zit in het ruim daar tussenin. Er is een mast met een zeil, dat is nu nog opgerold. Auke vindt het schip heel groot.

Oom Abe huurt het met twee andere kooplieden. Ze brengen hun handelswaar aan boord. Oom Abe heeft twintig pakken wollen stof, de anderen brengen vaten met zout en wijn op het schip. Dat moet in York allemaal verkocht worden.

Oom Abe ziet dat Auke bedenkelijk kijkt. Hij slaat hem lachend op de schouder en zegt: ‘Ja man, er is veel handel mogelijk. Wij halen wijn uit de Elzas en bij de Rijn, we halen er ook hout en graan en dat kunnen we weer ergens anders verkopen. De Engelsen willen vooral wapens, wijn, zout en onze mooie wollen stoffen. Ik heb mantels bij me die rood zijn, ik heb ze in het blauw, ik heb ze wit en ik heb ze die gewoon van grauwe stof zijn. Die zijn goed voor monniken, die moeten het ook lekker warm hebben. En denk eraan: op de markt straks spreken we niet meer over een mantel, we noemen dat een pallia, dat klinkt veel deftiger. We gaan in York goede zaken doen, Auke, dat zal je beter bevallen dan dat lopen door bossen vol rovers.’

‘Zijn er op zee geen rovers?’

‘O, jawel. Je hebt allerlei piraten, maar we varen met vijf schepen, er zijn veel mannen aan boord. Die kunnen allemaal met een pijl en boog omgaan, de zeerovers vallen ons nu niet aan.’

Intussen hebben Gjalt en Ulfert alle vracht aan boord gedragen en zorgvuldig weggestouwd. De vracht moet stevig liggen en hun wollen stoffen moeten droog blijven. Dat vereist ervaring, de twee

[p. 69]

knechten van oom Abe hebben deze reis al vaak gemaakt. Ze weten precies wat op de kogge het beste plekje is voor hun vracht. Ze hebben ook een mooi hoekje vrij gehouden om te slapen, er kunnen vier mannen liggen.

Eerst gaat alles nogal rustig en kalm. Dan is er ineens haast, iedereen holt door elkaar en schreeuwt aanwijzingen. De wind is gunstig, op de schepen maakt men alles snel klaar en de vloot van vijf koggen vaart uit. Tijd voor afscheid nemen is er niet. Op de kade staan de familieleden die wisten dat de schepen weg zouden gaan. Voor Auke staat er niemand, zelfs Klaske is er niet. Hij ziet weer hun boerderij vanuit zee, klein op de lage terp. Weer weet hij: dat is de plaats waar ik hoor.

[p. 70]

Ze varen. Het avontuur begint. Het is midden augustus, afhankelijk van de wind zal de reis ongeveer een week duren. In Engeland moeten ze nog een heel eind over een rivier varen, dat kost tijd.

Auke staat op het voorschip, de golven zijn hoog. Dit deel van de kogge gaat met elke golf omhoog en valt dan weer in het golfdal. Auke vindt dat wel leuk, je krijgt elke keer een raar gevoel in je maag, maar dat went wel. De zeewind is heerlijk, je wordt er blij van.

Voor de wind stuiven de vijf koggen langs eilanden en grote zandplaten. Daar liggen zeehonden, er zijn vissers op dit stuk zee. Het gaat snel, ze laten de eilanden achter zich en zijn op de Noordzee. Hier waait het nog harder. Auke gaat van zijn plekje op het voorschip weg en klimt langs een smal laddertje naar het middenschip.

Daar staan twee mannen boos tegenover elkaar. De een is een koopman, hij heet Jaring, de ander is zijn knecht, die heet Sjoerd. Auke wil er langslopen, maar ze versperren de weg. Hij gaat maar op een vaatje zout zitten.

‘Ik betaal jou niets meer dan afgesproken is,’ zegt de koopman. ‘Afspraak is afspraak.’

‘Daar had je acht jaar geleden aan moeten denken,’ zegt Sjoerd met een van woede verstikte stem. ‘Toen zou je op mijn dochter passen, en wat deed je? Je vluchtte en je liet dat meisje door de Noormannen vangen. Mijn vrouw was die week gestorven. Jij beloofde dat je op ons kind zou passen, nu is ze slavin.’

Koopman Jaring haalt zijn schouders op. ‘Dat heeft hier niets mee te maken, dat is lang geleden gebeurd. Ik heb je al zo vaak gezegd dat het me spijt dat het zo gegaan is. Dat kind zat goed verstopt, maar ze liep ineens weg. Ik kon haar niet meer redden, je weet hoe die Noormannen zijn.’

‘Dat verhaaltje vertel je altijd, ik geloof daar niets van,’ schreeuwt Sjoerd. ‘Mijn dochter deed altijd precies wat haar gezegd werd, ze is niet weggelopen, dat lieg je.’

De koopman draait zich om en loopt weg. Over zijn schouder

[p. 71]

roept hij: ‘Ik betaal je geen cent meer dan we afgesproken hebben. Bevalt het je niet, dan zoek je maar een andere baas.’

Sjoerd blijft stampvoetend en kwaad achter. Auke glipt erlangs en gaat naar oom Abe. ‘Koopman Jaring heeft ruzie met zijn knecht,’ zegt hij.

Oom Abe grijnst. ‘Dat hebben ze al sinds die Noormannenoverval, iedereen weet het. Ze schelden elkaar uit en blijven samenwerken, dat kan nog jaren doorgaan.’

Er is eten, dat leidt af van de ruzie op het schip. De koopman en zijn knecht Sjoerd zitten ver van elkaar, maar wie de ruzie niet gehoord heeft, kan denken dat het toeval is. Iedereen gaat zitten waar er plaats is. Er is in het middenschip een lange plank op vaten neergelegd, daar zitten ze aan, gewoon op het dek. Het eten is goed. Het schip stampt en slingert, maar daar heeft bijna niemand last van. Enkelen worden een beetje wit, ze krijgen een rare kleur en rennen naar de reling om hun maag om te keren. Daardoor is er meer eten voor allen die niet zeeziek zijn. Auke eet veel en gaat dan slapen in hun eigen hoekje.

De volgende dag is er alleen maar water te zien. Ze zijn met hun vijf schepen in volle zee. Ze varen vrij dicht bij elkaar en dat is ook wel verstandig. Er zijn midden op de dag drie Noormannenschepen te zien, die draaien om de koggevloot heen. Ze vallen niet aan. Ze zien dat er overal mannen met pijl en boog klaarstaan. Auke herkent de schepen van die zeerovers. Zulke schepen zag hij ook als kleine jongen. Voor Sjoerd is het zien van die rovers weer een herinnering aan zijn dochtertje. Auke staat naast hem op het voorschip. Sjoerd heeft een zware strijdbijl en pijl en boog. Hij wil wel vechten met dat volk. Dat gaat niet door.

‘Als het niet vanzelf gaat, durven ze niet,’ bromt hij. Hij bergt zijn wapens weg en gaat de matrozen helpen.

De wind blijft goed en hard, ze maken een snelle overtocht. De volgende ochtend is de kust van Engeland al te zien. Ze varen een brede rivier op en gaan dan naar een smaller watertje. Dat is de Ouse, de rivier waar York aan ligt. Hier moeten de schippers van

[p. 72]

de vijf koggen zorgvuldig varen. Ze kennen dit water en heel langzaam gaan ze naar York. Auke weet wat het is een rivier tegen de stroom in te bevaren. Iedereen die trekken kan, is bezig. Ze sjorren aan lange lijnen de schepen naar York. Dat duurt twee dagen.

In de nacht voor ze in York komen is Auke wakker. Verderop in het schip hoort hij de stemmen van koopman Jaring en zijn knecht Sjoerd. Auke staat op en gaat die kant uit. Het is donker, geen maanlicht. Hij kan niets zien, maar hij hoort wel dat er weer ruzie is over het dochtertje van Sjoerd.

Auke hoort een kreet en ziet Sjoerd langskomen met een bebloed mes. ‘Sjoerd, wat heb je gedaan?’ schreeuwt Auke.

‘Ik heb dat varken neergestoken, hij heeft mijn dochter verraden.’

‘Dat kun je toch niet doen!’ Auke rent naar voren en vindt de hevig bloedende koopman. Hij weet niet wat hij moet doen, rent terug naar oom Abe en schreeuwt: ‘Sjoerd heeft Jaring neergestoken. Ik ga kruiden zoeken op de wal.’ Hij rent van het schip af over de smalle loopplank en zoekt kruiden die de bloeding kunnen stelpen. Hij vindt niets, wanhopig kijkt hij rond. Moet die man daar doodbloeden? Dan ziet hij een groep struiken, hij zoekt daar en vindt de kruiden die hij nodig heeft.

Op het schip is intussen iedereen wakker. Ze staan bij de gewonde koopman, niemand weet wat hij moet doen. Sjoerd is gevlucht. Auke wringt zich tussen al die mensen door en begint de diepe wond met zijn kruiden te behandelen. Hij heeft alweer geluk, het werkt. Doodmoe zit hij naast de nog maar nauwelijks ademende gewonde. Hij heeft het voor elkaar gekregen, de bloeding is opgehouden.

Oom Abe legt zijn hand op de schouder van Auke en zegt: ‘Knap gedaan, jongen. Je hebt zijn leven gered.’

Auke is daar nog niet zo zeker van. Midden in de nacht varen ze verder, ze komen in York en daar gaat de gewonde naar een abdij. De monniken verzorgen hem goed. Ze zeggen dat hij kan genezen, alleen zal het een tijdje duren.

[p. 73]

Auke is opgelucht, hij staat in de vroege ochtend in een vreemde stad en weet dat door zijn kruiden weer iemand gered is. Eigenlijk zijn het niet zijn kruiden, hij leerde het van zijn moeder. Hij weet door haar wat hij moet plukken. Spontaan gaat hij een kleine kapel binnen en bidt er voor moeder en de gewonde koopman. De rust daarbinnen kalmeert hem. Hij voelt zich doodmoe, wat een spanning. Waar zou Sjoerd zijn?

Auke loopt door York, een mooie stad. De Friezen hebben er een aparte wijk, links van de rivier binnen hoge muren. Oom Abe ziet Auke lopen en neemt hem mee naar een huis. ‘Nu eerst maar eens slapen,’ zegt hij.

Auke laat zich meevoeren naar een groot huis, daar is stro, hij kan er slapen. Hij slaapt tot hij wakker wordt met een hol gevoel. Oom Abe laat hem eten en zegt: ‘Nu gaan we de stad York bekijken.’

Auke loopt met zijn oom de stad in. Er is een prachtige kerk en er zijn veel stenen huizen, de mensen moeten hier wel rijk zijn. Het is er net zo vies als in alle steden, maar dat ziet niemand meer. Oom Abe is alweer bezig met de prijzen van wollen stoffen. Auke let daar minder op, er is hier zoveel te zien. Wat een stad, wat een drukte. Er zijn mensen die oom Abe herkennen. Ze vragen of hij mooie stoffen bij zich heeft.

‘Ik heb de mooiste stoffen van heel Friesland,’ zegt oom Abe in de taal die de mensen hier spreken. Auke kan dit verstaan, het lijkt wel wat op het Fries. Er zijn woorden en klanken bij die heel bekend klinken. De mensen verstaan hier het Fries ook wel. Als je langzaam en duidelijk praat word je begrepen. Dit is een fijne stad om handel te drijven, heel wat beter dan daar aan de Rijn en in Frankrijk.

De andere schepen zijn intussen ook aangekomen. Die dag worden er nog geen zaken gedaan, iedereen praat over de steekpartij op het schip. Morgen zal oom Abe de stoffen uit het schip laten halen, ze gaan dan naar een ruim pakhuis. Daar kan hij zijn klanten ontvangen.

Sjoerd wordt pas na twee dagen gevangen genomen. Hij gaat

[p. 74]

meteen naar de gevangenis in York. De Friezen verwachten dat hij de doodstraf krijgt. Auke vindt dat niet rechtvaardig. Sjoerd is geen moordenaar. Hij heeft zijn dochter verloren en daar is hij boos om, dat is begrijpelijk. De koopman knapt al aardig op. Auke is elke dag bij hem en ziet de man beter worden.

Vanochtend nog pakte Jaring hem stevig bij de hand en zei: ‘Bedankt, Auke. Ik heb jaren geleden iets gedaan wat verkeerd was. Sjoerd was al die tijd boos op me. Die nacht heb ik dat toegegeven. Hij stak meteen met dat mes, dat had hij niet moeten doen. Als ik doodgegaan was, hadden ze hem zeker opgehangen.’

Auke mompelt maar wat en gaat weg. Hij zal het gezicht van die koopman nooit vergeten.

Hij gaat naar de gevangenis en mag daar met Sjoerd praten. De man zit in een donker, vochtig hok en wil niets zeggen. Ook als er een priester komt die hem zal verdedigen bij de rechtbank, zwijgt Sjoerd. Hij denkt dat hij opgehangen wordt, al die poespas van processen hoeft voor hem niet.

De vriendelijke verdediger krijgt geen enkel woord van de dader. Hij is er niet blij mee. Tenslotte gaat hij maar weg. Auke loopt mee. Ze staan samen op straat. Langzaam zegt Auke:

‘Hij was al jaren boos op zijn baas. Zijn dochter is door Noormannen weggevoerd als slavin. In de nacht heeft zijn baas toegegeven dat het zijn schuld was en toen heeft Sjoerd hem neergestoken.’

De priester wil daar meer over weten. Hij neemt Auke mee naar de abdij van Maria en laat hem daar alles vertellen wat hij weet.

‘Wat je mij verteld hebt, redt het leven van Sjoerd,’ zegt de priester tevreden. ‘Kom overmorgen maar kijken, dan is het proces.’

Op de dag van het proces zijn alle Friezen in het kleine zaaltje. De rechter laat zich precies vertellen hoe de koopman gevonden is en hoe het met hem gaat. Dan is de priester aan de beurt. Auke kan hem goed verstaan. De man vertelt hoe Sjoerd al acht jaar met een groot verdriet rondliep en dat hij in die nacht eindelijk de waarheid hoorde. Dat is hem te veel geworden en hij heeft zijn baas neergestoken. Een ernstige daad, maar niet iets waar de

[p. 75]

doodstraf voor geëist kan worden.

Na veel heen en weer praten is de rechter het met de priester eens. De straf zal niet de galg zijn, maar Sjoerd moet vijf jaar boete doen in de abdij van Maria.

Sjoerd zelf heeft helemaal niet opgelet. Hij zit er met gebogen hoofd bij en vraagt alleen: ‘Wanneer word ik opgehangen?’ Hij hoort dat hij mag blijven leven. Het duurt even voor dit helemaal tot hem doordringt. Dan is hij blij. Auke ziet hem lachen. Sjoerd gaat met de priester mee.

Hoewel in Friesland op moord en doodslag slechts een boete volgt, hadden de Friezen hier een strengere straf verwacht.

Oom Abe zegt: ‘Vijf jaar monnik zijn is ook niet zo leuk.’ Toch vinden de anderen dat er een zwaardere straf had moeten volgen. Maar de rechter heeft gesproken en dan is hier het vonnis vastgesteld. In Friesland mag iedereen meebeslissen, hier niet.

Sjoerd zal vijf jaar monnik zijn.

Nog diezelfde dag is Auke met zijn oom weer bij koopman Jaring. Hij kan alweer een klein stukje lopen. Hij is blij dat zijn knecht zo'n milde straf heeft gekregen.

‘Ik had hem dit meteen moeten vertellen,’ zegt Jaring. ‘Al die jaren liegen was niet goed. Hij wist allang hoe het gegaan was. In die nacht had hij ineens het bewijs en toen pakte hij zijn mes. Niet goed, maar wel begrijpelijk. Ik zal de opbrengst van mijn handel gebruiken om iets voor Sjoerd te doen.’

‘Als Auke er niet was geweest, had je dit niet kunnen navertellen,’ zegt oom Abe.

Auke wordt er verlegen van. ‘Ik heb het van mijn moeder geleerd, ik weet zelf niets.’

Oom Abe zegt: ‘Jouw moeder leerde het weer van mijn moeder. Waar zouden we zijn zonder de kruiden van de vrouwen?’

Ze lopen terug naar het huis waar hun wollen stoffen liggen. Meer dan de helft is al verkocht. Oom Abe doet goede zaken en Auke kan hem steeds vaker helpen. Ze komen bij een plein waar slaven verkocht worden. Oom Abe trekt Auke aan zijn oor en zegt:

[p. 76]

‘Denk erom dat je hier niet nog meer Friese meisjes gaat bevrijden. We hebben lang genoeg in een rechtszaal gezeten.’

Auke ziet de doffe blik in de ogen van de slaven. Mensen voor wie er geen enkele hoop meer is. Ze zijn vee en ze worden als vee verhandeld. Wat een vreselijk leven. Hij had daartussen kunnen staan als zijn vader jaren geleden niet zo snel gevlucht was. Hij kan begrijpen dat Sjoerd al die tijd kwaad is geweest op de man die zijn dochter door de Noormannen liet vangen.

Je kan beter in wollen stoffen handelen dan in mensen.

Ze komen bij hun pakhuis en daar zijn alweer klanten. Auke prijst de kwaliteit aan, hij wordt al een echte koopman.