Een lied voor de vrijheid

Hoofdstuk 2

Voor Daniël de Bij was die maandag in juni een ongewone dag geweest, maar eigenlijk had hij niet veel meegemaakt. Heel anders beleefde Willem Duiker de maandag van het oproer.

Die ochtend was hij al vroeg op. Willem wist, dat er iets ging gebeuren in de stad. Iedereen wist dat. In het smalle steegje bij de Prinsengracht hoorde je erover praten.

‘De belasting is afgeschaft in Haarlem.’

‘Er zijn rellen in Leiden.’

‘Ze hebben overal de huizen van de belastingpachters geplunderd.’

‘De prins komt naar Amsterdam.’

De prins... van alles wat daar omheen gebeurd was, had de twaalfjarige Willem Duiker niets gemist. Een jaar geleden was het nu. Het ging slecht in de oorlog met Frankrijk, en het volk riep om Oranje. Vanuit Zeeland was het begonnen. Willem wist alleen wat er in Amsterdam gebeurd was, maar dat wist hij dan ook heel precies. Steeds had hij vooraan gestaan: een stevig gebouwde jongen in oude kleren met een oude hoed op zijn blonde haren. De onrust in de stad vooraf was toen net zo groot als nu. Je voelde dat er iets ging gebeuren. Overal hadden de burgemeesters goed moeten vinden dat prins Willem IV weer als stadhouder erkend zou worden.

De avond waarop het gebeurde was Willem erbij. De hele dag waren er al veel mensen op de Dam geweest. Er werd van alles verteld. Als de prins terugkwam zou het allemaal veel beter gaan. Hij zou een eind

[p. 15]

maken aan de oorlog, hij zou de vijand verslaan of vrede sluiten, de regenten zou hij afzetten.

De mensen verwachtten wonderen van de prins: het brood zou goedkoper worden, er zouden eerlijker belastingen komen, hij zou iedereen tracteren op gratis bier. Willem hoorde die middag van alles door elkaar. Al die tijd vergaderden de heren op het stadhuis, en om half negen 's avonds zagen ze de oranjevlag van de toren waaien. Iemand zei dat burgemeester Corver zelf die vlag uitgestoken had. Maar dat was maar een verhaaltje. Niemand had in het schemerdonker gezien wie de vlag uitstak. Hoofdzaak was: de oranjevlag wapperde weer boven Amsterdam.

De mensen hadden gejuicht en gezongen en ineens droeg iedereen oranje linten en kokardes. Willem had er ook een. Op een van de grachten gaf een deftige dame hem die zomaar. De hele nacht was het feest doorgegaan en de volgende dag moest iedereen oranje dragen. Wie het niet deed, werd in de gracht gegooid. Benden mannen, vrouwen en kinderen trokken zingend over de grachten, wie mee feestvierde was goed, wie niet mee wilde doen was tegen de prins en ging het water in. Geplunderd was er niet in die meidagen van 1747, en veel verschil had de verandering van de regering ook niet gemaakt. Het eten bleef duur, de oorlog ging nog een tijdje door, en alleen het bezoek van de prins aan de stad was leuk geweest. Nu was er vrede, de prins zou misschien weer komen. Hij zou zeker de belastingen afschaffen. De prins deed altijd wat goed was voor de mensen. Willem voelde dat het op 24 juni 1748 zou gebeuren.

Het moest vandaag gebeuren, de mensen praatten er al een week over. Iedereen wist dat vandaag op de Botermarkt kopers zouden weigeren de belasting te betalen. Vorige week was dat ook al gebeurd, de heren van het stadsbestuur hadden toen nog niets gedaan, ze waren te verbaasd. Vandaag zouden ze wel ingrijpen.

Al heel vroeg was Willem wakker. Hij at een stuk brood met kaas met zijn vader en wilde al de stad ingaan. Zijn moeder zag hem nog net en hield hem tegen. Hij moest thuis helpen, moeder had het druk met de broertjes en zusjes, vader ging weg om werk te vinden. Er waren weelschepen aangekomen en dan moest je er als sjouwer vlug bij zijn om wat te verdienen. Willem had nog geen werk, maar dat zou niet lang meer duren. Een flinke jongen van twaalf jaar kon best eens hier of daar wat verdienen.

De Westertoren sloeg zes uur. Willem wilde vreselijk graag weg. Verveeld stapte hij naar het piepkleine plaatsje achter hun huis om er

[p. 16]

water te pompen. Op het plaatsje ernaast stond Marretje, zijn buurmeisje. Zij keek naar zijn werk, ze had niets te doen zeker. ‘Heb ik jou die stenen uit Indië wel eens laten zien,’ zei Willem. ‘Nee, heb jij stenen uit Indië?’ ‘Kom maar hier, als je even helpt pompen, zal ik ze laten zien.’ Samen pompten ze vlug de emmers vol bruinig water, en daarna glipte Willem naar het kleine zoldertje boven de enige kamer, die het huisje in de steeg telde. Onder zijn bed stond een kistje vol rommel, touwtjes, ijzer, glas en ook een handvol mooie kiezelstenen, die hij aan de havenkant gevonden had bij een grindschip uit Duitsland. Bij het kleine raampje aan de voorkant van het huis toonde hij Marretje zijn schatten. Bewonderend draaide het meisje de steentjes om en om. ‘Komen die helemaal uit Indië?’

‘Rechtstreeks,’ verzekerde Willem plechtig. ‘Ik heb ze gekregen van een indische koning toen ik hem de weg wees in Amsterdam.’

Marretje geloofde er niets van. ‘Er zijn nooit indische koningen hier.’ ‘Toch wel. Hij had zo'n witte hoed op en hij was helemaal bruin. Met deze stenen ben ik altijd beschermd tegen ziekte, zei die man.’

‘Hoe zei hij dat dan? Sprak hij Nederlands?’

‘Zo'n beetje, ik kon hem wel verstaan. Hier, dit is een steen die je beschermt tegen de reumatiek, en deze is tegen de pest.’ Een beetje angstig bekeek Marretje de steentjes. Zou het allemaal waar zijn? Het zou toch wel kunnen. Willem was veel groter dan zij en hij kwam overal. Als zij eens zo'n mooi steentje zou hebben... ‘Wil jij er een?’ vroeg Willem onverschillig.

‘O ja, ja graag,’ zei Marretje blij verrast.

‘Dan moet je er wel iets voor doen.’

‘Dat is goed. Wat moet ik doen?’

‘Mijn moeder helpen. Als je goed je best doet krijg je twee steentjes. Vanavond mag je uitkiezen.’ Willem deed de stenen weg en riep: ‘Moe, Marretje helpt je vandaag. Dag!’ En gelijk holde hij naar buiten de steeg door, de gracht op, op weg naar de Botermarkt, want daar zou het gebeuren.

Op de Botermarkt was het zo vroeg op de dag al heel druk. Handelaren en kopers, maar vooral veel nieuwsgierigen. Wat zou er te zien zijn? Iedereen wilde het zelf meemaken. De hele week was er al over gepraat: de belasting moest afgeschaft worden.

Vandaag zouden ze de belastingpachters een lesje leren. Die gehate kerels die rijk werden van de arme mensen. Want wat deden ze? Ze kochten van de staat het recht om de belasting op boter of op brood of

[p. 17]

turf op te halen. Vooraf stond vast dat zo'n belasting een bepaald bedrag moest opbrengen. De pachter betaalde de staat een kleiner bedrag en ging de belasting ophalen. Als hij alles ontving hield hij geld over, maar meestal wisten deze lieden nog wel wat meer binnen te halen dan waar ze recht op hadden. Ze moesten wel alles in hun boeken opschrijven, maar gebeurde dat wel eerlijk? Mensen die Willem Duiker hierover hoorde praten hadden niet de minste twijfel: belastingpachters waren oplichters.

En je kwam de klerken van die belastingpachters elke dag tegen. Bij bijna alles wat je kocht moest je meteen een bedrag aan belasting betalen. Op de Botermarkt wachtte men af. Er waren boeren die boter te koop aanboden, er waren kopers, en de klerken van de belastingpachters zaten al klaar in hun kleine kantoortjes. Willem drong door de menigte heen tot helemaal vooraan. Er hing een plakkaat van de stadsregering, waarop stond dat de belasting nog niet afgeschaft was en dat iedereen moest betalen. Willem wilde dat papier wel eens zelf lezen. Hij stapte naar het waaggebouw, maar werd tegengehouden door iemand die daar toezicht moest houden. ‘Achteruit jij.’

Willem protesteerde: ‘Ik mag toch zeker dat papier wel lezen.’ ‘Achteruit,’ snauwde de man en hij hief dreigend zijn stok op. Willem deed nog een stap naar voren en ontweek behendig een klap. Hij was nu vlak bij het plakkaat en begon dat op luide toon voor te lezen. Omstanders lachten erom. De man werd woedend en sloeg weer. Raak ditmaal. De jongen dook van schrik en pijn in elkaar.

‘Hé, dat moet je mij doen,’ klonk het dreigend achter de man met de stok. Hij draaide zich om en stond voor een reusachtige zeeman. De kerel stak een heel eind boven hem uit. De man hief zijn stok op, maar voor hij kans zag te slaan had hij al een paar harde klappen te pakken. Uit het waaggebouw schoten dienaren van de schout te hulp. Samen overmeesterden ze de zeeman, die luid schreeuwend het waaggebouw ingesleurd werd. Dit was het begin van de opstand. Iedereen bemoeide zich ermee. Er werd met stenen gegooid.

De dienaren van de schout lieten de zeeman vrij. Willem was al ontkomen in de drukte. Hij zag de zeeman naar buiten komen. In een mengelmoes van Zweeds, Duits en Nederlands riep hij, dat ze hem drie gouden ringetjes hadden afgenomen. De woedende menigte eiste dat hij zijn ringen terug zou krijgen. De schout en officieren van de burgerwacht kwamen naar buiten. Ze bezwoeren de menigte kalm te blijven. De ringen zouden gezocht worden, de man was niets aangedaan, iedereen moest maar rustig naar huis gaan. De mensen joelden en

[p. 18]

schreeuwden. Een steen trof de kapitein van de schutterij op het hoofd. Bloedend riep de man nog om kalmte, maar het was niet meer te houden. Schuin achter de grote zeeman zag Willem de schutterij uit het waaggebouw komen. Ze stelden zich op in rijen en legden hun geweren aan op de menigte. Er vielen meer stenen, vijf schoten volgden, kennelijk met los kruit, want niemand werd geraakt. Twee kerels drongen dreigend op, messen in de hand. Weer werd er geschoten, de messentrekkers vielen neer, aan de rand van de menigte werd een man getroffen die toevallig voorbijliep. Willem trok de zeeman aan zijn mouw. ‘Kom mee, het wordt gevaarlijk.’ Temidden van nog meer schieten, geschreeuw, gegil renden Willem en de zeeman het plein af.

Ineens waren ze opgenomen in een krijsende troep vrouwen. ‘Naar de Nooy,’ schreeuwden ze. Iedereen kende belastingpachter de Nooy op de Keizersgracht. Er kwamen ook mannen bij en een hele groep kinderen. Twee kerels namen de leiding. De een was vrij lang en mager, een Duitser zo te horen, Johan Wolnar noemden ze hem. De ander was veel kleiner, ook een Duitser, hij heette Dietrich Gross. Wolnar bracht wat orde in de troep. Uit de mannen vormde hij een groepje dat tot taak kreeg de deur open te breken, de anderen zouden daarna het huis leeghalen. Over de verdeling van de buit werd niets afgesproken. Alles was voor de ‘armen’. Wolnar en Gross kenden de zeeman. Ze noemden hem ‘de Zweed’. Willem bleef in de buurt van de Zweed, dat leek hem veilig. Bij het huis van de belastingpachter kwamen er nog een heleboel mensen bij hun groep. Met een aantal mannen ramde de Zweed de deur open, en toen stroomden de vrouwen, de kinderen en de mannen het huis binnen. Willem werd in de dringende massa mee naar binnen gedragen.

Ineens stond hij in een grote kamer. Overal om hem heen was gerinkel van glas, schreeuwen en krijsen. Dienstmeisjes vluchtten gillend weg. Vrouwen sneden kostbare kussens open, een spiegel met vergulde lijst werd zomaar door het raam naar buiten gesmeten. Onder luid gejuich droeg de Zweed een kist boordevol zilveren en gouden munten naar buiten. Iedereen stortte zich erop en de kist was zo leeg. De Zweed stopte Willem een paar munten in zijn handen en rende weer naar binnen.

Vanuit de kelder klonk geschreeuw. De plunderaars hadden de wijnvoorraad van de belastingpachter gevonden. Willem ging er ook even kijken. De kelder en de keuken waren drijfnat van de wijn. Grote vaten stonden open en liepen leeg. Een vrouw lag onder de straal wijn en dronk zoveel ze kon. Lachend probeerde ze op te staan, gleed uit en

[p. 19]

[p. 20]

bleef laveloos liggen. Haar kleren raakten doordrenkt van de drank, maar ze merkte er niets meer van. Het was benauwd daar beneden. Twee mannen begonnen te vechten. Willem liep snel de trap op. In de gang zeulde een oude vrouw met een kussensloop vol gouden en zilveren sieraden. Ze verloor een zilveren medaillon, Willem raapte het op en stak het in zijn zak. In de hal probeerden Wolnar en Gross de gestolen goederen op te laten stapelen. Wilden ze het verdelen? Willem wist het niet. Wel zag hij dat Gross op een teken van Wolnar twee zakken vol goud en zilver stopte en ermee verdween. De kleine Duitser glipte door de menigte, waarheen? Een half uurtje later was hij alweer terug, zonder de zakken.

Toen lag de gracht bezaaid met kapotte meubels. Hele bedden waren naar beneden gesmeten, schilderijen en stoelen dreven in de gracht. De schout en zijn dienaren lieten zich niet zien. De schutterij was ook nergens. De uitzinnige menigte kon haar gang gaan. En dat deed ze dan ook. Toen het huis van de Nooy een puinhoop was geworden trokken ze naar Bonnel. Daar begon alles van voren af aan. Willem vond het vreselijk opwindend. Toch was hij een beetje bang. Dit kon zo niet doorgaan. Straks zou er zeker weer geschoten worden. Hij kon pakken wat hij hebben wou. Alles lag voor het oprapen. Toch durfde hij niet goed. Als hij met gestolen goed thuis kwam zouden zijn vader en moeder daar niet blij mee zijn, dat wist hij heel zeker.

Hij hield de munten die de Zweed hem gaf, en hij had het medaillon. Dat was immers ‘gevonden’. Verder dook hij bij Bonnel maar meteen de keuken in. Daar was van alles te vinden: prachtige pasteien, grote broden, ham, kaas, er was overvloed. Iedereen werkte voor zichzelf, allemaal samen waren ze als een vlucht sprinkhanen die de akker kaal vreten.

Een eind verderop op de Keizersgracht gebeurde iets geks. De deur ging eerst niet open, en juist op het moment dat de Zweed en zijn mannetjes de boel zouden forceren, kwam er een oude dienstbode naar buiten die een hele toespraak hield. Ze waren hier aan het verkeerde adres, zei ze. Dat klopte maar half, vond Willem, want dat oude mens gaf mooi twee vaten bier aan de menigte, en daar had hij best trek in. De mensen lachten om wat de oude vrouw zei en ze trokken verder. Hoeveel huizen ze leeghaalden wist Willem aan het eind van de dag ook niet meer. Hij had veel te veel bier gedronken, zijn zakken werden steeds voller met dingen die hij onderweg vond. Hij at zich dik en rond aan allerlei etenswaren. In een huis waar ze laat in de middag binnen-

[p. 21]

drongen liet Wolnar de keukenmeiden eerst een heerlijk maal klaar maken en daarna sloegen ze alsnog de boel kort en klein.

Met de Zweed stond Willem toen buiten. De man was dronken, maar zijn kracht was nog even groot. Hij praatte weinig. De mensen juichten hem toe als hij deuren openbrak, maar ze waren ook wel een beetje bang voor hem. Willem voelde zich volkomen veilig bij deze reus, die hem speciaal in bescherming nam. In de schemering zag het er griezelig uit op de gracht, overal plunderende, schreeuwende, dronken mensen.

Wolnar stuurde Gross weer weg met een zak gestolen goed. Dat was al de zesde die dag, of was het de zevende? Willem wist het niet, hij zag ook niet alles. Hij was moe. Hij ging het huis in waar de plunderaars naar buiten trokken. Op de zolder van het lege huis vond hij een stapel dekens en lappen, hij ging erop liggen en zakte weg in een diepe slaap. Toen hij weer wakker schrok was het pikkedonker.

Eerst wist hij niet meer waar hij was. Toen besefte hij dat hij in het huis van iemand anders lag, iemand die bestolen was en van wie hij misschien ook zelf wel iets in zijn zak had. Beneden klonken stemmen, bij de trap was kaarslicht te zien. De bewoners van het huis waren teruggekomen en namen nu de schade op. Iemand huilde, een vrouw, er waren ook kinderstemmen en stemmen van mannen. Willem kroop weg in een donkere hoek van de zolder. Er kwam iemand de trap op, hij hield een kaars in de hoogte.

‘Hier is het minder erg,’ zei de man. ‘Dat kunnen we morgen wel opruimen.’ Een verschrikte kreet van de vrouw riep hem weer naar beneden. De stemmen gingen verder weg, naar achteren.

Willem begreep dat dit zijn kans was. Hij maakte zijn zakken leeg, om in ieder geval niet met gestolen spullen gesnapt te worden. Daarna sloop hij op de tast de trap af. Hij vond de voordeur en kwam ongezien terug op de gracht. Zou hij naar huis gaan? Het was al laat. Hij hoorde rumoer een eind verderop, toch maar even kijken. Je kon altijd nog langs die kant naar de Prinsengracht teruggaan.

Het lawaai kwam bij het huis van een kleermaker vandaan. In het groepje daar herkende Willem de Zweed en Wolnar met Gross. Hij holde erheen.

De Zweed wond zich vreselijk op over het uithangbord van de kleermaker. Hij was nu stomdronken. ‘Dat moet eraf,’ lalde hij vrijwel onverstaanbaar. Het bord stelde de koning van Zweden voor met zijn hoed onder de arm. ‘Koning heeft hoed op, niet zo,’ zwetste de Zweed. ‘Hoed moet op.’ De vrouw van de kleermaker stond angstig in de deur-

[p. 22]

opening. Ze probeerde de dronkeman te kalmeren. ‘Morgen halen we het eraf,’ zei ze. ‘Morgen als mijn man weer thuis is.’ Dat laatste had ze niet moeten zeggen. Wolnar trok Gross aan zijn jas: ‘Daar is niemand thuis,’ zei hij in het Duits. Willem stond er vlak bij. Hij kon de Duitsers best verstaan.

Wolnar zei iets tegen de Zweed waardoor deze woedend werd. Hij liep op het huis toe en schreeuwde: ‘Haal eraf!’ Het was nauwelijks te verstaan, maar wat hij bedoelde was wel duidelijk. De kleermakersvrouw gooide snel de deur dicht. Dat hield de Zweed niet tegen. Hij beukte moeiteloos de deur open, en drong met Gross en Wolnar naar binnen. Wat ze daar deden kon Willem niet zien. Het gebruikelijke gerinkel van glas en het kraken van hout klonk. Er waren alweer veel nieuwsgierigen.

Ineens maakte de mensen ruimte. De schutters kwamen eraan. De kleermaker hoorde zelf bij de schutterij, hij was met zijn wapens op weg naar huis. Zijn buren waren bij hem, ook met wapens.

Hoe de kerels daarbinnen dat zo vlug door hadden begreep Willem niet, maar ineens stonden Wolnar en Gross weer buiten. De Zweed kwam ook in de deuropening, verbaasd keek hij naar de schutters met hun geweren en flambouwen. De twee Duitsers vluchtten weg. Er werd op hen geschoten, maar ze werden niet geraakt.

De Zweed stapte boos naar voren. Tegelijk klonken twee knallen. De man werd geraakt, hij struikelde en kwam weeer overeind. Woest grommend trok hij zijn mes en bedreigde de burgers. Een volgend schot trof hem vol in de borst. De Zweed bleef staan, draaide langzaam om en werd gedood door een laatste schot dat hem in de rug trof.

Willem had er vlak bij gestaan. Verbijsterd had hij toegekeken, hij had zelfs vergeten te vluchten. Hij wilde naar de Zweed toegaan, hem helpen, maar hij wist dat het te laat was. Hij vluchtte, weg van deze plek, naar huis.

Pas in de stille steeg hield hij op met hollen. Hij leunde tegen de muur, nahijgend, doodmoe, misselijk van angst. Heerlijk koel was die muur. Nu moest hij naar huis. Hoe zou men hem daar ontvangen?