Tochtgenoten

Een lange brief

Op de Rijzende Zon verveelde Jacob zich. Er was elke dag wel werk te doen, maar hij zocht afwisseling. Afwisseling die de reis niet bracht.

Arie zei: ‘Wees maar blij; afwisseling in een zeemansleven is haast altijd ellende, het gaat wel goed zo.’

Jacob wist dat de chirurgijn aantekeningen van de reis maakte om er later een boek over te schrijven. Hij besloot ook zo iets te doen. Omdat een boek hem wat veel leek, hield hij het op een lange brief. Aangezien er maar één persoon op de wereld was aan wie hij een brief kon schrijven, begon hij op een avond alsvolgt:

‘Beste oom Furly, ik begin aan een brief die u misschien nooit zult ontvangen. Ik vaar met Arie op de Rijzende Zon, een schip van de V.O.C. We zijn op de Atlantische Oceaan. We hebben allebei heel veel meegemaakt, maar we leven nog. Ik schrijf zomaar op wat me te binnen schiet. Het is 13 juni. Ik geloof dat het zaterdag is. Je raakt hier de tel kwijt, alle dagen lijken op elkaar. Het is ontzettend vervelend. Gebeurt er in Holland nog iets? Morgen is het zondag, dan krijgen we vlees.

26 juni. Vandaag vond ik het stukje brief. Er was veel werk de afgelopen week. Ze hebben koorts. Sommigen liggen te gillen in hun kooi, ze willen overboord springen. Ze schelden me uit als ik in de buurt kom. Meester Schouten heeft de meesten beter gemaakt en nu is het weer wat rustiger. Ze zeggen dat we langs eilanden gevaren zijn. Ik heb er niets van gezien. Ik moet maar niet te veel aan land denken, er komt heus wel eens een eind aan al dat water. Ik doe mijn werk maar ik vergeet de zee zoveel mogelijk. Anders word ik net zo gek als die kerels die de koorts hadden. Als ik weer in Rotterdam ben, wil ik nooit meer varen, oom Furly. Meester Schouten leert me alle instrumenten en kruiden uit de chirurgijnskist. Het is erg moeilijk, maar meester Schouten zegt dat ik het best kan leren. Over een jaar of drie kan ik al ergens hulp-chirurgijn zijn, zegt hij. Als het maar niet op een schip is.

2 juli. Heel in de verte hebben we drie onbekende schepen gezien; ze bleven uit de buurt en zijn nu helemaal verdwenen. Er komt een ander schip dat ons van achteren nadert; het is al urenlang te zien. Op onze vloot minderen ze zeil om de ander in te laten halen. Iedereen is benieuwd hoe het in Holland is. De prin-

[p. 122]

senvlaggen waaien van de kampagnes. Nu kan iedereen zien wie we zijn. 's Avonds. Die kerels op dat andere schip zijn er vandoor gegaan. Ze hadden een witte vlag met een kruis erop. De een zegt dat het een Spanjaard was, de ander zegt een Portugees. Wat het ook was, het was tuig, want ze zijn doorgevaren en nu weten we nog niets.

6 juli. In het noorden hebben we een zeil gezien. Er was niet veel wind, het bleef een zeil, het werd geen schip. Iedereen wil nieuws over thuis horen.

9 juli. Het waait verschrikkelijk. Ik kan haast niet schrijven. We zien de andere schepen van onze vloot niet meer.

10 juli. Er zijn vijf schepen bij elkaar. De rest is zoek. Het is een verschrikkelijke storm. Arie en Willem lachen me uit als ik dat zeg. Ze scheppen op over een storm in de Indische Oceaan. Ik houd maar op met schrijven. Het is niet te doen.

11 juli. Het schip gaat nog vreselijk te keer. De storm is voorbij, zeggen ze. Nu mag het alleen nog maar een stijve bries heten met een holle zee. Voor mij is het een storm. Vannacht dacht ik dat we doodgingen. Alles moest potdicht blijven en nòg werd de hele boel drijfnat. Ik heb moeten pompen, wat een dievenwerk!

's avonds. Er komt een schip naar de vloot toe! Ze hebben de Slot Hooningen, u weet wel die schuit uit Rotterdam, er achteraan gestuurd. Het waren er eerst drie. Eén hebben ze te pakken gekregen. Het waait niet erg meer. Arie is als roeier mee in een sloep naar het admiraalsschip. Dat schip dat de Slot Hooningen nu opbrengt, is een Franse visser zegt Willem. Dat zal dan wel waar zijn.

Ik ben buiten geweest. Het is nog lang licht vandaag. Zojuist is de sloep teruggekomen. De Fransen zeggen dat er oorlog is met Engeland. Ze zeggen ook dat De Ruyter de kust van Guinee heeft heroverd. Ik ben benieuwd of hij ook in Cabo Cors is geweest.

Arie zoekt me. Ik ga even naar hem toe.

We kunnen post bij de Fransman brengen! De sloep vaart nog een keer. Nou, oom Furly, dit is het dan. Ik hoop dat u deze brief in gezondheid mag ontvangen. Als er geen ongelukken gebeuren door de oorlog of zo, ben ik gauw thuis.

Uw Jacob Pluym

Ook de groeten van Arie, hoor!’

Zenuwachtig frutselde Jacob de brief in een klein linnen zakje en krabbelde daarop: Aan Benjamin Furly, koopman, Rotterdam, Holland.

Arie wachtte er al op. Jacob keek zijn broer na die met de anderen aan de riemen hing van de sloep, die klein leek op de grote golven. Ze verdwenen aan de luwe kant van het admiraalsschip.

[p. 123]

In de loop van de avond ging de Franse visser weer uit de vloot. Admiraal De Bitter had hem hartelijk ontvangen. De inlichtingen, hoe onvolledig ook, waren zeer welkom.

Het was duidelijk dat de vloot om Ierland en Schotland de Noordzee moest trachten te bereiken, omdat er dan veel meer kans was om Amsterdam binnen te lopen zonder in handen van de Engelsen te vallen. Zo stond het ook omschreven in de lastbrief die de admiraal in Batavia ter hand was gesteld.

Op 15 juli werden alle schepen gevechtsklaar gemaakt. Het geschut werd schoongemaakt en beproefd met los kruit. Wapens nam men ter hand voor een degelijke inspectie en alle benodigdheden voor een eventuele strijd legde men gereed. Voorlopig was er nog geen vijand te zien. Ze waren al op eenenvijftig graden noorderbreedte, dus het werd wel oppassen.

Door harde wind, duisternis en mist was het in de week van 15 tot 22 juli moeilijk de schepen bij elkaar te houden. Het gelukte admiraal De Bitter zeven schepen bijeen te houden met tromgeroffel, kanonschoten en lichten.

Op heldere dagen bleef het lang licht. Om halftwaalf ging de zon pas onder en om halfeen zag men haar alweer opkomen.

In Holland kon bekend zijn hoever ze waren door de brieven die de Fransman had meegenomen en op de vloot verwachtte men elke dag een eskader oorlogsschepen te zien verschijnen om hen naar huis te brengen.

Op 24 juli kregen ze de Shetlandeilanden in zicht. Zonder steun van oorlogsschepen was het te riskant om tussen deze eilanden en de Orkaden door te varen. De ruimte was weliswaar even groot als tussen Vlissingen en Londen, maar een kruisend Engels eskader zou een tamelijk gemakkelijke prooi hebben aan de zwaar beladen retourvloot. Voorlopig koersten ze noordelijk, van het vaderland af, om rond de Shetlandeilanden te varen en dan ter hoogte van de Noorse kust bij Bergen de Noordzee in te varen.

Jacob had voor het eerst in weken lang over de reling gehangen toen de Shetlandeilanden te zien waren. Ze bleven op grote afstand. De eilanden markeerden dagenlang de zuidelijke horizon. Jacob genoot van het heldere weer: koud, maar gezond. Eindelijk land in zicht. Hij begreep niet hoe dat de anderen zo koud kon laten. De afstand naar huis was nog groot, zeiden ze. Volgens Willem van Lent kon het hier best gebeuren dat ze door ongunstige winden nog noordelijker gedreven werden, nog verder van huis.

Vandaag kon Jacob erom lachen. Die ouwe Willem altijd met zijn verhalen! Arie praatte soms al net zo. Jacob had het gevoel dat er nooit meer mist zou komen. Het was toch zomer! Heerlijk, zo met een zacht windje naar huis dobberen. Het mocht nog wel hard waaien ook, als het maar de goede kant op was. Zingend zocht Jacob zijn kooi op.

Morgen zou hij weer aan een lange brief beginnen. Het leven was goed.

[p. 124]

Zeer vroeg in de ochtend werd hij wakker door kanongebulder. Wat was er? Werden ze aangevallen?

Jacob schoot uit zijn kooi en rende naar boven. Klamme flarden mist en kruitdamp kwamen hem al tegemoet. Boven dek was alles nat en klam. Jacob huiverde, de touwen dropen triest, een dichte, grijze mist vormde één geheel met de grauwe golven. Door kanonschoten met los kruit hoorde men waar de andere schepen waren. Ergens in deze kille, grijze massa dreef hun schip: de Rijzende Zon. Jacob haatte die naam. Wie noemde nu een schip de Rijzende Zon in zulk vies, somber weer! Hij haatte de zee, de reis, de miserabele luchtjes van het stinkende schip. ‘Noem het liever de stinkende ton,’ dacht Jacob. Mistroostig liep hij de trap weer af.

Opnieuw dreunde een kanonschot. Ver weg klonk het antwoord.

Somber gestemd begon Jacob aan zijn dagelijks werk. Met tegenzin verrichtte hij zijn taak. Hij walgde van de drankjes die hij moest maken. Elke dag dezelfde rommel, niemand werd er beter van en er kwamen elke dag meer zieken. Jacob wist heel zeker dat hij weer helemaal gelukkig zou zijn als hij nu maar eens één keer een straatje kon omlopen. Al zou hij maar eens één uurtje van dat ellendige schip af zijn, dan kon hij er wel weer een paar weken tegen. De onmogelijkheid zijn wens in vervulling te zien gaan, maakte hem wanhopig. Om twaalf uur brak gelukkig de zon door. Er stond een oostenwind, die als een reusachtige bezem de zee schoon veegde. Van het admiraalsschip kwam het bevel een zuidelijke koers voor te leggen. Overal tuurde men naar schepen. Kwam er nog geen escorte uit Nederland? In de loop van de middag trok het weer dicht. Jacob was een paar uur niet boven geweest, maar hij hoefde niet te kijken. Aan de geluiden en aan de kille lucht die overal in het schip trok, hoorde en voelde hij wel wat er veranderde. Hij kwam nog net op tijd om de zon als een verblekende schijf te zien oplossen in de kille, klamme slierten mist, die met lange grijparmen het schip naar zich toe trokken.

Met geluidssignalen bij elkaar blijvend voeren de schepen verder, langzaam naar het zuiden.

Uit het zuiden naderde een Engelse vloot onder het opperbevel van de graaf van Sandwich.

In deze vloot voer ook de Guinea mee met David Simmons en Charley Watkins. Ze hadden ruim een maand intensief varen achter de rug, voor de Hollandse kust, kruisend op de Noordzee en tweemaal terug naar Engeland. Gevechten waren er niet meer voorgevallen. De zin van al het heen en weer varen ontging iedereen.

Dat de hoge heren hoopten de vloot van De Ruyter te onderscheppen, wisten ze niet benedendeks. Dat De Ruyter langs glipte toen ze op weg waren naar het noorden, wisten zelfs de hoge heren eerst niet. Nu ging het erom de retour-

[p. 125]

vloot op te wachten.

Over grote afstand verspreid voeren de Engelse eskaders naar het noorden. Op alle schepen tuurde de uitkijk naar zeilen, naar de retourvloot, de beste buit die er in die oorlog te winnen was. Helaas zeilden ze dichte mistbanken in, die het uitzicht benamen.

Tegen de avond van zondag 26 juli klaarde het weer op. Er was echter weinig wind. De Bitter maakte weinig vorderingen naar het zuiden. De graaf van Sandwich dobberde maar heel langzaam naar het noorden.

De wind draaide naar de oosthoek en De Bitter liet al zijn schepen naar het westen koersen. Heel kalm en vredig voeren de Oostindiëvaarders over de zee, richting west, onbewust van de nabijheid van de vijand.

Even kalm en vredig zeilden de Engelse schepen ongeveer tien mijl verderop naar het noorden. Zo voeren ze weg van de Hollanders die ze bijna te pakken hadden. De avond viel, een vredige avond.

Het weer bleef gekenmerkt door lange perioden met dichte mist, afgewisseld met korte opklaringen.

De bemanning van de retourvloot raakte zeer vermoeid. Er waren vrij veel zieken, zodat de gezonden extra hard moesten werken, waardoor er weer meer ziek werden.

Het lukte ook niet om werkelijk in zuidelijke richting te vorderen. Op 29 juli bevonden ze zich zelfs op vijfenzestig graden noorderbreedte, verder van huis dan een week tevoren. Het voedsel raakte op. De Bitter besloot naar een Noorse haven te koersen.

Een Franse Groenlandvaarder bracht slecht nieuws uit het vaderland. Er was allerwegen stilstand van handel en visserij. Zijn berichten waren echter al weken oud.

Op 1 augustus vond een Nederlands galjoot de retourvloot onder de Noorse kust. Het schip was speciaal uitgezonden om De Bitter te berichten dat vele Engelse eskaders op de retourvloot kruisten. Ook hoorden ze op de retourvloot nu voor het eerst over de grote nederlaag bij Lowestoft. Van de heren zeventien in Amsterdam kreeg De Bitter een lange brief met de opdracht zich naar de Noorse stad Bergen te begeven in afwachting van een begeleidend konvooi om de Noordzee over te steken. De kostbare lading moest tot elke prijs behouden aankomen.

Van de schipper van het galjoot hoorde De Bitter, dat van de vermiste schepen er al drie in Bergen lagen.

Op de dag dat Jacob hoorde dat ze naar Bergen zouden varen, wist hij totaal niet waar het lag en hoever het nog was. Hij wist alleen dat het een stad was,

[p. 126]

een stad met huizen en mensen en straathonden in de goot, heerlijk! Hij werkte die dag met meer plezier dan tevoren, niets was hem te veel, geen karwei was hem te vies.

's Avonds pakte hij een groot vel papier en hij schreef met zwierige letters:

‘Beste oom Furly, ik begin weer aan een brief. Weer weet ik niet wanneer u deze brief kunt ontvangen. Ik schrijf er elke dag maar een stuk bij. We gaan naar een stad. Bergen heet het daar. Ik weet niet of het nog lang zal duren. We zien wel dagelijks bergen, maar dat is de kust van Noorwegen. Willem zegt dat die stad nog verder is. Volgens Willem moeten we dan een heel eind tussen die bergen doorvaren, ik zal wel zien. Als we eerst maar eens van dit verschrikkelijke schip af zijn. We hebben zo veel mist en kou gehad!

Van de week zijn we zelfs bijna gezonken. Deze schuit is zo lek als een mandje. Varen is leuk om naar te kijken, maar niet om hetzelf te doen.

Oom Furly, ik heb de hele dag hard gewerkt. Er zijn veel zieken. Sommigen zijn er slecht aan toe. Ik ga slapen. Misschien moet ik er vannacht nog wel een paar keer uit. Het zal wel weer een lange brief worden.’

Met een tevreden zucht legde Jacob zijn ganzeveer neer, strooide zand op de natte inkt en ging slapen. Heerlijk langs de Noorse bergen op weg naar Bergen, naar vaste wal.