Een lied voor de vrijheid

[p. 87]

deel II
Een lied voor de vrijheid 1748-1750

[p. 89]

Hoofdstuk 1

Een rustige Noordzee, begin oktober.

Daniël de Bij zag aan zijn linkerhand de kust van Noord-Holland. Hij had al geleerd die kant van het schip bakboord te noemen. Twee oorlogsschepen zeilden tussen de kust en de Phoenix.

Aan stuurboord waren veel meer schepen te zien. Koopvaarders van allerlei typen en afmetingen en nog meer oorlogsschepen. Het hele konvooi telde wel dertig schepen, waaronder het grote fregat Watervliet, met daarop admiraal Schrijvers, de kleinere fregatten Teilingen, Langeveld en Haarlemmerhout en vier kleine, snelle oorlogsscheepjes, Draak, Dolfijn, Arend en Raaf. Oom Karel had wel gelijk gekregen. De ruim twintig koopvaarders werden goed beschermd op hun reis naar de Middellandse Zee.

Daniël kon zich maar moeilijk voorstellen dat hij nog geen week aan boord was van de Phoenix. De tijd was zo vlug gegaan. Elke dag was er wel wat nieuws te beleven geweest. Eerst de tocht op het jacht Friesland van Amsterdam naar Texel, daarna al die nieuwe ervaringen op de Phoenix.

Bij Texel hadden ze vier dagen gewacht op een gunstige wind. Die tijd was goed besteed. Admiraal Schrijvers had de schippers van de koopvaardijschepen een seinboek gegeven met voorbeelden van alle vlagsignalen die nodig konden zijn om de grote vloot bij elkaar te houden. Ook werden er trompet- en trommelsignalen afgesproken voor berichten in de nacht of bij mist. Op de Phoenix liet schipper Everaats zijn bemanning oefenen.

Er waren heel wat onervaren matrozen bij. Het had moeite gekost een bemanning bij elkaar te krijgen. Met zoveel schepen tegelijk op zee, kon een ervaren matroos maar kiezen bij wie hij wilde varen.

Het schip van oom Karel had onder zeelieden geen bijzonder goede naam. Men vond het te oud, en onder de vaste bemanning die al jaren op de Phoenix voer, waren er een paar waarbij men liever niet werkte. Bootsman Joost Sels was berucht om de harde tucht die hij onder de matrozen handhaafde. Voor het minste of geringste vergrijp sloeg hij er op los met een stuk geteerd touw, dat hij altijd bij de hand had. Hendrik van Tol, de kok, stond bekend als een luiaard. Een sombere, zure man, die op iedereen wat aan te merken had.

Stuurman Dirk Roos was een bekwaam zeeman, maar hij zou geen woord teveel zeggen. Ook schipper Everaats was niet bepaald een gezellige prater. Daniël had dat de eerste dag aan boord al gemerkt. Op

[p. 90]

vragen aan de schipper of de stuurman kreeg hij korte antwoorden of ze bromden iets onverstaanbaars.

Toen hij het hele schip eens wilde bekijken, snauwde de bootsman hem toe dat ‘jonkertjes niet voor de mast moeten komen’. Op die eerste dag had Daniël nog zijn deftige stadskleren aan, kompleet met pruik, vest, jas, hoed en wandelstok.

Hij merkte zelf al gauw dat dat niet alleen vreemd was, maar vooral onhandig. In de wind moest hij steeds zijn hoed vasthouden, zijn smetteloze hemden met kant werden vies van de teer en andere onverwachte dingen, en het was eigenlijk nogal koud. Hij had uit zijn welvoorziene scheepskist gemakkelijker en vooral warmere kleding genomen. De pruik bleef in de kajuit en op zijn korte, donkerblonde haar droeg hij een lekker warme wollen muts, die Betje voor zijn vertrek nog gebreid had.

Van al die touwen en zeilen begreep Daniël niet veel. Hij zorgde voorlopig maar niet in de weg te lopen.

Vooral de eerste dagen moest hij oppassen. De bootsman drilde zijn ongeoefende matrozen, en wie hem in de weg liep kon een mep krijgen. Meer dan de helft van de bemanning waren Duitsers en Scandinaviërs. Vooral de Duitsers waren onhandig. Sommigen kwamen uit streken waar ze nooit de zee zagen. Op goed geluk naar Amsterdam gereisd om er werk te vinden, waren ze op de Phoenix aangemonsterd. Nu moesten ze niet alleen aan het ongewone leven op zee wennen, maar ook in een vreemde taal allerlei wonderlijke bevelen opvolgen. Het touwtje van de bootsman bleek voor de meesten een aansporing om in de kortst denkbare tijd Nederlands te leren.

Eerst waren de arme kerels nog wel gelukkig, om de eenvoudige reden dat ze elke dag driemaal te eten kregen, maar spoedig merkten ze hoe weinig smaak de kok aan het toch al zo eentonige voedsel gaf.

Voor Daniël viel dat nog wel mee. Bij oom Karel, de schipper en de stuurman kwam veel lekkerder eten op tafel dan er voor de bemanning opgeschept werd.

De ruimte aan boord viel tegen. De kajuit van oom Karel, waar ook Daniël sliep, was eigenlijk een halve kapiteinshut. Aan de andere kant van het dunne schot was de ruimte van de schipper.

Oom Karel was een van de weinige koopman-reders die nog op zijn eigen schip mee voer. Dat deed bijna niemand meer. Hij hield echter vast aan de ouderwetse gewoonte evenveel risico te nemen als de bemanning die voor hem voer. Dat het niet zulke vriendelijke mensen

[p. 91]

waren kon hem minder schelen, als ze hun werk maar goed deden.

En gewerkt werd er op de Phoenix. Van de vroege ochtend tot de late avond hielden stuurman en bootsman onder het wakend oog van de ervaren schipper de bemanning aan de gang. Zelf leken ze daarbij ook onvermoeibaar. Zo was het mogelijk, dat na vier dagen wachten op de rede van Texel het oude schip vlot onder zeil kwam en moeiteloos het kalme tempo van het konvooi volgde.

Er werd weinig gelachen op de Phoenix, maar wat gebeuren moest, gebeurde precies op tijd. Enkele nieuwbakken matrozen kregen zelfs zoveel plezier in hun werk dat ze er een liedje bij zongen. Bootsman Joost Sels hoorde het en mompelde schamper: ‘Dat gaat wel over, als het echt hard gaat waaien.’

Daniël speelde graag op de luit die hij meegenomen had aan boord. Veel matrozen vonden dat mooi, maar van Sels mochten ze niet stilstaan om te luisteren. Hij vloekte en ranselde de kerels aan het werk. Daniël speelde daarom maar in zijn hut. Met de deur dicht was het dan op het schip niet te horen.

Van het grote zeilschip was eigenlijk alleen het gedeelte achter de grote mast voor Daniël vrij toegankelijk. Bij Jantje in de kombuis, voor onder het bakdek, was hij maar één keer geweest. Willem zag hij wat vaker, maar de stuurman zowel als de bootsman zorgde ervoor, dat de twee jongens geen kans kregen om met elkaar te praten. Kajuitsjongen Willem Duiker had niets te maken met de neef van de eigenaar van het schip, vonden de twee mannen. Zij zagen niet graag dat gewone jongens als Willem vriendschappelijk met hun meerderen omgingen.

In Amsterdam had Daniël geleerd dat er een flinke afstand kon bestaan tussen rijk en arm, hoog en laag. Hier, op de beperkte ruimte van een zeilschip werden hoog en laag, voor en achter de mast aparte werelden, die niets met elkaar te maken hadden.

Zo waren Daniëls eerste ervaringen met de zeevaart.

In een mooie formatie met gunstige wind langs de kust varen, dat was wel leuk. De jongen raakte al aardig gewend aan het voortdurende slingeren van het schip. Als het niet erger werd dan dit, zou hij zeker niet zeeziek worden. Ervaren zeelieden noemden dit maar een briesje, maar Daniël vond de golven al behoorlijk hoog.

Hij stond al een uur aan dek. Er was niet veel anders te zien dan de gelijk opzeilende schepen van het konvooi, en aan bakboord de dunne streep duinen, een vage, grijsblauwe lijn. Daniël ging zijn hut in, en pakte zijn luit.

[p. 92]

‘In mijn kerker opgesloten...’, klonk het door de openstaande deur. Het melancholieke liedje was nu over het hele schip te horen.

Ook Jantje Dekker hoorde het in de kombuis. In de lage ruimte onder het bakdek was hij stokvis aan het weken. Uren moest hij de harde zoute vis bewerken, om er tenslotte iets eetbaars van te maken. Hendrik van Tol, de kok, lag in zijn hangmat te slapen. Maar hoe vast hij ook sliep, hij merkte alles wat Jantje deed of vergat te doen. De kleine jongen was de hele dag bezig, terwijl zijn baas niet meer deed dan het hoognodige.

Voor een paar stuiver bij de trekschuit werken was beter geweest dan dit leven. Bovendien miste hij zijn hond. Er waren twee katten aan boord, maar die zag je alleen als er wat te halen viel. Nu hij met de stokvis bezig was wisten ze hem wel te vinden. De beesten draaiden aanhalig om hem heen, maar Jantje gaf ze alleen het echte afval. Hij had al eens geprobeerd de katten wat extra's te geven, en dat had hem een draai om zijn oren opgeleverd van de kok. Jantje hield veel van beesten, maar dat had hij toch niet voor ze over.

Achter hem knorden tevreden twee vette varkens. Zij hadden net een bak etensafval gekregen, resten van het middagmaal van de hele bemanning. ‘Smullen jullie er maar lekker van,’ dacht Jantje, ‘dan hebben we straks lekkere speklappen.’

In een ander hoekje van de halfdonkere ruimte onder het bakdek scharrelden wat kippen rond, in een hokje waar ze net ruimte genoeg hadden om te lopen.

Allemaal voorzorgen van schipper Everaats en oom Karel om voor henzelf en de bemanning tijdens de reis vers voedsel te hebben.

Op het kampanjedek schrobde Willem Duiker de vloer. Er was geen spatje op te zien, maar toch moest hij schrobben, net als gisteren en eergisteren, net als morgen en overmorgen.

Zijn dagen waren gevuld met schoonmaken, hutten in orde houden, bedienen aan de tafel van oom Karel, de schipper, de stuurman en Daniël, en dan maar weer opnieuw schoonmaken, hutten in orde brengen, enzovoort, alle lange dagen door.

Daniël zag hij vaak genoeg, maar een gesprek was vrijwel onmogelijk. Willem dacht met weemoed terug aan de dagen dat ze in volle vrijheid door Amsterdam zwierven. Toen waren ze vrienden. Hij had Daniël van alles kunnen leren. Nu mocht hij hem bedienen aan tafel, en verder had hij even veel kontakt met zijn vriend als met het mannetje in de maan.

[p. 93]

Die avond hadden de jongens echter geluk.

Het was rustig aan dek. De bootsman was even weg, de kok liet zich niet zien. Daniël liep de zwijgende stuurman Dirk Roos voorbij en werd niet terug geroepen. Bij de grote mast trof hij Willem en Jantje. Zo stapten naar de verschansing en keken naar de vage kustlijn. ‘Dat is Hoek van Holland,’ meende Willem.

‘Welnee, joh, dat is Frankrijk,’ zei Jantje.

Daniël wist dat het de kust van Walcheren was, maar hij had dan ook bij de schipper op de kaart kunnen kijken, toen de koers voor de nacht werd uitgezet.

Aan stuurboord stond een groepje Duitsers naar de zonsondergang te kijken. ‘Die lange, die ken ik,’ zei Willem zachtjes. ‘En die kleine ook. Ze waren erbij toen ze de Zweed doodschoten.’ Hij vertelde zijn vrienden wat er die avond in Amsterdam gebeurd was. Hij had er nog niet eerder over gepraat, behalve dat ene gesprek met zijn vader.

‘Ze hebben allebei gestolen als de raven, die dag,’ fluisterde hij.

‘Wat moeten ze dan hier,’ vroeg Jantje. ‘Als je genoeg geld hebt ga je niet varen.’ Daar wist Willem ook geen antwoord op.

Daniël was zonder het te weten dicht bij de waarheid toen hij zei: ‘Misschien zijn ze het allemaal al weer kwijt.’

De Duitsers keken ook naar de jongens. Hoorden ze dat er over hen gepraat werd?

De langste keek Willem lang aan. Kende hij dat jochie niet ergens van? Veel tijd voor verdere praatjes kregen ze niet. Joost Sels kwam aan dek, en iedereen ging meteen aan het werk.

Wolnar en Gross verdwenen in het benauwde bemanningsverblijf. Zij waren aan de beurt om een tijdje te slapen. Het zeemansleven beviel de twee plunderaars maar slecht. Nadat ze hun hele buit kwijt geraakt waren, was het hun enige mogelijkheid om in leven te blijven. ‘We gaan varen,’ had Wolnar gezegd. ‘Hier in Amsterdam zijn er veel te veel die ons kennen. Op zee kunnen we misschien nog geluk hebben.’

Het beviel hem helemaal niet dat de kajuitsjongen van de Phoenix hem kende, of was dat maar verbeelding? Wolnar was er niet gerust op. Die jongens moest hij in de gaten houden.