Een lied voor de vrijheid

Hoofdstuk 4

Op dinsdagochtend was Daniël al vroeg op. In zijn mooi geborduurde nachthemd liep hij naar de keuken. Hij droeg Chinese pantoffels en had een slaapmuts op met een lange punt.

In de keuken was Betje met de meisjes al ruim een uur aan het werk. Ze moesten het vuur aanmaken in de grote open stookplaats, de blinkende koperen ketels vullen met water en boven het vuur hangen.

Betje duldde in haar keuken geen nieuwerwetsigheden, alles zag er nog net zo uit als toen zij hier voor het eerst in huis kwam. Trots zei ze dan: ‘Ik heb het hier netjes aangetroffen toen ik kwam, - en dat was nog in de vorige eeuw.’ Ze zei dat altijd op een toon alsof er alleen in die tijd nog iets deugde. Iedereen kende haar vaste zinnen. Soms was het: ‘Ik heb het hier netjes aangetroffen toen ik kwam, en het zal hier netjes zijn als ze me er uitdragen.’ Betje hield van dramatische verwijzingen naar haar leeftijd, vaak suggereerde ze dat ze het niet lang meer zou maken. ‘Als je zo oud bent geworden als ik, weet je dat je ieder ogenblik geroepen kunt worden.’ Daniël had een vaag idee wat ze daarmee bedoelde, maar eigenlijk lette hij er niet zo op wat Betje beweerde. Ze was er altijd geweest en ze zou er altijd zijn; zo hoorde het.

In de keuken ging hij op zijn vaste plaatsje zitten aan de grote geschuurde tafel, in een hoekje naast het vuur. Aaltje maakte een beker chocolademelk voor hem klaar, ook dat was vaste gewoonte. Daniël kreeg een paar dikke sneden brood toegeschoven van Betje, en hij kon stilletjes gaan eten. Hij sopte het brood in de chocola en zoog het slobberend naar binnen, zoals dat alleen in de keuken mocht. ‘Mors niet op je nachthemd,’ waarschuwde Betje. Gehoorzaam hield Daniël zijn hand onder het bruindruipende stuk brood. Aaltje bond hem ongevraagd een servet om en ging door met haar werk. Er moesten drie ketels warm water klaar gemaakt worden, daarmee zouden de twee meisjes straks naar boven gaan, naar de slaapkamer van maman. Ze moesten het kleine zitbad vullen met heet water en vervolgens emmers

[p. 27]

koud water naar boven slepen om het water op de juiste temperatuur te brengen voor mamans ochtendbad.

Tot elf uur zou maman bezig zijn met haar ochtendtoilet. Eerst baden, dan trok ze haar fijnlinnen ondergoed aan met de vele kanten randjes en versieringen, de onderrokken, wijd uitstaand, en daarna volgde het kapsel. Ruim een uur was Klaartje daarmee bezig, op bijzondere dagen moest er een kapper voor komen. Pas na het zorgvuldig poederen van de pruik koos maman haar ochtendjapon. Afhankelijk van het weer, haar stemming en haar bezigheden van die ochtend koos maman een van haar bijna honderd japonnen, die in diepe kasten klaar hingen. Dat zou allemaal nog wel even duren, en Daniël wist dat hij tot een uur of elf ongestoord kon doen waar hij zin in had.

Betje lette niet op de bezigheden van maman. Zolang maman zich maar niet in de keuken vertoonde of zich met de huishouding bemoeide, was er vrede tussen de twee vrouwen. Helaas probeerde maman elke keer weer haar rechten als huisvrouw te laten gelden. Nu eens wilde ze een speciaal gerecht klaarmaken voor papa, dan weer had ze kritiek op de wijze waarop Betje de wijn bewaarde, of ze wilde nieuwere dingen in de keuken. Dan kwam er hevige ruzie. Papa moest er bij komen, hij probeerde het wat te sussen, zei tegen Betje dat ze het niet zo zwaar moest opnemen - je kon toch wel eens wat veranderen -, zei tegen maman dat Betje al zoveel jaren trouw de familie gediend had, dat ze een beetje ontzien moest worden, en aan het eind had papa ruzie met beide vrouwen en riep wanhopig uit: ‘Zoek het dan zelf maar uit’. Hij vluchtte meestal naar zijn werk en wachtte tot de ruzie over was. Betje won altijd, bevestigde grimmig haar macht in huis en keuken, en maman verdween enige tijd met hoofdpijn, slechts gesteund door Klaartje, die trouw groene thee boven bracht, want groene thee was ideaal tegen hoofdpijn. Vandaag zag het er niet naar uit dat er iets mis zou gaan. Daniël durfde wel iets te wagen. ‘Het is mooi weer Betje, ik wil gaan wandelen.’

‘Je doet maar wat je niet laten kan,’ bromde Betje. Daniël wilde al wegglippen. De oude keukenmeid pakte hem bij de arm. ‘Eerst je oren wassen, en denk eraan dat je je netjes aankleedt.’ ‘Zeker Betje,’ riep Daniel overdreven gehoorzaam. ‘Wat denkt mevrouw van mijn groene wandelkostuum; ik neem daarbij mijn nieuwste franse pruikje en de donkergroene hoed.’ Hij maakte een elegante buiging en zei in het Frans: ‘Dames, sta mij toe dat ik mij thans terugtrek om mijn toilet te gaan maken.’

Aaltje giechelde en zelfs Betje glimlachte. ‘Maak dat je weg komt

[p. 28]

kwaaie aap, je hebt al net zulke streken als je vader toen die zo oud was als jij.’

Daniël holde naar boven, het onhandige nachthemd boven zijn knieën tillend. Op de trap kwam hij Klaartje tegen, die water ging halen voor mamans bad. ‘Gaat het goed met maman?’ vroeg Daniël beleefd. Het meisje haalde haar schouders op. ‘Gewoon,’ zei ze, ‘het gaat zoals het altijd gaat.’ Daarmee wist Daniël nog niet veel.

In zijn kamer op de tweede etage schonk hij vanuit een kan wat water in een stenen kom en bevochtigde daarmee heel voorzichtig zijn gezicht. Hij tipte nog even zijn oren aan met een paar druppels water en dat was het einde van deze wasbeurt.

Daarna zocht hij zijn kleren voor die dag bij elkaar. Hij maakte kennelijk teveel lawaai, want Marianne bonsde op de dunne wand tussen hun kamertjes. Ze wilde slapen. Marianne ging zich steeds meer als een jonge dame gedragen. Ze stond laat op, deed lang over haar toilet en vertoonde zich niet voor elf uur. Het liefst had ze urenlang de hulp gehad van Antje, zoals Klaartje haar moeder hielp, maar Betje wilde daar niet van horen en dus gebeurde het niet. Marianne moest zelf haar pruik kammen en haar japonnen aan doen.

Daniël zong zachtjes een frans liedje. Het ging prima zo. Hij kon het huis uitkomen. Als hij voor elf uur terugkwam zou niemand iets aan maman vertellen. De kleine zusjes zouden hem niet missen, daar zorgde Antje wel voor, Marianne klikte nooit, en papa was al naar zijn werk. Nee, het ging prima. Daniël was er een beetje trots op dat hij precies wist hoe je de mopperige Betje aan moest pakken. Betje moest je nooit iets vragen. Had Daniël gevraagd: ‘Betje, mag ik gaan wandelen?’ dan had ze zeker gezegd: ‘Vraag dat maar aan je moeder.’ En dan was er natuurlijk niets van terecht gekomen. Bij Betje moest je gewoon zeggen: ‘Ik wil gaan wandelen’. Zo hoorde dat, straks als hij groot was zou hij de baas zijn in huis, en dan ging je ook niet aan de keukenmeid vragen of je dit of dat mocht doen. ‘Ik wil gaan wandelen’ was de juiste toon; je nam je eigen beslissing, en het personeel moest het maar goed vinden.

Zorgvuldig zette Daniël zijn nieuwe pruik op, een kort staartje met een fluwelen lint samengebonden. Een groen lint vandaag, want hij droeg immers zijn groene kostuum. Daniël was dol op kleurige kleding. Hoewel hij heel graag wat gemakkelijker gekleed ging, was hij door de jaren gewend geraakt aan de eisen die nu eenmaal gesteld worden aan de kleding van een heer. Ook als die heer pas twaalf jaar oud is. En als hij zich dan toch goed moest kleden om de stad in te gaan, deed hij het

[p. 29]

graag perfekt, de juiste kleuren, de nieuwste snufjes. Nu nog de driekante steek op de pruik en de jongeheer de Bij kon de stad in. Met een sierlijke wandelstok in de hand daalde Daniël de trappen af en bereikte de voordeur.

Op de gracht was het stil, de zon scheen op de huizen en de bomen; uit de bakkerij op de hoek bij de brug kwam een heerlijke geur van vers brood.

Even leek het alsof er nooit een oproer geweest was in Amsterdam. Aan die illusie kwam snel een einde. Terwijl Daniël in de schaduw van de huizen monter voortstapte, hoorde hij verderop uit een zijstraat gejoel en geschreeuw. Een bonte stoet mannen, vrouwen en kinderen trok zingend vanuit de straat over de brug en verdween in een volgende straat, op weg naar een van de andere grachten.

Een paar huizen verder was de weg versperd door kapotte meubels en glaswerk. In de gracht dreef hout, een schilderij dobberde omgekeerd in het water. Van het huis waren alle ramen kapot. Binnen probeerden dienstboden en knechten wat orde in de chaos te brengen. Daniël stapte voorzichtig tussen de brokstukken door en liep haastig verder. Dit had ook bij hen thuis kunnen gebeuren. Maman moest dit eens zien, wat zou ze Betje dankbaar zijn.

Ook verder op de gracht waren de vernielingen nog te zien. De gracht dreef vol beddegoed en hout. Daniël zag een heel ledikant langs dobberen. Mensen visten stukken uit het water en verdwenen ermee in zijstraatjes, de plunderaars van de plundering.

Niemand scheen het erg te vinden. Alleen in de getroffen huizen hoorde je wel eens iemand huilen, verder leek het wel of er een vreselijke storm had gewoed, waar verder niemand schuld aan had.

Bij de Westerkerk ging Daniël rechtsaf naar de Prinsengracht. Ook hier een paar verwoeste huizen.

Bij een van die huizen bleef hij staan. De man die er woonde kende hij wel. Hij was wel eens bij hen thuis geweest. De man was pachter van de belasting op wijn, en hij speelde prachtig viool. Op een van mamans muziekavondjes was hij komen spelen met nog enkele andere amateurs. Het was een prachtige avond geweest.

In het huis was het nu een grote bende. Kapotgesneden matrassen hingen nog uit de ramen. Bij elk zuchtje wind stoven er veren door de lucht. De belastingpachter zelf stond op een ladder bij een boom voor zijn huis. Wat deed hij daar?

Hij reikte met een stok tussen de takken en probeerde iets los te haken wat daar hing. Ineens zag Daniël wat de man wilde pakken: een viool.

[p. 30]

De vorige dag was bij de plundering zijn viool uit het raam gesmeten en als door een wonder ongeschonden in de takken van de boom blijven hangen. De dikke man kon niet hoog genoeg klimmen. ‘Zal ik u helpen?’ riep Daniël. De man keek voorzichtig naar beneden en lachte opgelucht. ‘Ah, de jongeheer de Bij! Ja, mijn viool...’ Hij daalde moeizaam de smalle ladder af. ‘Heel vriendelijk van u,’ zei de man vormelijk. ‘Zoals u ziet is mijn huis beschadigd door het gepeupel, maar mijn viool is nog heel, alleen kan ik er niet bij komen.’

Daniël zette zijn wandelstok tegen de boom en klom snel de ladder op. Hij was bijna bij de viool, maar zijn armen waren te kort. Als hij nu eens op die dikke tak ging staan? In Beverwijk was hij zo vaak in bomen geklommen, alleen droeg hij dan wel wat gemakkelijker kleren. Behoedzaam stapte Daniël van de ladder op de tak; zijn wijde mouwen met de kanten lubben hinderden hem daarbij, de lange groene jas had hij ook beter eerst uit kunnen trekken. Toch maar doorgaan. Voetje voor voetje schuifelde de jongen over de tak naar de viool toe. Daar had hij hem te pakken. ‘Hij is helemaal heel,’ riep hij vanuit de bladeren naar beneden.

De man riep iets terug, maar dat kon Daniël niet verstaan, want het geluid werd overstemd door gegil van vrouwen en gejoel van kinderen, die ineens van alle kanten de gracht opkwamen. Door de takken zag hij dat tientallen mensen het huis binnendrongen en opnieuw begonnen te plunderen. Een aantal bleef op straat en doorzocht alles wat daar lag. Een oude vrouw sleepte alles wat ze aan dekens en beddegoed vond bij elkaar en gooide het op een hoop onder de boom. Anderen trokken de belastingpachter aan zijn jas weg. Zijn pruik viel af, en luid joelend joegen de vrouwen de dikke, kale man over de gracht.

Met de viool in zijn hand stond Daniël besluiteloos op de tak. Wat moest hij doen? De tak was glad, hij kon hier niet blijven staan. Heel voorzichtig schuifelde hij terug naar de ladder.

Iemand beneden zag de beweging in de boom. ‘Er zit er een in de boom,’ riep hij opgewonden. Jongens en meisjes kwamen aanhollen. ‘Rotte appelen moeten vallen,’ riep er een, en hij probeerde de boom te schudden. Eerst lukte dat niet, maar met de hulp van een heleboel anderen kreeg hij beweging in de boom. Daniël wankelde, maar hield de viool nog vast, en pakte met zijn andere hand de ladder. Net op dat moment trok iemand beneden de ladder weg. Daniël buitelde uit de boom. Hij viel achterover, de viool tegen zich aangedrukt. Hij kwam op de berg dekens terecht, maar zijn hoofd raakte met een doffe klap de stenen. Zijn hoed stuiterde de gracht in. Nog even zag hij gezichten

[p. 31]

boven zich, lachende en verschrikte gezichten, toen werd alles zwart en wist hij niets meer.

Willem Duiker drong ruw door de kinderen heen die rond Daniël stonden. Hij had van een afstand gezien wat er gebeurd was. Zijn vader had hem gezegd dat hij thuis moest blijven, en dat had hij ook gedaan, maar bij het lawaai op de gracht was hij toch komen kijken. ‘Een vuile rotstreek om die ladder weg te halen,’ snauwde hij een van de jongens toe. Voorzichtig pakte Willem de gewonde op. Daniël lag met zijn benen en rug op de dekens, zijn hoofd hing naar beneden. Zijn pruik zat voor zijn ogen, rood van het bloed. De kinderen gilden toen ze het bloed zagen. Een paar vrouwen bemoeiden zich ermee, wilden de jongen wegtillen.

‘Attenzione,’ klonk het achter hen, ‘weest u heel voorzichtig.’ Een deftige heer met een sterk buitenlands accent drong door de menigte heen. Hij hield een helderwitte doek op de hoofdwond, en steunde de gewonde, zodat Willem hem heel voorzichtig wat beter neer kon leggen. ‘Hij moet meteen op een bed, waarschuw een chirurgijn of een barbier,’ zei de vreemdeling.

[p. 32]

‘Hij kan wel bij mij thuis komen,’ zei Willem. ‘Dat is hier vlakbij.’

‘Roep de barbier en laat hem naar mijn huis gaan,’ zei hij tegen een van de kinderen. Het kind holde weg, terwijl Willem en de vreemdeling heel voorzichtig de gewonde wegdroegen.

Bij Willem thuis begreep zijn moeder snel wat er moest gebeuren. ‘Leg hem op de tafel,’ zei ze. Daniël, in zijn gescheurde kleren, kreeg een kussen onder schouders en nek, en de moeder vulde een kom met warm water om de wond schoon te maken.

Op datzelfde moment kwam de barbier binnen, een tas bij zich waar alles in zat wat hij nodig had. Willem joeg de nieuwsgierige kinderen weg en sloot de deur.

Daniël was nog steeds bewusteloos. De barbier bekeek de wond en floot door zijn tanden. ‘Dat is een lelijke klap geweest.’ Hij draaide de gewonde voorzichtig om, waste de wond, en bond een dik pak helder linnen met bloedstelpende en geneeskrachtige kruiden op het achterhoofd van de jongen.

Ze droegen hem naar de bedstee van Willems vader en moeder.

De vrouw had er snel schone lakens opgelegd en een extra hoog kussen. Van de barbier moest ze dat weer weghalen. Hij legde Daniël zo vlak mogelijk neer.

‘Een paar dagen rust, dan zal hij wel weer beter zijn,’ zei de barbier geruststellend. De vreemdeling betaalde hem, en de barbier ging weer weg. Hij had haast. ‘Er is veel werk met al die onrust in de stad,’ zei hij. In het huisje in de steeg keken ze elkaar aan.

De gewonde was verzorgd, maar wie was hij? Waar woonde hij?

Gelukkig werd Daniël spoedig wakker. Hij keek verbaasd om zich heen. Pas na enig heen en weer praten werd het hem duidelijk hoe hij hier op een vreemd bed kwam met een dik verband om zijn hoofd.

‘Waar is de viool?’ vroeg hij verschrikt. Willem hield geruststellend het instrument omhoog. De vreemdeling regelde nu verder alles. Daniël wilde het liefst naar huis en het leek wel mogelijk hem te vervoeren. Een draagstoel zou het beste zijn. ‘Eerst ga ik naar uw huis, om uw ouders te waarschuwen, daarna kom ik u hier ophalen,’ zei de man met zijn grappige accent.

Hij verdween, en Daniël bleef achter bij Willem Duiker en zijn moeder. De kleine kinderen mochten alleen binnenkomen als ze heel stil waren. Daniël keek naar de eenvoudige keuken-kamer waar hij zo onverwacht terecht gekomen was, de lage houten zolder, de geschuurde vloer en de zware, grove meubelen. Zijn zwarte schoenen met de zilveren gespen

[p. 33]

stonden bij zijn bed, zijn gescheurde jas hing aan een spijker naast zijn bebloede pruik. Verder had hij al zijn kleren aan, zijn stok en zijn hoed waren weg. Heel langzaam sliep hij in.