Tochtgenoten

Het geheim in de nacht

In de dagen na de slag bij Bergen werkten Noren en Hollanders hard aan het herstel van schepen, forten en huizen. Vóór de haven legde men een zware afsluitboom om bij een eventuele tweede aanval branders tegen te kunnen houden.

Op vrijdag en op zondag hielden de eensgezinde inwoners van Bergen en de opvarenden van de schepen dankdagen. In de overvolle kerken en op de schepen vergaten de predikanten niet te wijzen op de wonderbare tussenkomst van weer en wind op die gedenkwaardige woensdag, 12 augustus. Was het niet een duidelijk teken van de hemel dat uitgerekend tijdens de drie uur die de slag bij Bergen geduurd had, de wind van het land af de Engelsen in het gezicht blies en met de laaghangende wolken en de motregen op de Engelse schepen een verstikkende kruitdamp bracht? De predikanten hadden goede dagen. Toepasselijke teksten waren er te over en het gehoor was vol aandacht en dankbaarheid.

Uit Holland kwam het verheugende nieuws dat De Ruyter zich gereed maakte om uit te varen tot ontzet van de bedreigde retourvloot.

Inmiddels ontving echter generaal Ahlefeldt een geheim schrijven van zijn koning dat het Zijne Majesteit zeker niet onwelgevallig was als de retourvloot in Engelse handen zou vallen. Vanaf dat moment veranderde de tactiek van de generaal.

Na de overhaaste aftocht van de Engelse schepen bleef admiraal Teddiman in briefwisseling met de Deense generaal. Officieel liet Ahlefeldt van alle brieven die hij aan de Engelsen schreef, een afschrift zien aan De Bitter. In werkelijkheid stuurde de generaal echter twee brieven: één waarvan De Bitter het afschrift kreeg en één waarin hij met de Engelsen onderhandelde over de uitlevering van de Hollandse vloot.

De Bitter had totaal geen argwaan.

Toen de generaal om dertig goede kanonnen vroeg voor de versterking van fort Nordnes, kreeg hij diezelfde middag dertig van de beste stukken van de Hollanders. Geschut, dat ook ìn de baai gericht kon worden...

[p. 151]

Dinsdag 18 augustus was een warme, lome dag. Nog steeds moest minstens de helft van de bemanning aan boord blijven, maar ze hadden vrijwel niets te doen. De lucht trilde boven de baai. Ver weg waren de Engelsen te zien, afgeslagen, maar nog steeds dreigend. Uit Holland kwam een jacht met het bericht dat De Ruyter door tegenwind bij Texel werd opgehouden. In de stad circuleerden alweer de wildste geruchten. Van het geheime overleg tussen de stadscommandant en de Engelse admiraal was niets bekend en toch leek het wel alsof de bevolking voelde dat er verandering in de lucht zat. De een zei dat Teddiman versterking kreeg. Een ander wist met zekerheid te melden dat de Engelsen morgen, één week na hun nederlaag, een tweede aanval zouden ondernemen. Hieruit groeide het gerucht dat de Engelsen van plan waren eerst Bergen in brand te schieten en dan door een landing het fort uit te schakelen waarna de Nederlanders van alle kanten beschoten konden worden. Hier en daar begonnen alweer mensen weg te trekken, de bergen in.

Op de schepen was van deze groeiende spanning niet veel merkbaar. Landerig en lui zaten of lagen de mannen aan dek. Arie en Jacob zaten bij de fokkemast tegen de verschansing van het bakdek. Een matroos sloeg het tweede glas van de platvoetwacht. ‘Maak niet zo'n herrie, ik hoor je wel,’ zei Arie knorrig. De man reageerde niet op zijn opmerking. De zon schitterde in de scheepsbel dat het pijn deed aan de ogen.

Op alle schepen dezelfde gezapige rust.

Arie en Jacob sliepen in van pure verveling. Ze werden pas wakker toen het etenstijd was.

Bij het opkomen van de eerste wacht mochten ze naar de wal. Het was zo'n zomeravond waarop de zon van geen ophouden weet. Het bleef warm, een flauwe wind uit zee bracht verkoeling. Op de wal bleven Arie en Jacob bij elkaar. Ze besloten de stad niet in te trekken maar langs de baai naar het fort te lopen.

Af en toe bleven ze staan bij mannen die vanaf de kant of vanuit kleine bootjes aan het vissen waren. De arme mensen in Bergen gingen gewoon hun gangetje. Angst voor het verlies van bezit kenden ze niet zoals de welgestelden. Als er iets mis zou gaan, konden ze altijd nog op het laatste moment er vandoor gaan. Zo liep het al tegen negen uur toen de twee broers in de buurt van Nordnes kwamen. Ver weg hoorden ze op de schepen het tweede glas van de eerste wacht slaan. De baai hulde zich in een snel groeiend duister. Overal op de schepen, in de huizen en op het kasteel gloeiden lichten op. De lampen op de hoge kampanjes van de schepen werden vele malen weerspiegeld in het zacht golvende water.

‘Zullen we er eens tussendoor varen?’ stelde Arie voor.

‘Hoe wou je dat doen?’ vroeg Jacob. ‘We hebben toch geen boot?’

‘Wacht maar,’ zei Arie. Behendig sprong hij van rotsblok op rotsblok naar be-

[p. 152]

neden, waar aan de waterkant juist een visser zijn kleine bootje vastlegde. Arie vroeg of hij met zijn broer wat rond mocht varen met het roeibootje. Eerst begreep de visser hem niet goed, maar toen hij wist wat Arie bedoelde, stond hij het toe op voorwaarde dat de jongens het bootje op dezelfde plaats terug zouden brengen en dat ze het goed vast zouden binden.

Arie bedankte hem hartelijk en riep: ‘Kom Jacob!’

Iets voorzichtiger dan zijn broer kwam Jacob naar beneden.

Arie nam de riemen en met een flink vaartje schoten ze de baai op. De visser keek hen even na, nam zijn visgerei op en ging op weg naar zijn huis hoger op de berg.

Midden in de baai liet Arie het bootje drijven. Ze waren tussen het fort en de Hollandse vloot in. Verder weg, naar zee toe, zagen ze duidelijk de lichten van de Engelse schepen. Het was een vredige avond. De schepen met hun flakkerend licht, weerkaatst in de vele golfjes, en met hun masten en tuig zwart tegen de donkerblauwe hemel zagen er sprookjesachtig uit. Achter de eilanden waar de Engelsen lagen vergloeide het laatste daglicht.

De jongens waren er stil van.

Jacob keek naar de hoge bergrug boven de stad, waarop de gloed van de zon nog te zien was boven het met kleine lampen doorspikkelde donker.

Arie keek over het wijde water tussen het fort en de Engelse vloot. ‘Kijk nou eens,’ zei hij met verbazing in zijn stem.

‘Wat is er?’ vroeg Jacob.

Arie wees over het water. ‘Kijk, precies gelijk vertrekken er twee sloepen, één van het fort en één van de Engelse vloot.’

Jacob zag de bootjes over het water gaan, maar hij wist niet wat er voor bijzonders aan was.

‘Ja, twee bootjes,’ zei hij, ‘en wat zou dat?’

‘Ik vind het vreemd,’ zei Arie. ‘Wat moeten ze van het fort af op deze tijd op de baai? En waarom gaan ze dezelfde kant uit als de Engelsen?’

‘Dat kan toeval zijn,’ vond Jacob. ‘Ze zijn ver van elkaar.’

Arie was niet overtuigd. Hij nam de riemen op en roeide snel en geluidloos de baai uit naar ruimer water.

‘Wat wil je doen?’ vroeg Jacob.

‘Niets, zomaar eens even kijken,’ was het antwoord.

Jacob was er niet erg gerust op. ‘We gaan zo toch veel te ver weg,’ zei hij.

Arie fluisterde: ‘Wees stil, je stem klinkt veel te ver over het water.’

Hij roeide flink door, af en toe over zijn schouder kijkend naar de twee sloepen die nu duidelijk dicht bij elkaar in dezelfde richting voeren. Toen ze een paar honderd meter uit de wal waren, liet Arie de riemen rusten en draaide zich om. De twee sloepen waren scherpe silhouetten tegen de avondlucht. Tussen de eilanden door was het laatste licht van de zon te zien waar de sloepen en de

[p. 153]

roeiers scherp tegenaf staken.

‘Kunnen ze ons niet zien?’ vroeg Jacob bezorgd.

Arie schudde zwijgend het hoofd. Hij bleef strak naar de twee snelvarende sloepen kijken.

‘Weet je wat zo gek is?’ zei hij. ‘Die kerels hebben mutsen op alsof het gewone matrozen of vissers zijn, maar ze zitten erbij als officieren.’ Jacob zag op deze afstand niet veel verschil, maar Arie werd steeds nieuwsgieriger. ‘Let maar eens op de houding van de roeiers; dat zijn gewone jongens. Die kerels achterin zitten erbij alsof ze in hun leven nooit iets anders hebben gedaan dan zich laten roeien.’

De twee boten verdwenen achter een uitstekende landtong.

‘Daar moeten we meer van weten,’ zei Arie en hij roeide snel naar diezelfde landtong toe.

Jacob was er niet erg gerust op, maar hij hield zich stil. Hij stelde zichzelf gerust met de gedachten dat ze ver uit de wal blijvend er altijd weer vandoor konden gaan.

Arie naderde de landtong vlak onder de wal langs. Voorzichtig roeide hij om de punt heen. Hij keek en remde snel de vaart van de boot af door de riemen de verkeerde kant uit te bewegen.

De twee sloepen waren veel dichter bij dan ze gedacht hadden. Tussen een paar rotsblokken raadde Arie een opening. Met een laatste behendighe riemslag stuurde hij het lichte bootje in de donkere kreek, waar ze zachtschurend vastliepen op een strook zand. Geruisloos legden ze de riemen binnenboord en staande in de boot gluurden ze over de rotsen heen naar de sloepen.

De roeiers zaten nog op hun plaats. De anderen waren uitgestapt. In de heldere stilte van de avond was duidelijk de begroeting te horen van de heren op de wal. De man uit het fort werd met generaal aangesproken, hij had een gewoon soldatenpakje aan en hij droeg een soort vissersmuts.

De maan kwam op en zette de smalle inham in een bleek licht. Naast de man die als generaal betiteld werd, stond een jonge man die alles vertaalde wat de Engelsman zei en die de woorden van de generaal in het Engels weergaf. De Engelsman gaf de roeiers opdracht in de boot te. wachten, hij sprak op de rustige toon van iemand die gewend is bevelen te geven.

‘Mag ik u dan nu de weg wijzen naar het huis, admiraal?’ hoorden de jongens de tolk zeggen.

‘Met genoegen,’ was het antwoord.

Arie stootte Jacob aan. Ze doken weg achter de rotsblokken. Het kleine gezelschap kwam vlak langs hen, de stemmen werden duidelijker en vervaagden toen ze om de hoek verdwenen. Zonder verder een woord te zeggen sprong Arie op het strookje strand en volgde het drietal. Hij beduidde Jacob in de boot te wachten.

[p. 154]

Ongerust gluurde Jacob naar de roeiers verderop, maar daar was geen gevaar van te duchten. Zodra de officieren weg waren, zakten de matrozen gemakkelijk onderuit in de boten en bleven waar ze waren.

Arie volgde geluidloos de luidpratende mannen. Op zijn blote voeten sprong hij van steen tot steen naar een hoger gelegen punt waar hij vermoedde dat de weg een bocht maakte. Dat klopte. Hij was het drietal iets voor gekomen omdat zijn weg korter bleek. Weggehurkt achter een grote steen hoorde Arie ze passeren op het pad, ongeveer een meter beneden hem. Gebukt rende Arie verder over de hoger gelegen rand.

Plotseling maakte het pad een scherpe bocht en daar schuin beneden hem zag Arie verlichte vensters!

Op het naderen van de twee officieren en de tolk kwam een grote kerel uit het donker te voorschijn en zei bars: ‘Wachtwoord.’

‘Frederik,’ zei de tolk snel.

‘Christiaan,’ antwoordde de schildwacht nors en stapte opzij om het gezelschap door te laten.

Arie sloop van de schildwacht vandaan naar een donker plekje. Hij had geluk. Iemand zette het verlichte venster open. Arie kon zien wat er binnen gebeurde. De man bij het raam verwijderde zich. De drie die uit de sloepen kwamen, zaten rond de tafel met een vierde man, die Arie niet eerder gezien had. Allen droegen oude kleren, waarin ze niet erg op hun gemak leken. Ze lachten om een opmerking van de Engelse admiraal. In de stille avond klonken de stemmen ver en helder.

Met moeite kon Arie volgen wat erbinnen besproken werd. Hij ving zo nu en dan flarden op van het gesprek. De mannen binnen spraken vlug en soms door elkaar. Gelukkig moest alles vertaald worden en zo had Arie steeds twee kansen om vragen en antwoorden te horen in twee talen waar hij iets van verstond. Hij ving op: ‘...eerlijk delen... Deense koning weet ervan... zorg dat de Hollanders geen argwaan krijgen... morgen of overmorgen... Nordnes schiet de eerste rij Hollanders in de grond...’

Het klamme zweet brak Arie uit: Die smeerlappen waren bezig de Hollandse schepen met alle mannen erbij te verkwanselen aan de Engelsen! Dit moest admiraal De Bitter weten!

Hij rende terug naar de roeiboot. Zonder Jacob iets te zeggen duwde hij af, wierp zich op de riemen en roeide weg uit alle macht. Nog hijgend van het harde lopen zei hij: ‘De smeerlappen, ze willen ons verraden!’

Jacob snapte er eerst niet veel van, maar eer ze de vaste wal bereikten, had Arie hem alles verteld.

Ze bonden het bootje vast en hard hollend waren ze juist op tijd voor de sloep die van de wal naar de schepen voer.

Ze lieten zich afzetten bij de Walcheren en vroegen een bootsman toegelaten

[p. 155]

te worden bij de admiraal. Arie wist dat dit een ongehoord verzoek was, maar ze hadden succes.

De Bitter ontving hen in zijn hut. Er was verder niemand bij. Met opgetrokken wenkbrauwen informeerde hij naar de reden van hun ongewone bezoek. Haastig, opgewonden, vertelde Arie wat ze die avond gedaan hadden.

De Bitter liet hem helemaal uitspreken, maar hij scheen niet erg onder de indruk. Toen Arie uitverteld was, bleef het een poosje stil. Met hun muts in de hand stonden de jongens verlegen naar de vloer te staren. Eindelijk zei De Bitter: ‘Ik hoop dat jullie zo beschaamd staat om je eigen woorden. Eénmaal heb je met je verhaal over die lorrendraaier gelijk gehad, maar dat was je zeker niet genoeg. Nu denk je me aan boord te kunnen komen met een gefantaseerd verhaal over mijn goede vriend de generaal Ahlefeldt. Als die man ons vorige week niet met zijn geschut beschermd had, waren we er nu misschien niet meer geweest.’

Arie deed zijn mond open om iets te zeggen.

‘Zwijg!’ bulderde De Bitter. ‘Wat denk je wel dat je bent? Bootsman!’

De bootsman kwam binnen, geschrokken door de boze toon van de admiraal. ‘Breng deze praatjesmakers naar hun schip en zeg de schipper dat ze een weeklang niet van boord mogen. Uit mijn ogen met dat stel!’

De bootsman voerde kordaat het bevel van de admiraal uit. Binnen tien minuten waren de broers aan boord van de Rijzende Zon waar de schipper hun onbewogen een straf oplegde van veertien dagen dienst aan boord zonder één uitstapje naar de wal. Als de admiraal een week zei, kon het geen kwaad er iets meer van te maken, al had de schipper er geen flauw idee van wat de twee jongens misdaan hadden.

Terug voor de mast mopperde Arie: ‘Mooie boel, morgen worden we aan stukken geschoten, dan zul je ze horen piepen.’

Jacob zocht stilletjes zijn kooi op. Had Arie nu werkelijk alles zo gezien en gehoord? Jacob kwam er niet uit. Die roeiboten had hij zelf gezien maar wat hadden die kerels nu eigenlijk gezegd! Arie kon wel zo veel beweren. Jacob was niet mee geweest op het eiland, hij had niets gehoord.

Het bleef een raadsel.

De volgende dag kwam er geen Engelse aanval en de dag daarop ook niet. Arie twijfelde nu zelf aan wat hij gehoord en gezien had. Aan boord was bekend geworden dat ze door De Bitter gestraft waren voor een of andere stomme opmerking. Arie kon er slecht tegen dat hij door de maats geplaagd werd. Hij hield zich afzijdig en keek haast verlangend over het water uit of de Engelsen nog niet kwamen. Dat zou hem uiteindelijk gelijk geven. Hij ergerde zich wel over de spottende opmerkingen, maar hij deed zo onverschillig mogelijk en toen was voor de spotters de aardigheid er vlug af. Toch bleef hij mokken.

[p. 156]

Waarom luisterde De Bitter niet naar hem? Dat die lui van het fort op zo'n geheimzinnige wijze contact zochten met de Engelsen, was toch al reden genoeg om wantrouwend te worden? Maar hij wist dat niemand naar hem zou luisteren en daarom zweeg hij er verder over, teleurgesteld en boos.

Jacob vervolgde in de vele ledige uren aan boord de brief die hij voor de Noorse kust begonnen was te schrijven.

De ochtend na hun nachtelijke tocht beschreef hij hun avontuur, de gebeurtenissen in de weken daarvoor en de ontmoeting met David. Er was verder weinig nieuws, dus vulde hij de bladzijden maar met allerlei kleine gebeurtenissen aan boord.

Op de tweeëntwintigste augustus had hij nieuws.

‘Oom Furly,’ schreef hij, ‘de Engelsen zijn weggevaren. Ik geloof nu toch echt dat Arie zich vergist heeft. Er werd steeds gezegd dat er een grote Engelse vloot zou komen, maar het is rustig gebleven.

Het is erg jammer dat we niet meer aan wal mogen. Willem van Lent zegt wel dat niemand ons mist als we wegglippen, maar zelfs Arie durft het niet aan om de wal op te gaan. Ik heb de dagen geteld: op 2 september mogen we weer van het schip af. Ik hoop dat we vlug weg kunnen hier. Kwam De Ruyter nu maar met de oorlogsvloot, dan waren we weer gauw thuis.’

Een paar dagen later schreef hij met haastige halen: ‘De Ruyter komt! Er is een jacht binnengevaren met het bericht dat ze al een paar dagen geleden van Texel vertrokken zijn.’

Het duurde nog tot de dertigste augustus eer de vloot van admiraal De Ruyter voor de kust bij Bergen verscheen. In koortsachtige haast werden de schepen gereedgemaakt voor het vertrek. Na al die weken kwam het bericht om weg te varen nog onverwacht.

Op 1 september kon Jacob schrijven:

‘Morgen zou onze straf voorbij zijn. We zullen niet aan de wal komen. We varen weg. Eindelijk weer op weg naar huis. Ik vind het wel jammer dat we niet meer in Bergen komen, maar ik ben zo blij dat we nu eindelijk naar huis gaan, dat ik al het andere niet meer tel.

We zijn onverwacht overgeplaatst naar een Rotterdams schip, de Slot Hooningen. Ze hadden daar te weinig matrozen en omdat ik liever bij Arie blijf, heeft meester Schouten een goed woordje voor me gedaan bij de schipper. Ik ben nu bij de chirurgijn van de Slot Hooningen. Hij heet Van Bakel. Het is een mopperige man, je doet nooit iets goed. Dat is niet leuk, maar ik denk maar: het is nog een klein tijdje en dan ben ik in Holland en dan hoef ik nooit meer te varen. Ik kan de brief meegeven met een jacht dat vooruitvaart naar Holland. Als we een goede wind treffen, zijn we over een paar dagen in Rotterdam.’