De emigrant

[p. 179]

Hoofdstuk 20

Drie jaar getrouwd, kerstavond. Een al dagenlang durende sneeuwstorm dwong hen binnen te blijven.

Molly zat met een kleine olielamp bij een brok spiegel en bekeek haar gezicht. Moe, bleek, ontevreden. Daar zat je dan, vijfentwintig jaar, met twee kinderen en een vent die niks zei, in een ingesloten huis, ergens voorbij het einde van de wereld.

Ze legde de spiegel neer en staarde dof voor zich uit.

De wind gierde om het huis.

Abe was in de stal.

‘Hij heeft meer aandacht voor zijn koeien dan voor mij,’ dacht Molly. Ze wist niet wat hij daar al die tijd uitvoerde. Ze had nooit op een boerderij gewerkt of gewoond en ze haatte die ellendige beesten. Als die er niet waren konden ze naar de stad gaan. Naar de stad, al was het maar voor een paar dagen, voor een week.

Morgen kerstmis, een witte kerst, dat wel, maar heel anders dan thuis in Engeland. Thuis? Wat was thuis geweest? Armoe en verwaarlozing, ze had niet veel reden om in dankbaarheid terug te denken aan haar jeugd, maar hier idealiseerde ze dat verleden.

Ze stond op en controleerde het kleine oventje waarin ze een kerstbrood probeerde te bakken. Het nieuwe huis, een flinke woonkeuken en twee slaapplaatsen, had ze zo goed en zo kwaad als het ging versierd met rode linten en wit papier.

De buitendeur ging open. Abe kwam binnen. Hij rommelde met laarzen en klompen in het kleine voorportaaltje, dat als een luchtsluis de kou buiten moest houden. Hij hing zijn jas en muts aan een spijker.

Handenwrijvend en nog dampend van het vocht kwam hij binnen, opgewekter dan anders. ‘Alle koeien zijn drachtig,’ zei hij tevreden.

‘God bless them,’ mompelde Molly. Ze pookte de kachel op en zweeg verder mokkig, terwijl Abe over zijn koeien praatte. Hij scheen wel in een erg goeie bui.

‘Het sneeuwt niet meer en de wind neemt af,’ zei hij.

Zij haalde haar schouders op. Zo te horen woei het nog flink.

‘Morgen kunnen we misschien wel samen naar buiten,’ zei Abe. ‘Dat zal je goeddoen. Binnenzitten is niks waard. Morgen is het kerstmis.’ Hij haalde voorzichtig iets onder zijn overhemd vandaan, een langwerpig ding in een oude krant gewikkeld. ‘Hier, dit is voor jou, voor kerst en voor je trouwdag.’

Hij zei ‘je trouwdag’, alsof het hem niet aanging. Molly pakte het

[p. 180]

ding aan. Dit eenvoudige gebaar doorbrak haar nukkig zelfbeklag.

‘Eigenlijk moest ik het in een kous doen tot morgen,’ zei ze, terwijl ze het papier eraf wikkelde.

Er kwam een grote houten lepel uit, met een mes uit een stammetje gesneden. ‘O, Abe, wat verschrikkelijk... wat verschrikkelijk mooi,’ corrigeerde Molly zichzelf met tranen in haar ogen. Haar eerste gedachte was: ‘Hoe kan iemand zo'n afschuwelijk cadeau geven.’ Maar op hetzelfde moment realiseerde ze zich dat hij daar dagenlang aan had moeten werken, waarschijnlijk in de halfduistere stal, in de kou. Ze wist ineens hoe hij op deze dwaze gedachte gekomen was. Ze had zelf een maand geleden gezeurd en gesmeekt om naar de stad te mogen gaan. Ze had er allerlei redenen voor bedacht en een daarvan was: ‘Ik heb een grote lepel nodig.’ Op het moment dat ze het zei wist ze dat het onzin was, maar als een klein kind was ze door blijven drenzen en hij had het onthouden. Hij weigerde naar de stad te gaan en hij liet haar ook niet alleen gaan omdat het te gevaarlijk was. En terwijl zij zich om die weigering op hem wreekte met de kleine terreur van vitten en snibbige opmerkingen, had hij al die tijd aan de gevraagde lepel gewerkt.

Ze huilde en zoende hem. Hij was blij dat het presentje zo goed viel en een beetje verbaasd om haar heftige emotie. Hij had aan het ding gewerkt om iets om handen te hebben, in de uren dat hij liever alleen was en het huis ontvluchtte.

De baby huilde. Molly nam hem uit de wieg, verschoonde hem en gaf hem de laatste voeding vóór de nacht.

Het brood kwam geurig uit de oven en terwijl de kachel langzaam uitging proefden ze van het gloeiend hete brood.

De nachtelijke kou drong binnen naarmate de kachel minder warmte gaf. Ze vluchtten in bed, waar de kou op de best denkbare wijze verdreven werd.

Gedurende de rest van die lange, koude winter deed Abe zijn houtsnijwerk en het repareren van gereedschap in de woonkeuken. Ze hadden geen gebrek, ze waren gezond maar ze waren niet gelukkig. Molly niet omdat ze het gevoel had dat ze haar leven hier verdeed in een eindeloze sleur van nimmer eindigend werk. Abe niet omdat hij met een plan rondliep, dat hij niet kon uitvoeren.

De weinige kranten die ze wel eens in handen kregen ploos hij na voor de scheepsberichten. Er was geen kans op. Op zee heerste de onbeperkte duikbootoorlog, schepen gingen verloren, mensen verdronken, passagiersvervoer lag stil. De oorlogsberichten noemden al jaren dezelfde plaatsen. Het leek wel of de oorlog, door mensen

[p. 181]

begonnen, niet meer door menselijke inspanning beëindigd kon worden.

Abe maakte berekeningen. Als de oorlog ineens afgelopen was en als er dan weer schepen voeren, had hij dan genoeg geld om zijn jongens te halen? Of moest hij geld sturen en vragen of ze Pier en Jan op eigen gelegenheid lieten komen? Het kon niet. De oorlog verhinderde het, hij had het geld niet en hij kon zijn bedrijf niet in de steek laten.

Het werd lente.

Voorjaar van wat het laatste oorlogsjaar zou zijn. Er was geen tijd meer om te piekeren.

Het vee, het land, de boerderij eisten alle tijd op.

Voor Molly werden de dagen vrolijker. De kinderen speelden buiten, er kwam eens een enkele maal per week bezoek, ze konden weer naar de stad om inkopen te doen.

Abe deed nog steeds het groeiende bedrijf zonder hulp van een knecht. Hij werkte harder dan hij in al die jaren gedaan had. Als er deze winter een kans kwam wilde hij geld hebben, genoeg geld om de grote sprong te wagen.

Aan het eind van de zomer betaalde hij het huis af en bij het bericht van de wapenstilstand in november besloot hij al zijn vee te verkopen, zijn paard uit te besteden bij Eppo en de winter door te brengen in Regina.

Voor Molly kwam dit zo onverwacht dat ze van verbouwereerdheid eerst tegensputterde. Toen het goed tot haar doordrong kon ze wel dansen. De winter in de stad! Niet weer de zenuwslopende eenzaamheid.

Abe zweeg over zijn ware motieven. Hij wist niet of het echt zou kunnen en als het zover kwam was het nog vroeg genoeg.

In Regina huurden ze een etage voor een half jaar. Abe zocht niet meteen werk. Hij had geld op de bank en met die zekerheid achter de hand keek hij eerst eens rond.

Dominee Fincher was de enige die hij in vertrouwen nam. ‘Ik wil naar Europa,’ zei hij. ‘Ik wil naar Friesland, om mijn jongens te halen.’

‘Dat is een hele onderneming. Kun je niet beter geld sturen om ze over te laten komen?’

‘Dat is waar, maar er is meer. Ik wil nog eenmaal naar huis. Ik wil het graf van mijn vrouw bezoeken.’

Ze bespraken het plan verder. Via de predikant kwam hij in contact met een zakenman, die naar New York moest voor een handelsbeurs.

[p. 182]

Abe kon mee. Hij zou gratis reizen als hij op de beurs veertien dagen werkte. In die tijd kon hij informeren of er uit de drukke New Yorkse haven schepen vertrokken naar Nederland.

Molly was helemaal overstuur, toen hij haar vertelde, wat hij van plan was. ‘Waarom heb je dit niet eerder gezegd?’ Ze vroeg hem wel tien maal of hij echt van plan was terug te komen. Haar eigen vader had zijn gezin in de steek gelaten toen ze een jaar of tien was. De verlammende angst van die tijd kwam weer bij haar naar boven. Abe bleef geduldig uitleggen dat hij alleen maar veertien dagen in New York zou werken en dat hij daarna weer terug zou komen. Mocht er een schip zijn, dan zou hij naar Nederland varen, zijn jongens ophalen en terugkomen. Het klonk alsof hij om een pond suiker ging bij de winkel om de hoek. Hij had al zolang met dit plan rondgelopen, dat hij zich helemaal niet meer realiseerde dat het al haast voorjaar zou zijn eer hij terugkwam.

Ze gingen uit elkaar met een daverende ruzie. Molly gilde en krijste als in haar meest ordinaire dagen. De kinderen huilden en Abe smeet met de deuren. De laatste nacht bracht hij niet meer bij Molly in huis door. Hij gaf de predikant huishoudgeld voor zijn gezin voor een periode van vele maanden.

Die nacht sliep hij op een houten bank in de wachtkamer van het station.

Zijn reis naar New York met de heer Watkinson en het werk op de beurs maakten een verbijsterende indruk op Abe. Hij was nooit een stadsmens geweest en het eenzame leven van de laatste jaren had hem helemaal aan drukte ontwend. Watkinson was een vriendelijke, dikke man, die Abe hard liet werken, maar er ook voor zorgde dat hij niets te kort kwam. Na sluiting van de beurs sliep Abe bij de koopwaar, een grote partij kostbare huiden. Overdag moest hij partijen geprepareerde vellen af en aan slepen.

Veertien dagen verdroeg hij de stank van dierenvellen. Hij zag ook geen kans om te informeren naar passagemogelijkheden, wist niet eens hoe hij dat in deze overweldigend grote stad moest uitzoeken.

Watkinson zorgde ook hiervoor.

Op de laatste dag van de beurs zaten ze samen op een pak huiden een sandwich te eten.

‘Morgen vaart er een vrachtschip naar Amsterdam,’ zei Watkinson tussen twee happen door.

Abe antwoordde niet. Hij was zo moe dat het nauwelijks tot hem doordrong.

‘Je kunt mee als stoker.’

[p. 183]

‘Mee, naar Amsterdam?’

‘Ja, dat ligt toch in Holland? Daar wou je heen, zei je.’

Binnen vierentwintig uur kon Abe aan boord. Zijn financiële zaken regelde hij op een bank, met hulp van de heer Watkinson. Hij kreeg een bedrag voor de treinreis van New York naar Regina.

‘Als je tenminste terug wilt komen,’ zei de huidenkoopman er bij. ‘Het is een deel van het afgesproken loon, je hebt er recht op.’

De vrachtboot was een traag, oud stoomschip, geladen met superfosfaat. De Nederlandse bemanning ontving Abe niet onvriendelijk, vooral toen bleek dat die boer bereid was flink aan te pakken.

Zijn loon was gering, maar hij had de kost en hij kwam goedkoop in Amsterdam.

Het leek of een onbereikbaar ver doel ineens heel dichtbij kwam.

Hij had Watkinson een haastig gekrabbeld briefje meegegeven voor Molly.

Er is een schip, dat naar Amsterdam vaart. Ik moet deze gelegenheid benutten. Het is misschien de laatste kans om mijn jongens op te halen. Het zijn flinke knapen, ze zullen ons goed kunnen helpen. Jij zult ook veel van ze houden. Veel liefs voor jou en de kinderen. In het voorjaar ben ik terug met mijn jongens. Geloof me, ik kom echt terug. Dominee Fincher weet er alles van. Laat hij het je uitleggen.
Abe.

De reis duurde ruim een maand. Er zat niet veel vaart in het schip en in een Engelse haven hadden ze dagen nodig om te bunkeren. Abe ging niet aan wal. Tegen extra betaling nam hij de dienst over van anderen, die wel weg wilden.

Het was een maand van hard werken onder voor hem ongewone omstandigheden. De stemming aan boord was goed, velen voeren voor het eerst na jaren naar huis. Abe kon het werk wel aan en de kok schafte een goed maal. Toch wist hij na deze maand dat hij liever een winter als boer in kou en eenzaamheid werkte dan een maand als stoker op een schip.

De dag na nieuwjaar lagen ze in Amsterdam. Op het kantoor van de maatschappij kreeg Abe zijn loon uitbetaald. Met alle overwerk viel het nog mee. Als hij een beetje zuinig was kon hij er een maand van leven.

Het was te laat om nog door te reizen naar Friesland. Hij zocht een goedkoop hotel.

[p. 184]

Wat een gemak, dat iedereen Nederlands sprak.

Een blij opgewonden gevoel maakte zich van hem meester. Hij was terug en niemand wist het nog. Hij was terug, hij was thuis en morgen zou hij zijn jongens zien.

Hij vroeg mensen de weg en iedereen verstond hem, iedereen kon hem in een woord voor woord verstaanbare taal antwoorden. Er reden veel meer automobielen dan zes jaar geleden, toch zag alles er grauwer, armoediger uit. De etalages waren leeg, of er stonden kartonnen borden in met woorden die hij nooit gekend had: theesurrogaat, distributiebonnen, taptemelk.

In het hotel bedacht hij, dat het misschien mogelijk zou zijn een telegram te sturen, om zijn aankomst te melden. Voor hij zijn naam inschreef vroeg hij de receptionist, of dat zou kunnen.

‘Een telegram? Natuurlijk mijnheer, maar kunt u uw familie niet opbellen?’

Opbellen? Abe zou nooit op het idee gekomen zijn. Zouden ze telefoon hebben? In Friesland misschien alleen de dokter en Wietse in Rotterdam? Wietse kon telefoon hebben.

‘Wietse Atema in Rotterdam, heeft die misschien telefoon?’

‘We zullen eens voor u kijken mijnheer. Atema, zei u? W. Atema?’

De man pakte een boek en bladerde er in.

‘Ja, hier heb ik hem, W. Atema, hoofd ener school. Zal ik het nummer voor u aanvragen?’

Abe knikte. Hij moest wachten in een hokje opzij van de receptie.

‘Als de bel gaat, kunt u opnemen en spreken.’

Hij wachtte.

Buiten het hokje hoorde hij de man bezig de verbinding tot stand te brengen, een dof gemurmel.

Abe had het benauwd, hij had nog nooit getelefoneerd.

De bel rinkelde luid. Hij nam de hoorn op en bulderde in het apparaat: ‘Hallo Wietse, ben jij daar?’

‘U spreekt met mevrouw Atema,’ klonk een zachte stem, ‘met wie spreek ik?’

‘Is Wietse niet thuis,’ riep Abe. Hij schreeuwde alsof hij de afstand van Amsterdam naar Rotterdam met zijn eigen stemkracht moest overbruggen.

‘Mijn man is niet thuis, kan ik u helpen? U belt interlokaal?’

‘Nee, ik sta hier in een hok. Is Wietse er niet?’

‘Dat heb ik u al gezegd mijnheer. Wie bent u?’

‘Abe. Abe Bakker, ik kom om de jongens.’

Het was even stil aan de andere kant.

[p. 185]

‘Bent u daar nog?’ brulde Abe met rood hoofd.

‘Ben jij het echt, Abe? Ben je uit Canada teruggekomen?’ Het lieve blikkerige stemmetje trilde en ging toen iets vaster verder: ‘Pier is bij ons. Waar ben je nu?’

‘In Amsterdam, ik kom net van de boot.’

‘Ben je op het station?’

‘Nee, in een hotel.’

‘Maar kom dan toch eerst hierheen, Abe. Neem de trein, dan ben je voor het eten nog hier. Pier zal op het station staan. Je kijkt maar, welke trein je kunt halen.’

Ze beëindigden het verwarde gesprek.

Abe betaalde en haastte zich naar het station.

Hij was verward, zenuwachtig, vergiste zich in perrons, en stapte bijna in de verkeerde trein.

Na veel vragen en zoeken liet hij zich met een zucht van verlichting op de harde bank zakken.

De treinreis gaf hem tijd om tot zichzelf te komen. Een praatgrage passagier vertelde hem veel wat hij niet wist. Er was vooral door de oorlog veel veranderd in de zes jaar dat hij weg was. De man wilde weten hoe het in Canada was en Abe vertelde er iets over, maar zijn verhaal was kort. Het was alsof hij jarenlang buiten de wereld geleefd had.

In Delft verliet de medepassagier de coupé en Abe was tot Rotterdam alleen.

Hij probeerde zich Pier voor te stellen. Hoe zou het met de jongen gegaan zijn in die jaren? Was hij in Rotterdam voor een tijdje, of woonde hij bij Wietse en Jeanette?

Op het perron van het station Delftse Poort in Rotterdam was het druk.

Abe zette zijn koffers neer en keek zoekend rond. De mensen dromden naar de uitgang.

Een lange, slanke jongen bleef achter. Ook hij keek rond. Ze zagen elkaar, aarzelden, toen herkende Abe zijn zoon.

Hij rende naar Pier toe. Huilend omhelsden ze elkaar. Mensen bleven nieuwsgierig staan, maar dat kon hun niets schelen, ze merkten het niet eens.

‘Heit, ben je er dan toch!’

Met de handen op elkaars schouders keken ze elkaar aan, lachend door hun tranen heen.

Abe kon wel dansen zoals die Grieken jaren geleden op het station in Montreal.

[p. 186]

Hij was kleiner dan zijn zoon. De blonde jongen stak een half hoofd boven zijn vader uit. Abe herkende trekken van Aukje in het gezicht van zijn zoon. Pier zag zijn vader verouderd, maar sterk als altijd, zoals hij hem nu met de arm om de schouder meevoerde naar de koffers. Druk pratend, chaotisch van het ene onderwerp op het andere, kwamen ze op het stationsplein waar ze de tram namen.

Wietse en Jeanette woonden in een eigen huis aan de rand van de stad, niet ver van de school, waar Wietse hoofd was. De begroeting was uitbundig hartelijk en de eerste avond kwam er geen eind aan het uitwisselen van nieuws.

Abe hoorde dat pake Atema een paar maanden tevoren gestorven was tijdens de griepepidemie.

Abe begreep dat zijn zwager pas sinds kort in dit mooie huis woonde en hij vermoedde dat er sprake was van een erfenis.

Wietse legde uit, hoe een en ander geregeld was, nog voor Abe er naar vroeg.

Pake had bij testament bepaald dat Jan de boerderij zou krijgen. Abe kreeg uit het verhaal de indruk dat zijn nu achttienjarige oudste zoon zich helemaal aangepast had bij de Atemafamilie. Tot zijn meerderjarigheid hield beppe het beheer, daarna was Jan eigenaar. Verder was er nog een ingewikkeld verhaal over rente, die Jan aan beppe moest betalen en over een hypotheek, waaruit hij het erfdeel van Wietse en van Pier betaalde.

Abe merkte wel dat hij in het verhaal niet voorkwam. De Atema's hadden alles geregeld en daar kwam een Bakker niet aan te pas. Bij latere informatie, in de weken daarna, legde de notaris in Leeuwarden hem uit, dat de hele erfenis volgens de regels van de wet was afgewerkt. Kleinkinderen hoorden er wel bij, aangetrouwde familie niet.

Die avond wist Abe dat niet en het verhaal van Wietse was zijn eerste wrange ervaring tijdens zijn korte verblijf in Nederland.

Pier studeerde aan de kweekschool voor onderwijzer en Abe kreeg meteen al de indruk dat het wel eens moeilijker zou kunnen blijken de jongens mee te krijgen dan hij gedacht had.

Zijn mededeling dat hij hertrouwd was en twee kinderen had, maakte Pier stil.

En zo, na een uitbundig begin, eindigde de avond in een wat matte stemming.

‘We zijn allemaal moe. Het is hoog tijd om te gaan slapen,’ zei Jeanette. Ze wees Abe de logeerkamer en ieder ging naar bed.

Abe lag al tussen de stijve lakens in het wat klamme logeerbed, toen er op zijn deur geklopt werd.

[p. 187]

Pier kwam binnen. Abe zocht lucifers om licht te maken, maar Pier draaide gewoon het knopje van het elektrisch licht om. Een beetje verlegen ging hij op de rand van het bed zitten.

‘Zo, dan zijn we eens even samen,’ zei hij.

Abe schoof wat hoger in de kussens. ‘Ja dat is wel beter.’

Ze zwegen allebei een poosje en begonnen toen tegelijk te praten, lachten verlegen en wachtten op elkaar.

‘Wat wou je zeggen Pier?’

‘Ben je... ben je al lang getrouwd, heit?’

‘Met kerst was het vier jaar.’

‘Dan... dat heeft...’

‘Dat heeft niet lang geduurd, wil je zeggen. Ik weet het, jongen. Je kunt het me verwijten, vijfmaanden na de dood van je moeder ben ik alweer getrouwd. Het is nog erger, die vrouw was er al eerder. Maar je moet begrijpen dat het een heel verschil is, daar of hier.’

‘Ik begrijp het,’ zei Pier zacht.

‘Ik weet zelf niet of het goed is, Pier. Dingen gebeuren. Je weet zelf niet altijd hoe het gaat. Ze is goed voor me, we hebben die kinderen...’ Hij aarzelde en voegde er haast fluisterend aan toe: ‘Misschien moet je wat ouder zijn om dit te begrijpen. Pier, maar onthoud dit van me: een tweede huwelijk blijft altijd een noodsprong, het wordt niet meer wat het geweest is.’

Pier huilde.

‘En jij Pier, jij wilt schoolmeester worden?’

Hij knikte.

‘Zou je niet liever met mij meegaan? Ik heb een eigen boerderij, er is ruimte daar, we zullen het er goed hebben.’

Pier schudde zijn hoofd, glimlachend door zijn tranen heen. ‘Nee,’ hij toonde zijn handen, ‘ik ben niet geschikt meer voor het boerenwerk, laat mij maar hier blijven.’ Hij stond op en liep naar de deur.

‘Ik heb jarenlang elke dag op de post gewacht. Je bent te lang weggebleven, heit.’

De deur werd opengeduwd en Jeanette stond in een lang nachtgewaad op de drempel.

‘Zijn jullie nu nog niet gaan slapen? Kom Pier, morgen moet je weer bijtijds naar school.’

Pier ging weg.

Abe zakte onderuit.

Hij zag Jeanette het licht uit doen en hij hoorde haar weggaan: een moeder, die haar kind opeist.