De grote reis van Margje Blauw

[p. 15]

Deel I
Oranje boven, de Kezen in de goot!

[p. 16]

De aanhouding

Margje Blauw werd later wakker dan ze gewend was, ze keek naar de dikke balken van het dak boven haar bed. De zolderkamer bij oom Kees en tante Jantje, heerlijk. Een veilige plaats, ver van moeder en tante Melanie. Hier op de boerderij van oom Kees was ze echt vrij. Hier mocht ze haar oom en tante helpen bij het werk in huis en in de stallen.

‘Margje is het beste knechtje dat ik ooit gehad heb,’ zei oom gisteren nog. Tante had gelachen. ‘Laat mijn zuster in Gouda het maar niet horen. Daar moet ze een dame zijn.’

‘Ik wil helemaal geen dame worden,’ riep Margje toen boos. ‘Ik wil op het land werken net als oom Kees.’

‘Je moet doen wat je ouders het beste voor je vinden, kind,’ had oom Kees gezegd. ‘Je zult ze nog dankbaar zijn, je kunt beter leven als dame dan als boer. Het boerenbestaan is hard werken, de hele dag door, alle weken van het jaar en rijk word je er ook niet van.’

‘Rijkdom kan me niks schelen,’ mopperde Margje. ‘Als je arm bent hoef je je niet twee of drie keer op een dag te verkleden voor die stomme theevisites.’

Oom en tante lachten. Hun nichtje zat zo parmantig aan de grote tafel. In haar gemakkelijke blauwe jurkje leek ze helemaal niet op het meisje dat een week geleden uit Gouda kwam in haar deftige japon vol strikken en kant. De hoed die bij haar ingewikkelde kapsel hoorde, lag nu in een kast op zolder. Margjes blonde haar viel vrij over haar schouders. De pruik die ze thuis over dat mooie haar moest doen had ze in een hoek gegooid. Hier was ze vrij, op de boerderij aan de Vlist pasten geen stadse kleren. Bij oom Kees en tante Jantje was het altijd gezellig. Het was een heerlijke avond gister.

Op deze donderdagochtend 28 juni 1787 keek Margje tevreden om zich heen, dit was al jaren haar kamertje. Elke zomer mocht ze een paar weken naar oom en tante, heerlijke weken, zonder Franse les, dansles, muziekles. Zonder al die plichten waar je in de achttiende eeuw als bijna twaalfjarige mee te maken had. Moeder en tante Jantje... wat een verschil. Toch waren het zusters al leken ze helemaal niet op elkaar. Tante die alles goed vond, zich nergens zorgen over maakte. Moeder altijd bang dat er iets niet goed zou gaan, gevangen in de plichten van een stadshuishouding, waar alles draaide om ‘meedoen met mensen van je stand’. De eeuwige strijd tussen moeder en tante Melanie, vaders oudste zuster die bij hen inwoonde. Het gekib-

[p. 17]

bel van moeder en Kee, de oude keukenmeid, die alles beter wist. En altijd de verstikkende zorg van iedereen om de gezondheid van Margje, het enige van vier kinderen dat nog in leven was. Twee broertjes gestorven kort na de geboorte en een zusje dat op haar derde jaar aan kinderpokken overleed. Margje kon wel begrijpen dat moeder bezorgd was, maar ze was niet blij met al die goede zorgen. Ze was liever bij tante Jantje, die nooit kinderen had kunnen krijgen. Dat vond ze wel jammer, maar ze zeurde er nooit over. Een paar weken per jaar was Margje haar kind, voor Margje de mooiste weken van het jaar. Geen gezeur over goed of slecht eten, over tocht, verkoudheid of kleine pijntjes. Gewoon eten wat de pot schaft en als je verkouden bent snuit je je neus maar wat vaker.

Bijna was Margje weer ingeslapen, maar daar hoorde ze oom Kees bij de stallen. Ze veerde op, liet zich van het hoge bed glijden, waste zich zo'n beetje met een bodempje water en trok snel haar kleren aan.

Ze wilde zo naar de stal rennen, maar tante Jantje hield haar tegen.

‘Eerst je boterham eten. Boeren die niet eten kunnen niet werken.’

‘Heb je je gewassen?’ Zonder het antwoord af te wachten trok ze het meisje naar zich toe en keek haar achter de oren.

‘Het zou beter kunnen. Vooruit, je brood eten en dan naar het land.’

Margje at gehoorzaam drie dikke boterhammen met kaas, ze dronk er een grote beker melk bij en daarna mocht ze weg.

Margje was nog maar net bij oom Kees toen er op de dijk een groep mannen in uniform aankwam. Voorop een officier in een mooi pak, donkerblauw met witte kraag en een witte broek. Op zijn schouders glinsterden gouden epauletten, hij had een pruik waarvan het korte staartje bij elke stap op en neer wipte. Op zijn hoed zat een gouden versiering.

Achter hem liepen zestien soldaten met geweren, ook in mooie uniformen, een tweede officier sloot de rij.

‘De patriotten,’ riep Margje. Ze holde naar het smalle weggetje op de dijk langs de Vlist.

De officier schreeuwde een commando en de hele troep stond stil.

‘Oom Pieter,’ riep Margje. Ze danste opgewonden om een van de soldaten heen.

De officier keek boos, hij ging door met commanderen. De mannen zetten hun geweren op de grond. Pas daarna zei oom Pieter iets terug. ‘Dag Margje, je moet niet zo druk doen, straks krijg je nog een geweer op je tenen.’

‘Jullie kunnen toch wel exerceren, daar zijn jullie toch voor.’

Oom Pieter lachte. ‘We kunnen exerceren, alle goede patriotten doen

[p. 18]

dat, maar we kunnen het niet als er kleine kinderen om ons heen springen.’

‘Ik ben geen klein kind,’ zei Margje beledigd. ‘Wat komen jullie doen?’

‘Weet ik niet,’ zei haar oom, ‘dat is geheim.’

‘Boer, mogen we op je erf?’ riep de officier naar oom Kees. ‘We moeten tot de avond deze dijk bewaken.’

‘Als je zo nodig de dijk moet bewaken, blijf je er maar mooi op staan,’ zei oom Kees nors. ‘Op mijn erf wil ik geen kezen.’

De officier haalde beledigd zijn schouders op en draaide zich om. Dat scheldwoord, daar wende hij nooit aan. Hij was patriot, hij was als vrijwilliger bij het exercitiegenootschap in Gouda gekomen om het land te verdedigen, maar veel mensen schenen dat niet te begrijpen. Die hadden helemaal niet door hoe goed het was dat zij, de patriotten, zich verzetten tegen de stadhouder die slecht regeeerde. ‘Oranje boven’, dat was alles wat die domme lieden konden roepen, ze begrepen er niets van. Het vaderland was in gevaar, maar de vrijwilligers die klaar stonden om het land te redden werden uitgescholden voor ‘kezen’. Kapitein van Leeuwen wist wel dat de mensen zeiden ‘jullie zijn helemaal geen soldaten, jullie kunnen alleen maar soldaatje spelen als het mooi weer is. Jullie zijn net keeshondjes, veel blaffen, maar bijten doe je niet’.

De kapitein liet zijn mannen in de berm naast de weg zitten. De geweren stonden schuin tegen elkaar, net korenschoven.

‘Mannen,’ riep de kapitein, ‘we hebben vandaag een belangrijke taak te verrichten. Er zijn aanwijzingen dat een belangrijk persoon van Nijmegen naar Den Haag zal reizen. Wij moeten die persoon tegenhouden en terugsturen.’

‘Wie is het,’ vroeg oom Pieter.

‘Dat weten we niet,’ antwoordde de kapitein. ‘Dat zien we wel.’

‘Misschien is het de prins zelf wel,’ dacht een van de patriotten hardop.

‘Het is onze taak de wacht te houden. Verdere orders krijgen we uit Goejanverwellesluis of uit Woerden.’

Oom Kees had alles gehoord. Hij haalde zijn schouders op en ging aan het werk. Als die kezen hun spelletjes wilden spelen gingen ze hun gang maar, zolang ze het maar niet op zijn erf deden.

Margje aarzelde, wat zou ze doen? Hier blijven of met oom Kees mee het werk van alledag doen?

Ze bleef op de dijk bij oom Pieter, de jongste broer van haar vader. Margje was blij dat ze haar oom zag, hij was altijd veel aardiger voor haar dan vader en moeder. Van oom Pieter mocht ze alles, hij behan-

[p. 19]

delde je ook niet altijd als een klein kind. Wat zag hij er mooi uit in zijn uniform. Hij was de enige van de familie die zich aangesloten had bij een exercitiegenootschap. Vader was ook voor de patriotten, maar met het militaire werk bemoeide hij zich niet. Margje ging bij de mannen zitten en luisterde naar hun gesprekken. Er kwamen meer kinderen aanlopen, ze draaiden nieuwsgierig om de geweren heen. De mannen stuurden de kinderen weg, alleen Margje mocht blijven.

‘Het zou leuk zijn als we vandaag eens iets beleefden,’ zei een van de mannen.

‘Alle dagen wachtlopen verveelt me allang,’ vond een ander.

‘Aan de grens met Utrecht is het veel gevaarlijker,’ zei een dikke man.

Margje kende hem wel, hij was slager in Gouda.

‘In Utrecht daar gaat het anders toe,’ riep een klein mannetje enthousiast. ‘Ik was vorige maand bij Jutphaas, toen we daar het regiment van Efferen een pak slaag gegeven hebben.’

‘Was jij daar bij Hendrik,’ vroeg oom Pieter spottend. ‘En heb je toen echt geschoten?’

‘Dat zou ik denken, ik stond helemaal vooraan. Links en rechts zag ik onze mannen vallen, maar wij hielden stand, we joegen de vijand weg.’

‘Hoe kwam het dat jij niet geraakt werd,’ vroeg de slager uit Gouda.

‘Hij is veel te klein, ze hebben hem niet gezien,’ riep een van de patriotten. Held Hendrik vond het niet leuk.

De mannen praatten druk over de politiek. Margje luisterde er niet naar, ze had er thuis al veel teveel over gehoord. Haar vader kon met oom Pieter uren praten over alles wat er mis was in het land. Margje had het allemaal al zo vaak gehoord. Alle mensen behoren gelijk te zijn, iedereen moet invloed hebben op de regering, de prins mag niet met een klein groepje overal over beslissen.

‘Alle mensen’ die invloed moesten krijgen, waren vooral haar vader en de mensen die net zoals hij geld hadden, een eigen huis, een fabriek. Of de pijpmakers in de fabriek van haar vader ook bij ‘alle mensen’ hoorden wist Margje niet.

Ze stond op en liep terug naar de boerderij.

De hele ochtend gebeurde er niets. Op de dijk stonden de patriotten, aangestaard door nieuwsgierige kinderen, bespot door grote jongens.

In de boerderij was het middagmaal op de normale tijd. Over de mannen op de dijk werd niet gepraat. Vanuit de keuken, waar gegeten werd, kon Margje niet zien wat er op de dijk gebeurde.

[p. 20]

‘Oom Pieter heeft misschien wel honger,’ zei ze voorzichtig.

Oom Kees reageerde niet.

‘Margje heeft gelijk,’ vond tante Jantje, ‘hij is familie en hij heeft nog niets gehad.’

‘Daar zorgen die kezen zelf maar voor,’ bromde oom. ‘Ik heet wel Kees, maar met die kezen heb ik niets te maken.’

‘Keeshondjes die niet te eten krijgen, gaan bijten,’ zei Margje.

‘Zo vind je dat knechtje,’ bromde oom. ‘Nou vooruit, ga dat ene keeshondje maar halen. Maar denk erom: alleen Pieter Blauw, de rest is geen familie.’

Margje was al buiten. Ze haalde haar jongste oom naar de boerderij. De anderen keken hem afgunstig na, voor hen was er slechts wat hard brood uit Goejanverwellesluis gekomen. ‘Je moet heel wat voor je vaderland overhebben,’ zei de slager uit Gouda spijtig.

Binnen werd niet over politiek gepraat. Oom Pieter at lekker en liet zijn gastheer lachen om de gekke verhalen die hij zo graag vertelde. Margje zat stil te luisteren. Toen er een verhaal uit was, zei ze: ‘Als de oranjepartij en de patriotten samen gingen eten en elkaar verhaaltjes vertelden zouden ze niet zoveel ruzie hebben.’

‘Hoor zo'n kleine wijsneus,’ riep oom Kees vrolijk. ‘Maar gelijk heb je, we hoeven niet steeds ruzie te maken, ook al zijn we het niet altijd eens. Als jullie vannacht ook nog op die dijk moeten blijven, kom je maar hier slapen Pieter.’ Oom Pieter bedankte voor het eten en ging terug naar de dijk om daar te wachten op de belangrijke onbekende.

Margje liep in de richting Schoonhoven, daar moest die geheimzinnige persoon vandaan komen. Het was bijna twee uur, het woei flink, maar koud was het niet. Af en toe kwam de zon door de wolken, dan leek het heel zomers. Ze stapte flink door. Als er iemand kwam, zou zij de patriotten waarschuwen. Misschien kwam er wel een heel leger. Dan zou ze hard terughollen om oom Pieter te waarschuwen, dan kon hij nog vluchten. Zou oom Pieter vluchten? Vast niet.

Ze was zo met haar fantasie over naderende vijanden bezig, dat ze de rijtuigen pas opmerkte toen ze al vlak bij waren. Ze reden snel, de koetsiers schreeuwden naar de paarden. Ze joegen in wilde vaart over het smalle weggetje. Margje kon nog maar net op tijd opzij springen. In de voorste koets zag ze een deftige heer, die strak voor zich uit keek. Het grootste rijtuig werd getrokken door zes paarden. In die koets zaten drie dames in reiskleding, ze hadden hoge gepoederde pruiken. In de berm holde Margje met de rijtuigen mee, ze kon niet zo snel als de paarden rennen. Als laatste haalde haar een klein koetsje in waar één persoon bij een heleboel bagage zat.

[p. 21]

Dit moest het zijn! Hier hadden de patriotten op gewacht!

Margje holde terug, zo snel als ze kon. Ze droeg klompen zoals altijd als ze op de boerderij was. Om sneller vooruit te komen deed ze de klompen uit en holde verder op haar blote voeten. Dat deed wel pijn op de ongelijke weg met veel stenen, maar zo schoot ze tenminste op. Bij een bocht in de Vlist zag ze de rijtuigen niet meer, maar ze hoorde ze nog wel. Daar voorbij de bocht, daar stond oom Pieter! Was hij nu in gevaar?

Margje hoorde geschreeuw, het geratel van de rijtuigen verstomde.

Toen ze terug kwam bij de boerderij stonden de patriotten bij het voorste rijtuig. Officieren van de prins van Oranje schreeuwden dat ze er langs wilden. Kapitein van Leeuwen weigerde.

De deftige man uit het voorste rijtuig boog zich naar buiten.

‘Ga opzij kerel,’ snauwde hij.

‘Ik heb orders u tegen te houden,’ zei de kapitein.

‘Onzin, wij geleiden prinses Wilhelmina, de echtgenote van onze stadhouder naar Den Haag. Zij brengt een privé-bezoek aan die stad, niemand heeft het recht haar tegen te houden.’

‘Een privé-bezoek van een prinses is ook een zaak van de Staten. De Statenvergadering van Holland weigert haar de toegang tot dit gewest.’

‘Wie is je commandant, ik wil je commandant spreken.’

‘Dan moeten we naar Goejanverwellesluis, naar de heer De Lange van Wijngaarden,’ zei kapitein van Leeuwen rustig. ‘Volgt u ons maar.’

Daar had de man in het rijtuig geen zin in. ‘De prinses eist vrije doortocht,’ herhaalde hij.

Kapitein van Leeuwen haalde zijn schouders op ‘U kent mijn orders.’ Zijn tegenstander keek zoekend langs de rij koetsen. Hoeveel bedienden, officieren en koetsiers had hij, hoeveel patriotten waren er. Voor hij kon beslissen of vechten zin had, klonk er hoefgetrappel. Van de kant van Haastrecht naderde een groep ruiters die bij de patriotten hoorde. Met geweld doorbreken was nu onmogelijk. Met een zucht liet de man in het eerste rijtuig zich in de kussens zakken.

De officier van de ruiters hield zijn paard in bij het open raampje.

‘Luitenant van Marle,’ zei hij militair groetend. ‘U bent de baron Bentinck?’

De man in het rijtuig knikte nors. ‘Inderdaad, baron Bentinck, adjudant-generaal van de prins. U hebt nieuwe meesters gevonden zie ik. U hoorde in Den Haag toch bij de ruiters van de prins?’

‘Dat klopt,’ zei de jonge officier opgewekt. ‘De politieke bazen veranderen, de cavalerie blijft. Zo gaat dat excellentie.’

[p. 22]

De baron mompelde iets over huurlingen. De officier deed alsof hij dat niet hoorde.

Een kwartier lang werd er gepraat, waarbij de luitenant van Marle heen en weer reed tussen de grote koets van de prinses en de patriotten vooraan de stoet. Hij maakte prinses Wilhelmina duidelijk dat zij mee moest naar Goejanverwellesluis of ineens omkeren. Dat laatste weigerde de prinses beslist. Met driftige halen schreef ze een briefje en reikte dat uit het raam.

‘Geef dit aan uw commandant, hij moet onmiddellijk een eind maken aan deze vertoning.’ Luitenant van Marle nam met een lichte buiging het papier aan en wenkte een van zijn mannen. ‘Breng dit naar Woerden en kom zo snel mogelijk met het antwoord naar Goejanverwellesluis. Wij zijn daar.’

De prinses liet het raam van de koets sluiten, ze ging zwijgend midden op de bank zitten en wachtte met gesloten ogen af wat er verder zou gebeuren.

Margje was al die tijd vlakbij.

Ze stond naast het grote paard van de luitenant. Ze kon alles horen en als ze op haar tenen stond kon ze net in de koets kijken.

Luitenant van Marle had helemaal niet gelet op dat meisje daar beneden. Toen hij zijn paard met een ruk wendde, sprong Margje terug. Ze rolde achterover en sprong weer op vlak naast de paarden die voor de grote koets stonden. Van het middelste span schrok een van de dieren, de anderen gingen daardoor ook onverwacht opzij. De zware koets reed schuin naar voren, zakte met een voorwiel weg in de berm en dreigde om te vallen. De patriotten zagen het gebeuren, maar deden niets. Margje glipte ongezien weg. De koetsier schreeuwde. Twee paardeknechten schoten te hulp, samen slaagden zij er in de geschrokken paarden te kalmeren en het rijtuig op de smalle dijk te houden. Margje hield zich stil aan de waterkant, gelukkig lette niemand op haar.

De patriotten voor het voorste rijtuig begonnen te lopen. De hele stoet kwam langzaam in beweging, ook naast de rijtuigen marcheerden patriotten. Toen het laatste koetsje langsreed wipte Margje op de palfreniersplaats, achterop.

Er zou vast nog veel meer gebeuren die 28e juni 1787, dat wilde ze niet missen.

[p. 23]