Een lied voor de vrijheid

Hoofdstuk 10

Een week later liep het mis. Daniël had eerst nog nergens erg in. Hij trok er elke dag op uit met Willem. Ze waren dikke vrienden en ze hadden veel pret samen.

Hij wist niet dat maman zich ongerust begon te maken over zijn dagelijkse tochten door de stad. Hij wist niet dat ze er zijn vader naar vroeg, en dat die uiteindelijk aarzelend toegaf, dat Daniël met Willem voor de zaak als verkoper werkte.

‘Het is maar een grapje,’ zei hij vergoelijkend. ‘Ze hebben samen plezier, en die andere jongen verdient nog een paar centjes voor zijn moeder.’

Maman was zeer verontwaardigd. ‘Een grapje,’ siste ze. ‘Noemt u dat een grapje, monsieur de Bij.’

Joost de Bij wist nu dat zijn vrouw echt boos was. Als ze hem ‘monsieur’ ging noemen was de boot aan, dan dreigde er hevige ruzie. Hij wilde nog iets zeggen, maar de kleine Josephine gaf hem geen kans. Woedend stond ze voor haar veel grotere man. ‘Uw zoon, monsieur, onze zoon, mijn kind, loopt als een schooier de stad door om behang te

[p. 56]

verkopen.’ Ze sprak Frans, maar ze gebruikte het nederlandse woord behang. Ze deed dat met een vies gezicht, alsof het haast te smerig was om over te praten.

‘Bij madame Vandervelde werd me gevraagd of het ons zo slecht ging dat we ons kind al moesten laten werken. Ja monsieur de Bij, dat werd me gevraagd. We zijn de risee van de stad, mijnheer. De mensen lachen ons uit achter de rug. En ik word overal buiten gehouden. Ik probeer het kind een goede opvoeding te geven en u, u maakt er een koopman van.’ Tranen van woede sprongen in haar ogen.

Joost de Bij draaide er wat verlegen om heen. Hij zei maar niets meer. In het Frans lukte het hem niet uit te leggen wat er aan de hand was, hoe dit zo gekomen was. In het Nederlands zou zijn vrouw hem niet verstaan, of ze zou hem niet willen verstaan. Hoe dan ook, alles wat hij nu zou zeggen was verkeerd, dus zweeg hij maar en wachtte tot het over was. ‘Ik zal straks wel eens met de jongen praten,’ mompelde hij. ‘Dan zien we wel verder.’

‘Laat u het praten maar aan mij over. Ik regel dit zelf verder wel,’ zei zijn vrouw pinnig.

Joost de Bij ging stilletjes naar zijn werk. Het personeel had vrijwel alles woordelijk kunnen volgen. Ze doken weg in de keuken of op andere plekjes van het huis waar werk te doen was. Vandaag moesten ze mevrouw niet voor de voeten lopen. Aaltje ging met de tweeling en Angélique wandelen, zodra ze de kans kreeg.

De oude Betje keek haar baas na. ‘Arme jongen,’ mompelde ze. ‘Je hebt wat te stellen met dat franse mens. Was maar met een hollandse getrouwd.’ Ze herinnerde zich nog heel goed hoe dat gegaan was.

Joost de Bij had op zijn reis door Frankrijk de dochter van een wijnhandelaar leren kennen. Hij was thuisgekomen en had zijn vader gezegd dat hij beslist met dat meisje wilde trouwen. Betje herinnerde zich nog goed hoe de oude heer tekeer ging. ‘En hij had gelijk’, dacht ze. ‘Soort bij soort, dat is het beste.’ Maar ja, de oude heer de Bij overleed, en Joost erfde met zijn broer het hele bedrijf. Broer Karel bleef in de handel en Joost nam de fabriek. In één klap was hij zelfstandig. Niemand kon hem nog iets vertellen. Betje zag het nog voor zich alsof het gister gebeurd was, dat Joost haar zei: ‘Betje, ik ga een vrouw halen uit Frankrijk. Maak het huis in orde. Want het is een dame die het goed gewend is.’

Hoofdschuddend dacht Betje terug aan die tijd. Wie moest die jongen toen nog tegenhouden? Zijn moeder was al jaren dood, zijn vader was er niet meer, en broer Willem bemoeide zich nergens mee.

[p. 57]

Joost de Bij was naar Tours in Frankrijk gereisd en had er Josephine ten huwelijk gevraagd. Binnen een maand was hij terug als getrouwd man. ‘En nu zit je er maar mee’, zuchtte Betje. Hoofdschuddend liep ze naar de keuken.

Ze maakte zich ook zorgen om Marianne. Het kind was helemaal dol. Die Venetiaan bleef veel langer in Amsterdam dan Betje gedacht had en Marianne zag hem haast elke dag. Dat kon zo niet goed gaan. De kleine kinderen begonnen al grapjes te maken. Het was een wonder dat mevrouw nog niets door had. Ze moest het jonge meisje waarschuwen. Waar zat dat kind nu weer? Betje keek overal, maar vond Marianne niet. Geen wonder, want Marianne liep buiten de stad langs de Amstel met Luigi. Hij moest de volgende dag vertrekken, en ze maakten samen een laatste wandeling. Een wandeling die zo lang duurde, dat ze niet meer op tijd thuis konden komen voor het eten. Luigi kende een goede herberg en daar genoten ze van de zon, de maaltijd en van elkaars gezelschap.

Ze letten niet op de trekschuit die langsvoer, en Marianne zag ook niet dat haar tante Dieuwertje in die trekschuit zat. Tante Dieuwertje herkende Marianne wèl. Ze zag haar daar zitten met een man, en ze zag ook dat die man haar hand vast hield. De tante was diep geschokt. Thuis vertelde ze alles meteen aan oom Karel. Die bromde wat. ‘Dat moet Joost zelf maar in de gaten houden. Wij zijn er niet om op zijn kinderen te passen.’

Karel de Bij had zich altijd ver gehouden van familietoestanden. Hij was kinderloos, had als koopman met een eigen schip altijd goed de kost verdiend, en bemoeide zich verder zo weinig mogelijk met anderen. Toen Joost indertijd met dat franse juffertje wilde trouwen, had hij er ook niets van gezegd, hoewel hij daar als oudere broer wel het recht toe had. Joost was altijd een artiest geweest, een soort schilder; dat behang met schilderijen was ook helemaal zijn idee. De broers zagen elkaar een paar maal per jaar; ze konden het goed met elkaar vinden, maar meer ook niet.

Tante Dieuwertje liet het er niet bij zitten.

Nog dezelfde middag was ze op de Keizersgracht op theevisite. ‘Is Marianne er niet?’ vroeg ze zo onschuldig mogelijk.

Maman reageerde wat verschrikt. ‘Nee, Marianne is niet thuis gekomen voor het eten, ze is even de stad in.’ Moeizaam sprak maman de voor haar nog altijd lastige nederlandse zinnen uit. Ze was echt ongerust, maar wilde tegenover haar schoonzuster niets laten blijken.

Betje kwam binnen met de thee. Zij was ook ongerust. Waar zat die

[p. 58]

meid toch? Tante Dieuwertje wachtte met haar verrassing niet eens tot Betje de deur uit was.

‘Ik denk dat ze niet in de stad is, maar buiten de stad,’ zei ze overdreven vriendelijk. Betje bleef stokstijf staan. Maman keek beheerst op. ‘Je kunt wel gaan Betje,’ zei ze.

‘Hoe bedoel je?’ vroeg ze.

‘Ik heb haar gezien met een man, aan de Amstel.’

Tante Dieuwertje genoot van de uitwerking van haar woorden.

Maman werd heel bleek, maar ze beheerste zich.

‘Wil je nog een kopje thee?’

Ze kreeg het hele verhaal te horen. Tante Dieuwertje deed heel vriendelijk. ‘Het zal wel niets te betekenen hebben, maar ik dacht, ik moet het je toch maar vertellen, dacht ik.’

Maman bedankte met een ijzig glimlachje.

Toen Daniël thuis kwam, was tante Dieuwertje al weg.

Marianne verscheen pas twee uur later.

‘Waar ben je geweest?’ vroeg maman.

Marianne loog een onhandig verhaal. Ze was een beetje verdwaald en toen was ze ineens in de buurt van haar vriendin Henriëtte en daar had ze gegeten. Ze waren zo druk aan het praten geweest dat ze helemaal de tijd vergaten.

‘Dat je druk aan het praten was, heb ik gehoord,’ zei maman koel. ‘Een lang gesprek aan de Amstel. Is Henriëtte zo veranderd dat ze op een man lijkt? Je tante Dieuwertje heeft je gezien.’

Marianne werd heel bleek.

‘O, maman, vergeef me. Ik...’

Maman wilde niet verder praten. Ze stuurde Marianne naar haar kamer. Daar moest ze blijven tot papa thuis kwam. ‘Ik zal eerst met je vader praten,’ zei maman dreigend. Ze zei niet ‘papa’, ze sprak in het Nederlands over ‘je vader’. Dit was voor Daniël en Marianne het teken dat de hoogste graad van woede bereikt was. Marianne verdween snikkend naar haar kamer.

Daniël maakte zich ook uit de voeten. De kleine kinderen werden door Antje ver weg gehouden.

Betje sloop verschrikt door het huis. Dit liep helemaal fout. Ze ging stilletjes naar Marianne. ‘Kind, kind, waarom doe je nu zoiets?’ Het meisje huilde lang bij de oude vrouw. ‘En morgen gaat hij weg,’ snikte ze.

[p. 59]

Opgeruimd staat netjes, dacht Betje, maar ze zei het niet. ‘Ga maar slapen, ik breng je straks wel wat te eten.’

Bij het avondeten werd er niets gezegd. Marianne lag nog op bed. Daniël en zijn zusjes zaten heel stil aan tafel. Na het eten moesten de kinderen weg.

Josephine de Bij praatte onder vier ogen met haar man.

Het werd een lang gesprek.

Betje moest ook komen en kreeg van vader een standje, dat ze met Marianne had samengespannen om mevrouw te bedriegen.

Betje hoorde het zwijgend aan. Dat zeg je ook omdat je het van haar moet zeggen, dacht ze. Ze wachtte tot Joost de Bij uitgesproken was, en ging toen waardig weg.

Maman had die middag al heel precies nagedacht over wat er moest gebeuren. ‘Marianne kan hier niet blijven,’ zei ze.

‘In Haarlem is een kostschool, waar ze op franse wijze kan worden opgevoed. Daar hebben we het al eerder over gehad. Daar moet ze nu onmiddellijk heen.’

Joost de Bij kromp in elkaar. Zijn dochtertje naar dat sombere huis, waar een verzuurde oude dame met straffe hand regeerde. Hij had die beslissing steeds tegen kunnen houden, maar nu was hij machteloos. Hij moest het zelf aan Marianne gaan zeggen. Het meisje was ontroostbaar. Verslagen kwam de Bij weer beneden.

Het gesprek was nog niet afgelopen. Zijn vrouw vergat niets. Joost de Bij merkte dat zij nu geen hoofdpijn had. Alle zwakte en kwetsbaarheid was verdwenen. Zijn vrouw was de baas, en hij moest gehoorzamen.

Daniël mocht niet meer door de stad zwerven. Hij was in slecht gezelschap, van zijn opvoeding kwam zo niets terecht. ‘Waarom heb je de huisonderwijzer weggestuurd?’ riep maman uit. Joost de Bij hield zich maar stil. De franse huisonderwijzer was door zijn vrouw ontslagen, niet door hem. Hij had zich nooit met die dingen bemoeid. Alleen voor de vorm had hij de beslissing aan de man medegedeeld.

‘Daniël moet goede manieren leren. Er is nu weer een hof in Den Haag, daar zijn pages nodig. Dat is een goede bestemming voor Daniël. Schrijf een brief aan neef Van Brandwijk, en vraag of Daniël daar de zomer door kan brengen. Dat is een goed milieu. Je neef heeft een positie aan het hof, hij zal voor Daniël wel een plaatsje weten te vinden.’ ‘Vindt onze jongen dat wel leuk?’ merkte Joost de Bij voorzichtig op. ‘Of hij het leuk vindt is niet belangrijk,’ zei maman snibbig. ‘Van leuke dingen kun je niet leven. Wij weten wat goed voor hem is. Het duurt

[p. 60]

nog een paar maanden voor hij naar de latijnse school kan. In de tussentijd laat ik de opvoeding die hij al die jaren heeft gekregen niet bederven. Daniël wordt geen hollandse koopman,’ voegde ze er strijdlustig aan toe. Joost de Bij zuchtte.

Daar bleef het bij.

Er ging een brief naar het landgoed Warmenhuizen in Gelderland. Daar woonde oom Ewout van Brandwijk met tante Eveline, een nicht van Joost de Bij. De Bij was niet bijzonder gesteld op die familie, maar Josephine had door de jaren heen het kontakt onderhouden. Het was hun enige band met de adel. Ook al was het niet helemaal echte adel, ze hadden toch een echt landgoed. Maman sprak graag over het château van de familie. Daar zou Daniël heen moeten.

Hij hoorde het zelf pas de volgende dag.

Marianne bleef op haar kamer. Ze klaagde over hoofdpijn en kreeg van Betje groene thee. Op de kostschool kon ze nog voor het eind van de week terecht.

De volgende dag kwam Montini nog aan de deur. Hij bracht een afscheidsgeschenk voor Marianne. Maman liet de Venetiaan lang wachten in de hal, en deelde hem toen koeltjes mee dat het cadeau ongewenst was. Mademoiselle was helaas verhinderd hem te ontvangen. De heer Montini begreep hopelijk dat het kontakt van mademoiselle en hem de afgelopen dagen geheel buiten haar ouders om was gegaan. Als man van de wereld moest hij inzien hoe ongepast zijn gedrag was geweest. Madame de Bij wenste hem goede reis en raadde hem dringend aan zich nooit meer in dit huis te vertonen.

Luigi Montini wilde nog iets zeggen, maar maman draaide zich waardig om en zei tegen Klaartje: ‘Je kunt mijnheer uitlaten.’

Onder de hoge stoep was een aparte toegang tot de keuken. Die werd gebruikt door leveranciers. Daar stond Betje. Ze riep de geschrokken Venetiaan. Ze praatten heel kort samen. Luigi wist dat Betje steeds voor Marianne en hem gekozen had. Hij gaf haar het cadeau voor het meisje met een lange afscheidsbrief, die hij die nacht had geschreven. Hij had er op gerekend Marianne maar heel even te kunnen spreken, daarom waren zijn diepste gevoelens in de gloedvolle brief weergegeven. Dat hij zo weggestuurd zou worden had hij niet kunnen denken.

Twee dagen later vertrok Marianne, heel bleek en moegehuild naar Haarlem. Onderin haar bagage was een prachtige waaier verstopt, het

[p. 61]

geschenk van Luigi. In een linnen zakje onder haar kleren had ze een nog kostbaarder schat: zijn brief.

Daniël had niet meer met Marianne kunnen praten. Op de dag van haar vertrek kwam er bericht uit Gelderland, dat hij daar welkom was. Na zoveel dagen gedwongen thuiszitten, kreeg hij haast zin in de gedwongen logeerpartij.

Tante Eveline schreef dat oom Ewout nog steeds in Den Haag was bij het hof van prins Willem IV. Haar jongste zoon Charles was echter thuis. Daniël zou dus een speelkameraadje hebben. Dit laatste deel van de brief leek Daniël niet al te hoopgevend. Hij had Charles tweemaal ontmoet, en beide keren had hij ruzie gekregen met zijn neefje. Hij moest maar afwachten hoe het zou lopen.

Overmorgen kon hij met de trekschuit naar Utrecht, daarvandaan zou hij met een koets naar het landgoed Warmenhuizen reizen.