Een lied voor de vrijheid

[p. 2]

[p. 5]

deel I
Oproer in Amsterdam - juni 1748

[p. 7]

Hoofdstuk 1

‘Nee, Daniël, je blijft thuis, het is nu veel te gevaarlijk buiten.’ Glasgerinkel verderop de gracht onderstreepte de woorden van de ongeruste moeder. In haar elegante ochtendjapon stond ze in de hal van het huis aan de Keizersgracht voor haar twaalf-jarige zoon. De tengere jongen haalde zijn schouders op. ‘Wat kan er nu gebeuren? Het zijn gewoon wat relletjes, maman.’

Zoals gewoonlijk sprak hij Frans met zijn moeder.

Moeder en zoon leken veel op elkaar. Hij had haar bruine ogen, eenzelfde spitse neus en dik, donker haar, dat helaas meestal onder een gepoederde pruik schuil ging. Een jongen van twaalf jaar in zo'n deftig huis moest zich kleden als een kleine volwassene. Daniël had er een hekel aan, maar hij gehoorzaamde aan de regels. Tenminste, zolang ze in de stad waren; op hun buitenverblijf bij Beverwijk droeg hij gemakkelijker kleding, daar bleef de pruik in de kast.

‘Vooruit, ga naar boven en blijf daar,’ zei mevrouw de Bij gebiedend. Daniël sjokte boos naar de brede trap.

‘Maman, maman, ze komen hierheen.’ Een klein meisje holde uit de voorkamer de gang in. Achter haar aan rende een opgewonden tweeling van vijf jaar, Daniëls jongste zusjes Louise en Henriëtte.

De achtjarige Angélique danste opgewonden om haar moeder heen.

‘Gaan ze hier ook de ruiten stukgooien maman? Papa is toch geen pachter. Waar is papa?’

‘Ja, waar is je vader,’ dacht Josephine de Bij bitter. Die was vanochtend gewoon naar zijn werkplaats gegaan om toezicht te houden op het werkvolk. Het bedrijf mocht niet stilstaan.

Waarom was ze ooit met zo'n Hollander getrouwd, waarom was ze niet in Frankrijk gebleven? Honderden malen had ze zich dat de afgelopen jaren al afgevraagd, maar nooit was het zo slecht met haar gegaan als nu. Wat een ongelukszomer. Eerst de brand op het landhuis, waardoor ze de zomer in de stad door moesten brengen, en nu oproer. En waarom? Om de belastingen. Ze kon zich ook niet voorstellen dat die botte Hollanders voor iets anders in opstand zouden komen. Dat domme volk kon alleen maar aan geld denken.

‘Maman, wat moeten we doen? Ze komen hierheen.’ Marianne de Bij kwam verschrikt de trap af. ‘Wat moeten we doen maman?’ Het zestienjarige meisje bleef op de onderste tree staan, ze was al iets groter dan haar moeder. In haar prachtige lichtgroene japon leek ze veel ouder dan zestien.

[p. 8]

Er werd op de deur geslagen. Het geschreeuw en gejoel op de gracht klonk nu heel dichtbij. ‘Doe open,’ schreeuwde een schorre stem. ‘Sla de boel kapot,’ gilde een vrouwestem.

Uit de lager gelegen keuken kwamen Betje en de keukenmeisjes Klaartje en Aaltje naar de gang toe. Betje was de kalmste van de drie. Ze was bijna zestig jaar, en ze had altijd in dit huis bij deze familie gewerkt. Ze was hier al bij de geboorte van Joost de Bij, de vader van Daniël.

‘Ik zal wel eens met ze praten,’ zei Betje rustig en liep naar de voordeur toe.

‘Niet opendoen,’ gilde Josephine de Bij. Van de zenuwen sloeg haar stem schril over. De jongste kinderen drongen angstig tegen haar op. Daniël wist niet wat hij doen moest.

‘Wij gaan naar boven,’ zei Marianne.

Betje knikte goedkeurend. ‘Dat is goed. Wacht boven af hoe het verder loopt. Wij regelen dat wel.’ Tegen haar twee keukenhulpjes zei ze: ‘Haal twee vaten bier naar boven en zet ze hier in de gang. Zorg ook voor tinnen bekers.’

Maman wilde nog wat zeggen, ze wilde protesteren. Zij moest hier toch zeker de orders geven, zij was de baas in huis. Haar poging tot protest liep op niets uit. Zoals gewoonlijk had de oude dienstbode de leiding. Het bonzen op de deur klonk steeds dreigender.

Betje duwde haar mevrouw en de kinderen naar de trap en gaf Marianne een teken dat ze iedereen naar de grote slaapkamer achter in het huis op de eerste etage moest brengen.

Klaartje en Aaltje kwamen al zuchtend met een vat bier uit de kelder. Daniël volgde zijn moeder en zijn zusjes naar boven; daar glipte hij naar de voorkamer, terwijl de anderen naar de achterkant van het grote huis vluchtten.

Voorzichtig naderde Daniël het raam.

Beneden hem stond de gracht vol mensen. Mannen en vrouwen in armoedige kleren, veel kinderen ook, meest jongens van zijn leeftijd en wat ouder. Ze schreeuwden dreigend, sommigen hadden al stenen in hun handen. Ze zagen hem en dreigden de stenen door de ramen te gooien. Daniël verstopte zich achter het gordijn rechts van het raam. Door een kier kon hij de gracht nog zien en het stoepje voor de voordeur. Ook op die stoep stonden mensen, zij sloegen op de deur en juichten toen die ineens openging. Daniël zag de menigte naar voren komen en toen weer terugwijken. Hij hoorde de stem van Betje: ‘Eerst van mijn stoep af, anders kunnen we niet praten.’ De menigte week achteruit. Daniël zag nu ook de mensen die vlak voor de deur hadden gestaan,

[p. 9]

er was een heel grote kerel bij, een zeeman zo te zien. Betje dreef iedereen van de stoep af, tot ze helemaal alleen boven de massa stond.

Ze klemde haar handen om het hekje en riep: ‘Wat zoeken jullie hier?’ ‘De belastingpachter, laat hij naar buiten komen als hij durft,’ gilde iemand uit de menigte.

‘Hier woont geen belastingpachter, hier woont alleen maar een belastingbetaler. Iemand die net zoveel moet betalen voor zijn turf, brood, boter en zeep als jullie.’

‘Maar hij heeft er de centen voor,’ schreeuwde er een.

‘Hier woont Joost de Bij,’ antwoordde Betje, ‘hij is niet thuis want hij is in zijn fabriek. Als jullie net zo hard werkten als hij, zou je ook meer geld hebben. Dan hoef je niet bij andere mensen te gaan stelen.’

‘Wij stelen niet, wij brengen gerechtigheid, weg met de belastingpacht.’

‘Je zakken puilen uit van de gerechtigheid,’ zei Betje en ze wees naar de man die geroepen had. Uit zijn gescheurde jas hingen gouden en zilveren sieraden, die hij haastig wegstopte. De mensen lachten.

‘De meeste pachters hebben de borden van hun deur gehaald, ze zeggen dat hier wel zo'n uitbuiter woont.’

‘Hier heeft nooit een bord gezeten,’ wees Betje triomfantelijk.

‘Je bent aan het verkeerde adres. Wat is een belastingpachter?’

‘Een schoft, een aasgier,’ riepen de mensen door elkaar.

‘Een belastingpachter is iemand die voor de hoge heren de belasting ophaalt die wij moeten betalen als we brood en boter en bier kopen.’

‘En hout en turf en zout,’ riep een slonzige vrouw.

‘Als we alles op moesten noemen waar we belasting bij betalen staan we hier morgenochtend nog,’ riep Betje. Haar zware stem was overal duidelijk te horen. ‘Een belastingpachter betaalt de hoge heren een bedrag, en dan mag hij jou en mij het vel over de oren stropen. Wij moeten betalen wat hij vraagt, en terwijl hij stil zit en wij hard werken, wordt hij rijk en wij blijven arm.’

‘Zo is het! Weg met de belastingpachters,’ schreeuwden de mensen.

‘De man die hier woont ken ik al vanaf de tijd dat hij nog in de luiers lag, hij heeft altijd met eerlijk werk zijn brood verdiend, net als zijn vader en zijn grootvader. Uitbuiters moet je ergens anders zoeken. Hier woont goed volk.’

‘Dat zeggen ze allemaal,’ klonk het uit de massa.

‘Ik kan het je bewijzen,’ riep Betje. ‘Is er iemand die dorst heeft?’ Ze gaf haar keukenhulpjes een teken en die rolden het eerste vat bier de stoep op. De mensen juichten, ze drongen naar voren. Betje liet ze onderaan

[p. 10]

de stoep wachten en goot de tinnen bekers vol schuimend bier. Het eerste vat was spoedig leeg en het tweede volgde. Toen dat ook tot de laatste druppel was leeggedronken, stuurde Betje de twee meisjes naar binnen.

‘Op is op,’ riep ze. ‘Je bent te gast geweest bij goede mensen en ik wens je nog een prettige dag samen.’

Even leek het of er een ontevreden gemor opklonk, maar dat werd overstemd door gelach en gejuich. Iemand riep een ander adres en schreeuwend ging het daar op af.

Op de gracht werd het stil. Betje deed tevreden de deur dicht.

Daniël zag het opgewonden volk wegtrekken over de brug, een straat in, op weg naar nieuwe plunderingen. De vrouwen vooraan, hun witte mutsen en kleurige omslagdoeken fladderden als lichte vlinders voor het dichte donkere blok van de mannen en jongens in hun groene, bruine en grijze jassen, een deinende, dreigende groep grauwe hoeden rond de ene grote zeeman met zijn blonde, lange haar onder een felrode muts.

Daniël schikte zijn pruik recht en ging naar de achterkamer. ‘Kom maar weer tevoorschijn, ze zijn weg,’ zei hij trots alsof hij zelf de dreigende menigte had verjaagd.

Maman lag onmachtig op haar bed, ze wuifde zich koelte toe met de dure oosterse waaier die ze voor haar verjaardag van papa had gekregen. Haar kapsel was verward en haar japon gekreukt.

Daniël wist dat ze zich de hele dag niet meer zou laten zien. Dit werd weer zo'n dag van stil op je tenen door het huis lopen omdat maman een aanval had van haar migraine.

Marianne zat met de kleine meisjes in de brede vensterbank die uitzicht gaf op de tuin en op de kerk die achter deze rij huizen gebouwd was. Ze las de kleintjes voor uit een boek met fabels.

‘De rest van het verhaal horen jullie beneden,’ riep ze vrolijk in het Frans. ‘Maman moet nu rust hebben, ze heeft al zoveel meegemaakt, nietwaar maman?’

Josephine de Bij hoorde de spottende toon van haar dochter wel, maar ze trok het zich niet aan. Ze glimlachte zwak en tastte met een smartelijke trek op haar mooie gezicht naar haar hoofd.

‘Migraine,’ fluisterde ze.

Marianne knikte, ze deed de gordijnen dicht en nam de kinderen mee naar beneden. Daniël volgde. Zijn moeder riep hem terug.

‘Wat is er toch allemaal gebeurd?’

[p. 11]

‘Betje heeft ze dapper toegesproken en toen kregen ze bier en daarna gingen ze weg.’

‘Bier? Hoeveel bier?’ Maman leek haar hoofdpijn te vergeten.

‘Twee vaten.’ Daniël zei het een beetje aarzelend, niet zeker van de reaktie.

‘Twee tonnen bier,’ kreunde maman, ‘wat kost dat allemaal. Dat dienstpersoneel heeft totaal geen eerbied voor het bezit van hun meesters. Dit is absurd, ze had het mij moeten vragen.’

‘Als Betje dit niet gedaan had, was ons hele huis geplunderd, maman. Dat had heel wat meer gekost. Er is een oproer aan de gang. Vanochtend is erop de Botermarkt door de schutterij geschoten op de mensen.’ Maman wuifde geërgerd. ‘De schutters, waar waren zij toen wij werden aangevallen. Zij moeten toch de huizen van de goede mensen beschermen? En wat doen ze. Niets. Het gepeupel kan zijn gang gaan. Straks krijgen ze dorst en dan komen ze weer.’

‘Ze komen heus niet terug, maman. Er zijn nog zoveel huizen van belastingpachters. Voor ons is het gevaar geweken.’ Daniël maakte voorzichtig het ingewikkelde kapsel van zijn moeder los. Het was een hoogblonde pruik met allerlei tussenstukjes en gesteund door spelden en kunstig verborgen stokjes. Hij zette de pruik op een standaard, en kamde het korte donkere haar dat zijn moeder onder de pruik verborgen hield. Ze hield haar ogen gesloten; rechtop in de hoge kussens liet ze zich verwennen door haar zoon. Daniël schikte de kussens en zei: ‘Nu moet maman gaan slapen, wij zullen heel stil zijn.’ ‘Laat Klaartje bovenkomen, zij kan mijn kleren ophangen,’ zuchtte maman. Ze greep Daniëls hand, toen hij weg wilde lopen. ‘Arme, lieve jongen, wat heb je nu aan zo'n maman. Waren we maar in Frankrijk, dan hadden we een beter leven. Daar zijn de mensen niet zo ruw als hier.’

‘Als je ze daar wat te drinken wilt geven, heb je meteen een paar vaten wijn nodig, en dat kost heel wat meer dan twee vaatjes bier.’

‘O, wat ben je toch een hollandse koopman,’ zuchtte Josephine de Bij. ‘In Frankrijk plunderen de mensen niet, en de wijn is er goedkoper dan water.’

Ze glimlachte en streek Daniël over de wang. ‘Je bent mijn lieve grote jongen,’ zei ze. ‘Zolang ik jou heb kan ik zelfs in dit vreselijke land gelukkig zijn.’

Daniël maakte zich voorzichtig los van de tederheden van zijn moeder. Als zij zich zo akelig voelde werd ze altijd heel sentimenteel. Zolang er niemand bij was wilde Daniël het spel wel meespelen, maar nu hoorde hij iemand naderen over de trap. Het was Klaartje, gestuurd door Ma-

[p. 12]

rianne, die ook de kwalen van haar moeder kende. Ze wist dat maman nu voorzichtig uitgekleed moest worden door het dienstmeisje, en dat ze dan uren zou slapen in de volkomen donkere kamer. Daniël glipte langs Klaartje de kamer uit en ging maar eens beneden kijken.

Uit de keuken kwamen heerlijke geuren naar boven.

Betje zorgde ervoor dat het leven gewoon doorging. Over een half uur zou Joost de Bij, de vader van Daniël, thuiskomen en dan moest het eten klaar zijn.

Daniël probeerde nog weg te komen. Hij wilde graag op straat kijken of er nog wat te beleven was. Hij kreeg geen kans, vlak bij de voordeur riep Betje hem terug. Juist op dat moment kwam zijn vader binnen.

Ongerust keek hij rond. ‘Is hier niets gebeurd? Ik hoor dat er overal in de stad geplunderd wordt.’ Betje vertelde hem in het kort wat er voorgevallen was. Over haar eigen aandeel in de gelukkige afloop was ze heel zwijgzaam. Dat vulde Daniël enthousiast aan, gesteund door Marianne en de kinderen.

‘Mevrouw heeft hoofdpijn,’ zei de spichtige Klaartje streng vanaf de trap. Iedereen begreep het bericht. Joost de Bij nam zijn kinderen mee naar de ruime achterkamer, waar de tafel al gedekt was voor het middagmaal. ‘Schenk mij maar een goed glas rijnwijn Aaltje,’ riep de Bij naar de keuken, ‘dat is goed voor de schrik.’

Klaartje nam de groene lakense jas aan van haar meester en bracht die met zijn stok en driekante steek naar de gang. Aaltje bracht de wijde huisjas en het gevraagde glas wijn. Tevreden keek Joost de Bij zijn kinderen aan. Hij was een forse man, rood in het gelaat en al tamelijk dik. Van zijn kinderen leken alleen de twee jongsten op hem met hun bolle blozende toetjes.

Hij nam ze op zijn schoot, op elke knie een, en liet ze op en neer wippen tot ze schaterden van de pret. Angélique kwam erbij staan, ze wilde ook wel wat aandacht. ‘Zo gaat het paardje, zo gaat het paardje hop, hop, hop.’

‘Papa.’ Marianne zei het zacht en keek naar boven.

De Bij begreep het verzoek. Zijn vrouw zou hen horen door het plafond heen, en in haar toestand mocht er absoluut geen lawaai zijn in huis. Hij zette de kinderen op hun stoelen, ging met een zucht zitten en zei: ‘Ziezo, nu mag het paard wat drinken.’

Betje kwam zeggen dat het eten klaar was. ‘Ik zal nog even boven kijken Betje, daarna kun je het eten opdienen.’ Joost de Bij haastte zich naar de ziekenkamer en praatte er zachtjes in het halfduister met zijn

[p. 13]

vrouw. Het duurde niet lang. ‘Maman heeft hoofdpijn,’ zei hij toen hij weer aan tafel zat.

Het leek wel alsof nu pas de situatie in huis officieel was vastgesteld. Vanaf dat moment heerste er de benauwde stilte die hoorde bij de dagen waarop maman zich niet goed voelde. Daniël las een stuk uit de bijbel, er was een frans gebed, en daarna konden ze gaan eten: eerst gekookte zalm, daarna gebraden lamsvlees met die nieuwerwetse knollen - aardappelen - die men pas een paar jaar geleden voor het eerst was gaan eten. Verder veel groenten en wijn voor vader en de oudste kinderen. De kleintjes kregen water. Een zoete pudding was voor allen een tractatie tot slot. Opnieuw een frans gebed, en de maaltijd was voorbij.

Kort geleden zaten er veel meer mensen rond de tafel. Niet alleen maman ontbrak nu, maar ook maître Coubertin, de franse huisonderwijzer, en mademoiselle Dupré, die Marianne en Angélique les gaf. Mademoiselle en de huisonderwijzer waren voor de zomer allebei ontslagen. Er was iets geweest waar maman zich vreselijk over opgewonden had en ineens moesten ze weg. Daniël had er niet lang om getreurd. Maître Coubertin was een nare man, die hem altijd op fouten wees en nooit iets goed vond. Daniël was misschien niet zo slim, maar hij had er allang genoeg van om dat elke dag te horen.

Toch had maman de huisonderwijzer niet om die reden weggestuurd. Er was iets geheimzinnigs geweest. Marianne wist het, of ze deed alsof ze het wist, maar ze had heel wijs gezegd: ‘Dat is niets voor kleine jongens, dat hoor je later nog wel eens.’ Daniël had zijn schouders opgehaald. Als grote zussen zo beginnen, kun je beter je mond houden. Zij mocht haar geheim houden. Hij had zijn vrijheid.

Een nieuwe huisonderwijzer zou er niet meer komen. Daniël moest in het najaar naar de latijnse school, en Marianne zou naar een internaat. Voor Angélique en de kleintjes kwam er nog wel een andere oplossing. Toch was het met die lange vrije zomer niet meegevallen voor Daniël. In mei was het buitenhuis afgebrand. Het zou wel een jaar duren eer het weer opgebouwd was. Voor het eerst in zijn leven was Daniël de hele zomer in Amsterdam. Hij miste het buitenleven. In Beverwijk kon hij in gemakkelijke kleren rondlopen, tenminste zolang er geen bezoek kwam. Hij had er nooit een pruik op. Hier in Amsterdam moest hij zich altijd netjes aankleden, en dan die warme pruik in de zomerhitte. Vandaag was het gelukkig niet zo warm in huis.

De middag was saai en duurde lang. Ze moesten natuurlijk de hele tijd

[p. 14]

doodstil zijn, want maman... Marianne ging een paar keer bij haar kijken, ze deed daar gewichtig over. ‘De toestand is onveranderd,’ zei ze plechtig. Daniël knikte maar eens. Het zou wel zo wezen. Als zijn zus dat volwassen toontje aansloeg was ze onuitstaanbaar. Daniël nam zijn luit en speelde heel zachtjes. Volgens Marianne was het teveel lawaai. Daniël stopte. Hij zette zijn pruik op de standaard, trok een gemakkelijke huisjas aan, en ging in het prieeltje achter in de kleine tuin een boek zitten lezen. Het was een oud verhaal over zeerovers in de Middellandse Zee. Daniël vergat dat het een vervelende middag was. Dat waren nog eens avonturen. Zoiets maakte je in de beschaafde en rustige achttiende eeuw niet meer mee. En als er dan eens iets gebeurde, zoals vandaag, dan moest je thuis blijven.

In dit hoekje van Amsterdam bleef het verder de hele dag rustig.