De emigrant

[p. 155]

Hoofdstuk 17

De brief kwam in Friesland aan op de laatste maandag in juni. Diezelfde dag meldden de kranten dat op zondag, 28 juni, in Serajewo de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand en zijn vrouw, door moordenaarshand waren gevallen. Een gebeurtenis waarvan nog niemand besefte wat de gevolgen zouden zijn.

Aukje las de krant niet eens.

Ze was in een maand tijd erg achteruit gegaan. De dokter kwam een paar maal per week, zei vriendelijke dingen, schreef medicijnen voor waar hij zelf niet meer in geloofde en keek zorgelijk als hij wegging. Met de dominee had ze lange gesprekken.

Pier merkte wel dat zijn moeder zwakker was dan anders, ze sliep veel meer en was vlug moe als ze even rechtop zat, maar hij besefte niet hoe ernstig het was.

Jan begreep uit flarden van gesprekken van pake en beppe wat meer en schreef, zonder dat iemand het wist, een brief aan zijn vader.

Door de brief van Abe leefde Aukje weer wat op. Ze zat soms wel een uur achtereen rechtop in de kussens, praatte drukker en schreef een brief terug, waarin ze over de reis in het volgende voorjaar plannen maakte en hem aanmoedigde door te gaan. Het zou vast wel lukken.

Toen ze onderaan de bladzijde was voelde ze zich doodmoe. Ze keek om zich heen. Het tafeltje met de medicijnen, het kleine wereldje van de houten serre, met daarbuiten de muur van de boerderij, de bomen en het wijde land en ze besefte dat het niet waar was wat ze schreef.

Ze eindigde de brief op een heel andere manier dan ze eerst gewild had.

‘Lieve Abe, het zal je wel lukken daar, met of zonder mij. Als het me niet gegeven is je weer te zien, weet dan dat ik je plannen nooit heb afgekeurd of betreurd. Mijn ziekte is ernstig, ik heb tuberculose en ik weet niet hoe het af zal lopen. Het is nu alle dagen erg warm. Ik moet oppassen voor tocht. Ik voel me nog niet sterk genoeg om te reizen. Ik hoop dat het goed gaat op de boerderij waar je nu bent.’

Inmiddels was het juli. Heel warm, af en toe hevig onweer.

Boerderijbranden kwamen vrijwel dagelijks voor. In het oosten rommelde het ook. Oostenrijkse kranten riepen om wraak voor de

[p. 156]

vermoorde kroonprins. Servische kranten eisten genoegdoening wegens plundering van Servische eigendommen in Serajewo. Plunderingen, die de Oostenrijkers niet belet hadden.

Aan weerskanten stonden de legers klaar om er op los te slaan. Niemand dacht nog aan een grote oorlog.

Een Amsterdamse krant waarschuwde de mensen ondanks de hitte toch niet zonder hoed of pet te lopen, dat zou zeer ongezond zijn. In Leeuwarden was kermis en Friese kranten wijdden lange artikelen aan de brandende vraag of men de kaatsbal het best met water of met spuug kon bevochtigen.

In Canada werkte Abe van half vijf 's ochtends tot negen uur 's avonds, elke dag weer, behalve zondag. Van het wereldnieuws hoorde men daar niets. Aukjes brief deed er meer dan drie weken over om hem te bereiken.

Het bleef in Nederland, in Europa broeierig warm zomerweer. Voorbode van het grote onweer dat zou komen? Men zag het nog niet.

Met Aukje ging het steeds slechter. Ze spuwde meer dan eerst en was niet altijd bij machte zich schoon te houden. Beppe kreeg haar handen vol aan de verzorging.

Toch wilde ze de ernst van de situatie nog niet inzien, kon ze niet aanvaarden dat het misliep.

De dokter had al eerder allen, die dagelijks in aanraking kwamen met Aukje, onder controle gesteld van de nog jonge vereniging tot bestrijding van de tuberculose. Alleen maar uit voorzorg, had hij er geruststellend aan toegevoegd.

Op een dag trof hij beppe bij Aukje. De zieke had half slapend gespuwd en beppe had veel te redderen. Het was even heet als voorgaande dagen, iedereen had er last van. De oude vrouw zag er slecht uit, moe en afgetobd. Pake kwam aanlopen, hij had het rijtuig van de dokter gezien.

De dokter voelde de pols van zijn slapende patiënte, bekeek het sterk vermagerde, witte gezicht. Toen wendde hij zich resoluut tot haar ouders. ‘Jullie hebben haar hier willen houden om haar zelf te verplegen en je hebt er goed werk mee gedaan, maar nu is het te zwaar. Ze moet naar Leeuwarden, ik regel de opname in het ziekenhuis daar vandaag nog. Eén zieke is genoeg.’ Hij liep naar de keuken om zijn handen te wassen.

Beppe huilde bij de tafel, ze protesteerde niet eens meer. Pake liep met de dokter mee naar het rijtuig.

‘Ze zullen haar vanmiddag wel halen,’ zei de dokter. ‘Laat de

[p. 157]

vrouw de komende dagen veel rust nemen, ze heeft het nodig.’

De oude man knikte en keek het koetsje na.

Daarna liep hij naar Aukje. Ze sliep nog steeds. ‘Famke, famke,’ mompelde hij, ‘waarom komen ze mij niet halen?’

Hij ging aan zijn werk zonder te zien wat hij deed.

Toen Aukje wakker werd zat de dominee bij haar. Ze was nog verward van het dromen. Ze zag er slecht uit, haar blonde haar lag piekerig op het kussen.

‘Heeft de dokter al met je gepraat?’

‘Nee, is hij hier geweest?’

‘Ja, je kunt hier niet blijven, Aukje. Het wordt voor je moeder te zwaar om je te verzorgen. Vanmiddag ga je een poosje naar het ziekenhuis. Daar kun je een betere verzorging krijgen.’

Aukje lag machteloos achterover. Naar het ziekenhuis, daar had ze helemaal niet op gerekend.

‘Mogen de kinderen daar ook komen?’

‘Er zijn bezoekuren. Het is echt beter voor je, Aukje.’

Zij knikte. Ze voelde zich duizelig, terwijl ze gewoon plat op bed lag. De dominee bleef bij haar tot ze insliep.

Voor de beide jongens was het ook een zware slag dat mem naar het ziekenhuis moest. Een ziekenhuis, daar ging je alleen heen als het heel ernstig was.

Even na de middag kwam er een rijtuigje uit Leeuwarden, ingericht voor ziekenvervoer.

Niemand kon beppe weerhouden mee te gaan. Zelfs de dokter was daar niet toe in staat. Pier moest gewoon naar school en ieder ging verder aan zijn werk.

In de stad was beppe er bij, toen ze haar dochter naar de zaal brachten. Tegen alle voorschriften in bleef ze er bij tot Aukje helemaal goed verzorgd lag.

‘Lig je nu wel goed?’ vroeg beppe.

Aukje knikte. ‘Het is goed zo, mem. En... nog bedankt voor alle goede zorgen.’

‘Ik had je liever thuis gehouden famke.’

‘Ik kom wel weer thuis mem.’

Ze zwegen allebei.

‘Mem, als ik er niet meer ben en Abe is nog niet terug, wil mem dan wel voor de kinderen zorgen?’

Haar moeder knikte. ‘Natuurlijk famke. Maar zo moet je niet praten. Je bent hier om beter te worden.’

De hoofdzuster zei, dat Aukje moest gaan slapen. Beppe ging stil-

[p. 158]

letjes weg. Bij de deur draaide ze zich om en wuifde naar Aukje. Zoiets had ze nog nooit gedaan. Aukje wuifde terug.

Voor de lange terugtocht had pake stilzwijgend gezorgd. Na het vertrek van de zieke had hij zijn paard ingespannen en was er in de oude boerensjees achteraan gereden. Hij stond voor de deur van het ziekenhuis toen zijn vrouw naar buiten kwam.

Samen gingen ze nog even naar Aukje toe. Zij al een beetje bekend, hij onwennig in het grote gebouw met z'n sterke geur van ontsmettingsmiddelen. Aukje sliep al. Haar ouders bleven even naast haar bed staan en gingen toen stilletjes weg.

Op weg naar huis zei beppe: ‘Als Aukje niet beter wordt blijven de jongens bij ons.’

Atema knikte. ‘Er is voor allebei een boerderij.’

In Canada las Abe de brief van zijn zoon Jan. Een onkinderlijk ernstige brief, waarin de jongen zijn vader vroeg terug te komen. Hij schreef over de vereniging voor tuberculosebestrijding waar ze heen moesten voor controle. Over de ziekenhuisopname stond er niets in, dat zou Abe pas veel later horen.

Kort daarna kwam de brief van Aukje.

Abe wilde het hele boeltje er bij neergooien en terug gaan. Maar zijn verstand zei hem, dat hij eerst de zomer hier uit moest werken, wilde hij niet als een berooide zwerver in Friesland terugkeren.

Abe had die dag een gesprek met George Kerr, dat iets langer was dan de korte opmerkingen die ze gewoonlijk uitwisselden. Het was na het eten, ze zaten nog even stil aan tafel, terwijl Peggy met de afwas rommelde en de kinderen al weg waren.

‘George.’

Hij kreunde een slaperige reaktie.

‘George, ik ga weg, tegen dat het winter wordt.’

‘Weg? Waarheen?’

‘Naar huis, naar Friesland.’

‘Waarom? Je hebt het hier toch goed?’

‘Mijn vrouw is ziek, ik moet naar haar toe. Als ik straks in de oogsttijd nog wat extra bij je kan verdienen red ik het net met het geld.’

‘Om extra te verdienen moet je niet bij mij zijn. Dan kun je beter met een ploeg dorsers rond gaan trekken, die kunnen je goed betalen. En wat je verder doet moet je zelf weten. Canada is een vrij land, je bent je eigen baas!’

Terug op het land tijdens zijn nimmer eindigende strijd tegen on-

[p. 159]

kruid en gophers maakte Abe verdere plannen, rekende in geld, in tijd. Hij zou derdeklas reizen dit keer, hij mocht geen cent teveel uitgeven en als het dan wat meezat kon hij eind november thuis zijn.

In Europa werd de toestand steeds dreigender. Slechts weinigen zagen echter hoe groot het naderende gevaar was. Op 21 juli verscheen in de Leeuwarder Courant een artikel met de titel: ‘Als de oorlog komt’. De redactie ontving veel boze brieven. Ze moesten niet zulke onzinnige dingen in de krant schrijven.

In de week van 21 tot 28 juli spitste de toestand in het oosten zich toe. Als een grote logge stoomwals zette de oorlogsmachinerie zich in beweging, eerst nog onmerkbaar centimeter voor centimeter de helling afrollend, men kon misschien nog aan de rem trekken. Het was echter de vraag of iemand dat wilde. Bij elk scherp ultimatum, bij elke mobilisatie was er groot enthousiasme in de hoofdsteden van Europa. Er heerste een stemming van ‘het moest er toch eens van komen’.

Met Aukje ging het eerst wat beter. In het ziekenhuis was het minder warm dan buiten. Ze kreeg een uitstekende verzorging. Dit herstel duurde maar kort. In de laatste week van juli mochten familieleden ook buiten de bezoekuren komen. Aukje lag helemaal apart. Ze sliep veel.

Op 1 augustus ging er een telegram naar Canada: ‘Aukje in ziekenhuis. Toestand ernstig. Kom terug.’

Op diezelfde eerste augustus schreef men in de Leeuwarder Courant: ‘Als de oorlog tussen Frankrijk en Duitsland uitbreekt zal België zeker niet ongemoeid blijven. Nederland blijft misschien nog buiten schot.’

De lezers vonden het een absurde gedachte, dat een neutraal land als België aangevallen zou worden.

De ultimatums vlogen over en weer tussen de hoofdsteden.

‘Als u niet voor die en die tijd reageert is er oorlog...’

De Nederlandse regering gelastte de mobilisatie van alle troepen.

Scheveningse hotels adverteerden met mooie kamers en suites, die men door ‘de omstandigheden’ vrij had voor allen die niet naar het buitenland konden voor hun vakantie.

Bij de banken stonden op maandag 3 augustus lange rijen mensen, die hun geld kwamen halen. Bij de Nederlandse Bank verdrong men zich om papiergeld in te wisselen tegen zilvergeld.

Op diezelfde dag kreeg Abe het telegram. Het werd hem gebracht door Molly.

[p. 160]

Ze had een lang en verward verhaal, waar hij met het ontstellende bericht in de hand eerst nauwelijks naar luisterde. In de winkel kon ze het niet uithouden, de vrouw was een heks en de man een stiekemerd. Ze had de trein genomen en was hier afgestapt. Toen ze bij het postkantoor annex winkeltje geïnformeerd had naar een rijtuig gaf men haar dit telegram mee. ‘Wat is het Abe?’

Hij antwoordde niet, liep naar zijn zolderkamertje, verkleedde zich, pakte zijn spullen bij elkaar en zei: ‘George, geef me mijn geld, ik moet weg, mijn vrouw is ernstig ziek, ik moet naar huis.’ Hij toonde het telegram.

Molly, die er bij was komen staan, hoorde nu pas wat er aan de hand was. Ze wilde hem troosten, hij weerde haar af.

‘Houd dat rijtuig vast,’ zei hij kortaf, ‘we gaan naar het station.’ Ietwat beledigd stapte ze naar de koetsier en verzocht hem te wachten.

George Kerr herhaalde dat Canada een vrij land was, betaalde en groette hem. Peggy en de kinderen waren nergens te zien.

Het was op het heetst van de dag dat Abe in het rijtuigje stapte. Op datzelfde moment was het avond in Leeuwarden. Aukje droomde.

Ze liep in een brede straat en Abe was bij haar. Ze wist niet waar ze heen ging, ze liep moeiteloos verder. Af en toe zweefde ze. Pier en Jan waren aan haar andere hand. Bij een driesprong raakten ze uit elkaar. Helemaal alleen ging ze verder, rechtdoor, een weg die smaller en smaller werd, ze gilde en zag haar ouders. Ze was weer in haar bed.

Haar ouders zaten bij haar, ze zaten er al uren. Beppe kalmeerde haar.

Aukje was nu heel helder.

‘Zijn de jongens er niet?’

‘Ze zitten in de gang,’ zei beppe.

Pake ging ze halen.

Er werd niet veel meer gezegd. De jongens zaten aan weerskanten van het bed. Aukje hield hun handen vast en glimlachte vermoeid. ‘Jullie moeten maar flinke kerels worden, hè jongens.’

Ze knikten. Pier huilde, Jan ook. Aukje troostte ze zwijgend. Beppe leidde de jongens weg.

Aukje sliep zachtjes in, ze ontwaakte niet meer.

Op straat marcheerden soldaten voorbij.

Op het kleine Canadese stationnetje hoorde Abe dat hij pas de volgende dag weg kon.