De emigrant

[p. 114]

Hoofdstuk 13

Pier reisde helemaal alleen naar Rotterdam. Stil, als een veroordeelde.

Hij staarde uit het treinraampje naar het langsschietende landschap en hij zag overal het bleke, bezorgde gezicht van zijn moeder, met daarachter zijn boze pake en de koele, ongeïnteresseerde toeschouwers: beppe, oom Tjalling en Jan.

Hij knabbelde aan een paar krentenbollen die mem hem had meegegeven, stiekem in zijn koffer, zodat beppe het niet zou zien. Mem was er apart voor naar het dorp gelopen.

Bij elk station nam hij een hapje, dan deed je er langer mee. Hij hield zijn pet op en zijn jas aan. Hij zat stijf in een hoekje, bij het raam, een nors boerenjongetje, een bang kind.

Tante Jeanette wachtte hem alweer op bij het station. Ze wist door een telegram dat hij kwam.

Een brief van Aukje gaf haar de volgende dag meer informatie. Van Pier hoorde ze bijna niets.

Ze liepen ditmaal van het station naar huis en onderweg trachtte tante Jeanette hem uit te horen.

Hij antwoordde kortaf: ‘Pake wil het’.

Bij tante thuis richtte hij gedwee zijn kamertje in en hij zou misschien de hele dag niets meer gezegd hebben als niet oom Wietse zonder te weten wat hij daarmee aanrichtte bij de maaltijd had gevraagd hoe het met het tekenen en schilderen ging.

‘Pake heeft alles verscheurd’, barstte Pier los. Met horten en stoten kwam het hele verhaal eruit in een onstuitbare huilbui.

Oom en tante troostten hem zo goed mogelijk en zeiden dat het wel weer goed zou komen. Hij vond het toch wel leuk om weer in Rotterdam te zijn?

Oom Wietse vroeg hem over de hannekemaaiers, waar hij al huilend iets over gezegd had en rustiger nu deed Pier verhaal over het vioolspel. Oom Wietse liet het hem niet tot het eind uitvertellen want Piers lip trilde alweer, toen hij bij die rampzalige kermisdag kwam.

‘Wat zou je er van zeggen Pier, als we jou eens vioolles lieten nemen?’ Oom Wietse stelde het zomaar voor, zonder zich nog te verdiepen in de kosten en zijn vrouw schrok er wel even van.

Toen ze Piers blijverraste gezicht zag liet ze alle gedachten aan onkosten varen, vooral toen oom Wietse er aan toevoegde: ‘We kunnen wel een viool lenen denk ik.’ En hij noemde de naam van een der onderwijzers van zijn school.

[p. 115]

Zo zou het gebeuren.

Nog diezelfde week kreeg Pier zijn eerste echte vioolles op de muziekschool van mijnheer Sikemeyer, de school met de deftige naam: Muziekschool van de maatschappij tot bevordering der toonkunst.

Die prijs viel oom en tante mee.

Bovendien had oom Wietse nu de hoofdakte en dan verdien je meer, vertelde hij geruststellend, toen Pier voorzichtig informeerde of ‘het duur was’.

Er kwam ook een nieuw schetsboek. Pier ging weer gewoon met zijn oom mee naar school en het was voor oom en tante alsof zij het kind terug hadden, dat Aukje verloren had.

Toch was er veel veranderd.

Pier was stiller. Hij kwam veel minder op straat. Misschien doordat zijn vriend Joop de Zwart van school was, maar dat was toch niet de enige reden.

Kinderen die hem enkele maanden tevoren ontzien hadden, uit ontzag voor de sterke knuisten van zijn beschermer Joop, plaagden hem nu met zijn Friese accent, met zijn naam, met zijn boerse antwoorden.

In de klas kon hij goed meekomen, maar hij bleef een eenling. Hij liep meestal niet met oom Wietse mee naar school, maar hij ging iets later weg en treuzelde onderweg zo lang, dat hij net op tijd bij de school kwam. Meestal holde hij het plein op als de hoofdonderwijzer al in de handen klapte ten teken dat de kinderen in de rij moesten gaan staan.

Het hoofd van de school, de bovenmeester zeiden de kinderen, ging met zijn klas, waar Pier bij hoorde, het laatst naar binnen.

Door zijn geïsoleerde positie in de klas was er voor Pier maar één ding leuk op school: hard werken. Hij was de anderen na een paar weken ver voor met rekenen, schreef betere opstellen en kon goed taalkundig en redekundig ontleden. Daarbij was hij, door de hulp van oom Wietse, een goed tekenaar, van aardrijkskunde wist hij ook al door eigen belangstelling veel meer dan zijn klasgenootjes voor wie alles buiten Rotterdam oninteressant ‘boerenland’ was en over geschiedenis las hij alles wat hij maar in handen kon krijgen. Om al deze prestaties prees de bovenmeester hem vaak, wat zijn eenzaamheid nog vergrootte. Hij zette zich daar tegen af door zijn klasgenoten grimmig te negeren en nog harder te werken. Hij wilde nu ook Engels leren en oom Wietse beloofde hem daarbij wat te helpen.

Zonder dat Pier daar nog van wist werd er door zijn oom en het

[p. 116]

schoolhoofd al over gepraat, dat Pier eigenlijk verder moest leren.

‘Wat jammer dat die jongen, misschien volgend jaar al, naar Canada moet. Er kan zo'n goede onderwijzer uit groeien,’ zeiden ze.

Oom Wietse sprak er ook over met tante Jeanette en samen fantaseerden ze hoe fijn het zou zijn als Pier bij hen wilde blijven, wat ze allemaal voor hem zouden kunnen doen.

Het onderwerp van al die gesprekken en speculaties volgde ondertussen trouw zijn vioollessen, tekende veel, nu vooral vazen met moeilijke schaduwen en kunstig gestapelde blokken in de juiste verhouding en las verder alles wat er maar te lezen viel.

In één opzicht was hij net als alle kinderen in die tijd: hij spaarde sluitzegels. Het ruilen van dubbele exemplaren en het bewonderen van elkaars verzamelingen was vrijwel de enige band die hij met klasgenoten had.

Pier plakte de kleurige plaatjes netjes soort bij soort in een dun schrift, waar hij met mooie letters, keurig dik en dun schreef: sluitzegelschrift, Pier Bakker.

Op de muziekschool kreeg hij zes prachtexemplaren van de pianofirma Steinway and sons. De toevoeging ‘and sons’, die hij kon vertalen en de plaatsnamen: New York, London en Hamburg gaven aan die eerste bladzijde meteen al zo'n wereldwijd karakter.

Van tante Jeanette kwamen zegels van een meer huiselijke herkomst: Bensdorp cacao met bruine reproducties van oude schilderijen, oorlogsschepen van Driessens chocolade en allerlei voertuigen van Tiktak thee en koffie.

Ontmoedigend waren series als die van Victoria water. Daar was haast niet aan te komen en bovendien stond er dan nog op: ‘deze serie bestaat uit twintig verschillende dessins’, dat was onbegonnen werk.

Gelukkig waren er bij alle mogelijke produkten sluitzegels, zodat de verzameling steeds groeide. Met potlood schreef Pier onderaan de bladzijden het steeds groeiend aantal.

In november was er groot feest in Rotterdam: men herdacht 100 jaar Nederlandse onafhankelijkheid. Pier schreef zijn moeder over de mooie optocht en de versierde straten zonder te vermelden dat hij juist tijdens deze feesten zich eenzamer en verlorener had gevoeld dan ooit in de stad, die hem toch vreemd bleef. Hij schreef ook niet over een droom die hij had.

De meester had mooi verteld over de prins van Oranje, die op 30 november 1813 in Scheveningen landde. De prins, die koning zou worden, de prins, die de gehate Fransen er eens even uit kwam gooien,

[p. 117]

die zijn verarmde, vertrapte volk te hulp kwam. Pier zag het allemaal voor zich: de stoere vissers, die door de golven naar het schip waadden en hun vorst op de schouders droog aan de wal droegen. De tocht door Scheveningen, de flinke van Hogendorp, waarvoor hier in Rotterdam een standbeeld stond.

Die nacht droomde Pier, dat hij aan het Scheveningse strand stond. Omstuwd door een juichende menigte werd de prins aan land gedragen. Vlak voor Pier zette hij voet aan land. Pier boog diep, want dat hoort zo bij koningen en prinsen. Maar de prins richtte hem op en zei: ‘Kom maar mee Pier, het schip ligt klaar, we varen naar Canada.’

Het was heit, die hem kwam halen.

De mensen tilden heit weer op en droegen hem terug aan boord.

Pier lieten ze staan. Hij rende langs het water, wanhopig zoekend. Een man boog zich over hem heen. ‘Ik zal je er heen brengen, als je mij al je sluitzegels geeft.’

Pier wist, dat het er honderd en twaalf waren. Hij aarzelde niet, haalde het schrift tevoorschijn en bood het de man aan. De man tilde hem op zijn schouders en nu pas, hoog boven de menigte uit, zag Pier dat het schip al wegvoer. Steeds verder weg.

Hij werd huilend wakker. Voor hij naar school ging keek hij of zijn schrift met zegels er nog lag.

In de sinterklaastijd deden oom en tante enorm hun best er ook voor Pier een feest van te maken, maar het lukte niet. Hij werd steeds bleker en stiller, leefde alleen op als er een brief uit Friesland was en las die brief dan wel vier of vijf keer.

Tegen kerstmis was het duidelijk, dat hij terug moest.

Oom Wietse stuurde een lange brief naar pake en beppe, waarin hij uitlegde dat Pier nu terug moest naar zijn moeder, omdat hij anders ziek zou worden van heimwee.

Ongelukkigerwijs schreef hij ook over het plan Pier niet naar Canada te laten gaan, maar na de lagere school in Rotterdam de u.l.o. en de kweekschool te laten volgen. Dat gaf in Friesland veel opschudding. Bij Aukje omdat ze er een aanval op haar gezin in zag, bij de grootouders omdat ze er een mogelijkheid in zagen de emigratieplannen alsnog te verhinderen. Pier was er zelf heel kort over toen oom Wietse er voorzichtig over begon. ‘Ik ga naar heit,’ zei hij.

Een paar dagen voor kerstmis reisde Pier terug. Ondanks alle goede zorgen van oom en tante verliet hij Rotterdam zonder spijt. Hij merkte niet eens hoe bedroefd zijn tante was, die hem naar de trein bracht en

[p. 118]

voor wie daarna weer het lege huis wachtte.

Pier werd al een ervaren reiziger Hij had geen moeite met overstappen, kende de stations waar de trein stopte, wist hoelang de reis duurde.

Naarmate hij dichter bij Leeuwarden kwam en meer Fries hoorde werd hij steeds blijer. Ondanks de grijze, laaghangende bewolking leek het land zoveel ruimer en vriendelijker. Het was alsof de bomen, de boerderijen, de stations riepen: ‘Welkom thuis Pier’.

Zijn moeder was weer ziek. Hij wist het uit brieven. Toch mocht hij meteen naar haar toe, beppe leek wel wat vriendelijker dan tevoren.

Aukje zag haar jongen wat stilletjes binnenkomen en ze kuste hem hartelijk. Er was niemand anders bij en Pier huilde, waardoor zijn moeder ook huilde en ze tenslotte samen lachten.

Aukje trok haar jongen naast zich op het hoge bed. Hij zat op de gehaakte beddesprei. Samen leunden ze tegen de kussens. Aukje hield haar arm om Piers schouders.

‘Zo is het alweer bijna Kerstmis, Pier.’

‘Heeft heit ook Kerstmis, mem?’

‘Vast wel, alleen is het daar wel anders.’

‘Heit heeft vast wel sneeuw op Kerstmis.’

‘Meer sneeuw dan geld zou ik zo denken.’

‘Als we rijk waren, gingen we dan meteen naar Canada, mem?’

‘Vast wel, jongen, met een hele luxe boot.’

‘Is tante Jeanette rijk?’

‘Dat weet ik niet, hoezo?’

‘We zijn op bezoek geweest in een heel groot huis. Daar woont de moeder van tante Jeanette. Ze hebben een tuinman en een dienstbode.’

‘Daar heb je niets over geschreven.’

‘Het is alweer een hele tijd geleden, nog voor het grote feest. Het was een warme dag. We zaten op heel dunne stoeltjes in een grote tuin en ik kreeg limonade. En weet je wat er inzat, mem? IJs, een dikke klont ijs.’ Pier keek opzij naar zijn moeder of ze verbaasd was.

‘Had het 's nachts gevroren?’ vroeg ze.

‘Nee, dat hebben ze in lange blokken in een witte kast en telkens als ze een koud glaasje limonade willen hebben nemen ze een stukje.’

Aukje was echt verbaasd. Zoiets had ze nog nooit gehoord.

‘En ze hebben er hele dikke kleden op de vloer, mem, zo zacht.’

‘Was de vader van tante Jeanette er niet?’

‘Nee, die was aan het werk. Hij werkt op een fabriek, geloof ik.’

Aukje knikte. Ze wist dat Jeanette de enige dochter was van een

[p. 119]

fabrikant. Haar ouders hadden zich fel verzet tegen het huwelijk van hun dochter met een onderwijzer. Ze zuchtte, het was ook overal hetzelfde, de mensen vonden een ander altijd te min.

‘Wil mem mijn zegels eens zien?’

Pier wipte van het bed af en pakte de sluitzegels die hij gespaard had. Samen bewonderden ze de mooie plaatjes en mem had in die maanden ook haar best gedaan, ze had wel dertig nieuwe zegels voor Pier. Wat een geluk dat Jan ze niet spaarde.

‘En waar is je viool nu Pier?’

‘Die moest ik teruggeven mem, die was maar geleend.’

‘Meester is hier geweest, hij zegt, dat je bij hem mag studeren.’

‘Heeft meester een viool?’

‘Ja, jongen, je moet er maar vlug eens heen.’

Het was even stil. Ze luisterden allebei naar de geluiden van de boerderij. De koeien op de stal, geluiden uit de keuken en de wind in de bomen om het huis. Er was een rust en vertrouwelijkheid tussen hen, die geen woorden nodig had.

‘En wil Pier nu meester worden?’ Aukje vroeg het voorzichtig, bevreesd voor het antwoord.

‘Nee, mem, ik wil naar heit’, zei Pier zonder aarzelen.

‘Dan is het goed jongen,’ zei Aukje opgelucht. ‘We gaan allemaal naar heit toe, niet?’

‘Zo gebeurt 't en niet anders,’ zei Pier op de onverzettelijke toon van zijn pake, de oude man precies imiterend. Ze lachten er allebei om, twee stoute kinderen die de gek steken met een strenge meester.

Het leven ging weer zijn gewone gangetje. Pier ontliep zijn pake zoveel mogelijk en pake bemoeide zich niet met hem. De oude man leek wel iets minder bars, misschien omdat hij spijt had van zijn ruwe optreden tegen Pier, misschien omdat hij zich minder sterk, minder gezond voelde. Aan tafel bespraken de grote mensen vaak de ervaringen van de nieuwe buurman, die dan toch maar zo verstandig geweest was terug te komen.

Oom Tjalling zei: ‘Pier kan maar beter meester worden dan te emigreren, niet Pier?’

‘Ik ga naar Canada,’ zei Pier koppig, ‘We gaan allemaal naar Canada.’

Oom Tjalling plaagde hem er wat mee. ‘Je kunt toch veel beter schoolmeester zijn dan boer in Canada?’

‘Als ik schoolmeester wil worden, leer ik er in Canada wel voor,’ zei Pier en dit keer liet men het er bij.

Het onderwerp kwam echter steeds terug in de gesprekken. Het was

[p. 120]

een van die zeldzame punten waarover alle Atema's behalve Aukje het eens schenen te zijn. Pier was als een pion op een schaakbord waar gespeeld werd met de emigratieplannen van Abe en zijn gezin als inzet.

Jan was helemaal aan de Atema-kant gekomen. Hij wilde veel liever in Friesland blijven dan emigreren. Aukje was te zwak om zich tegen de druk van haar familie te verweren en zweeg meestal. Ze bleef trouw aan Abe en zijn plannen, zonder het juiste weerwoord te hebben tegen haar moeder en haar broer. Pier was een steun voor haar. Hij bleef onverzettelijk trouw aan zijn vader en het vreemde was, dat de koppige Atema's zijn onverzettelijkheid accepteerden en er op het laatst het zwijgen toe deden.

Pier was veel zelfstandiger geworden en zijn grootouders ontzagen hem wat meer. Ze verzetten zich er niet tegen dat hij elke dag bij meester De Jong viool ging spelen.

De meester leerde hem beter notenlezen. In het spelen was Pier eigenlijk al verder dan meester die er nooit veel aardigheid in had gehad.

Pier mocht de viool zelfs wel meenemen naar huis, maar hij nam die gunst niet aan, onzeker of zijn pake niet op een kwade dag het spelen zou verbieden en ook om de gezelligheid bij meester thuis niet te hoeven missen.

In die sombere winter, die nog zoveel verdrietige dingen zou brengen, was de hartelijkheid van meester en zijn vrouw een onmisbaar tegenwicht voor de grafkeldersfeer van Atemastate.

Pier zat elke dag minstens een uur bij zijn moeder, las haar voor, vertelde over school of zat zomaar stilletjes aan haar bed. Het waren voor Aukje de mooiste uren. Haar kwaal wilde maar niet beteren.

De dokter kwam tweemaal in de week. Hij beklopte haar en luisterde met de stethoscoop. ‘Als het voorjaar komt wordt het wel weer beter,’ zei hij opgewekt. ‘Je hebt meer zon nodig.’

‘Kan ik wel op reis straks?’ Aukje vroeg het zachtjes, bevreesd voor het antwoord.

De dokter zei geen ja en geen nee. ‘We zullen zien. Ik zal een nieuwe hoestdrank voor je maken. Als dan straks de dagen wat langer worden, komt het allemaal wel goed. Als je eenmaal in Canada bent heb je nergens meer last van. De lucht is daar zo zuiver.’

Aukje knikte. Als dokter het zei zou het wel zo wezen.

Tegen beppe zei hij heel andere dingen. ‘Het gaat niet goed, Abe kan beter terugkomen.’

‘Dan zal zij het hem moeten vragen,’ zei de oude vrouw.

[p. 121]

‘Dat kunnen we niet doen,’ meende de dokter, ‘ze zou dan moeten weten hoe ernstig ze er aan toe is en als ze dat beseft en de moed opgeeft haalt ze het voorjaar niet.’

Beppe verbeet haar ontroering.

Ze schreef geen brief, die emigratie was niet haar idee.