De grote reis van Margje Blauw

[p. 6]

[p. 9]

Woord vooraf

In ons land is er algemeen waardering voor het koningshuis. Een koningin of koning als onpartijdig staatshoofd vinden veel mensen prettig, politieke partijen die een republiek wensen zijn er niet veel meer.

In die situatie is het moeilijk zich voor te stellen dat er perioden geweest zijn waarin het huis van Oranje niet vanzelfsprekend als nationaal symbool geaccepteerd werd. Toch is dat voorgekomen; dit verhaal over gebeurtenissen in 1787 en later jaren gaat daarover.

Hoe kwam dat?

Wie had er gelijk? Het is altijd erg moeilijk gelijk of ongelijk in de geschiedenis aan te tonen, zeker in 1787.

De situatie was zo anders dan in onze tijd. Er was een staatsvorm, republiek, die eigenlijk niet echt duidelijk geregeld was. In de opstand tegen Spanje hadden een aantal gewesten zich verenigd en de min of meer voorlopige afspraken die toen gemaakt werden golden als staatsregeling voor de eeuwen daarna. Van nationale eenheid was nauwelijks sprake, ieder gewest, iedere stad zelfs had zo zijn eigen ideeën over staatszaken. Overleg in de Staten Generaal was bijzonder moeilijk en tijdrovend. Gaandeweg was er een situatie ontstaan waarbij een deel van de burgerij, de regenten, de macht in handen had en waarin een afstammeling van Oranje als stadhouder een niet al te nauwkeurig omschreven funktie vervulde. Was die stadhouder een bekwaam man, dan kon hij veel invloed hebben en een zekere mate van eenheid bevorderen in de republiek. Er waren ook perioden dat men het zonder stadhouder deed in enkele gewesten en veel regenten vonden dat helemaal niet vervelend.

In de achttiende eeuw gebeurde er een heleboel tegelijk. Overal in Europa ontstond bij de meer ontwikkelde burgerij het verlangen deel te hebben aan de regering. In Nederland had die burgerij al macht, maar de regenten hielden hun stand vrij gesloten, je kwam er niet zo makkelijk tussen. Er waren dus nogal wat burgers die wel de bekwaamheid hadden om mee te regeren, maar daar de kans niet voor kregen. In de ingewikkelde partijstrijd die daar uit voortkwam had een krachtige stadhouder veel goed kunnen doen. Bij het gewone volk had Oranje veel aanzien en als er toen een bepaalde vorm van kiesrecht was ingevoerd, waarbij er voor de stadhouder een funktie was bedacht als onafhankelijke scheidsrechter boven de partijen dan had

[p. 10]

de geschiedenis wel eens heel anders kunnen verlopen. Dat is niet gebeurd, de kluwen van tegenstrijdige belangen werd steeds ingewikkelder, de tegenstellingen werden feller. Stadhouder Willem V was helaas niet opgewassen tegen de eisen van zijn tijd. Het is de vraag of het een ander wel gelukt zou zijn. Achteraf weten we altijd heel precies hoe die of die had moeten handelen, voor degeen die midden in de problemen zit is dat niet zo duidelijk.

Uit de boeken die ik over de periode 1787 gelezen heb krijg ik de indruk dat Willem V een aardige man was, misschien wel te aardig. Hij was bepaald niet dom en wilde het beste voor het land, maar in die warrige tijd kwam hij er ook niet uit.

Zijn vrouw was aanzienlijk kordater, een flinkheid waar de prins misschien wel eens wat bang van werd. Ferme oplossingen kunnen zoveel narigheid veroorzaken. Toen in 1787 de tegenstellingen tussen patriotten en prinsgezinden heel groot geworden waren zag de prinses als oplossing: naar Den Haag gaan en daar met hulp van prinsgezinden en volksmassa's de patriotten verdrijven. Door voorafgaande conflicten en plagerijen was de hele hofhouding van de prins vanuit Den Haag uitgeweken naar Nijmegen, in Holland en Utrecht hadden de patriotten het voor het zeggen. Dat mocht niet zo blijven vond prinses Wilhelmina en daarom ging ze er op af.

Haar aanhouding bij de Vlist en het feit dat ze daarna teruggestuurd werd, was natuurlijk een grote belediging voor zo'n aanzienlijke dame. Andere landen, Engeland en Pruisen bemoeiden zich met de Nederlandse zaken, de patriotten kregen steun uit Frankrijk. In die ingewikkelde situatie werd het incident bij de Vlist enorm opgeblazen, eindelijk was er een duidelijke aanleiding om in Holland eens krachtig in te grijpen. Dat gebeurde dan ook, met wapens werd de prins in Den Haag in zijn macht hersteld en veel patriotten, die eigenlijk het beste met ons land voor hadden, moesten vluchten. Hierover wordt in dit boek verteld.

Een moeilijk stukje uit onze geschiedenis, een tamelijk onbekend stukje ook. Wie er gelijk had, wie ongelijk, is niet zo gemakkelijk uit te maken. Onverdraagzaamheid bracht een heleboel ellende voor mensen die daar niet om gevraagd hadden, dat ook niet verdienden. Praten is beter dan vechten was een wijsheid die men ook in 1787 vergat.

Het herstel van de oude republiek met Oranje was maar van korte duur, al in 1795 begon voor ons de ‘franse tijd’. De stadhouder week uit naar Engeland en pas in 1814 kon zijn zoon als koning Willem I terugkomen. Toen voerde men een grondwet in waar praktisch alles

[p. 11]

in voorkwam waar de patriotten zo voor geijverd hadden. Daar was geen strijd meer over, iedereen was het er mee eens. De tijd was rijp voor die nieuwigheden, in 1787 was het kennelijk nog te vroeg om het zonder ruzie met elkaar eens te worden.

Nanne Bosma