De emigrant

[p. 92]

Hoofdstuk 11

In Friesland regende het.

Er was geen kar bij het station, want pake was met Douwe Kooistra naar de veemarkt in Leeuwarden.

Jan stapte stevig door. Zelfs in de striemende regen, met een koude wind, die je meer aan de herfst dan aan de zomer deed denken, voelde hij zich gelukkig. Hij was weer thuis!

Pier kwam onwillig anderhalve pas achter hem aan. Hij mompelde pasgeleerde Rotterdamse scheldwoorden, om de natuur, de regen en de wind hartgrondig te verwensen. Het lukte niet zo goed.

In het wijde Friese land verloren de nieuwe klanken de forse ronding van de havenstad en het kwam Pier niet echt uit het hart. Achter deze bui wachtte zijn moeder en wat deed het er dan nog toe dat het regende en woei?

Ze troffen hun moeder op Atemastate in een haast uitgelaten stemming. Was het omdat pake de hele dag weg was? Kwam het doordat beppe naar een ziek familielid was, vele kilometers verderop? De afwezigheid van de dominerende grootouders gaf de jongens en hun moeder een zeker gevoel van vrijheid. Het was haast alsof ze gewoon thuis kwamen. Wat Aukje echter zo uitgelaten blij maakte was het gevoel weer te leven. Ze zag er veel beter uit. Vooral nu ze opgewonden was. Een levendige blos op de wangen en met blij tintelende ogen, zo wachtte ze haar jongens op.

Ze lachten alle drie en riepen door elkaar heen toen de jongens daar druipend in de stal stonden. Aukje haalde handdoeken en droge kleren. Het natte goed werd opgehangen en toen konden ze naar binnen gaan. Jan snoof tevreden de geur van de boerderij op. Wat rook het hier heerlijk!

In de keuken zei Aukje: ‘En ga nu eens zitten jongens, dan zal mem jullie eens wat laten zien.’

Uit haar schortezak haalde ze een dikke bundel papieren, hield die de jongens triomfantelijk voor en zei: ‘Een brief van heit.’

Het was alsof alle geluk tegelijk kwam; haar ziekte genezen, haar jongens terug en bericht van Abe.

‘Ik heb hem zelf nog maar heel vlug gelezen,’ zei ze. ‘Jullie gaan je boterhammen eten, dan zal mem voorlezen.’ Ze zette vlug brood, boter en kaas op tafel en ging toen als een ondeugend meisje in pakes grote stoel zitten.

De jongens aten en Aukje las.

[p. 93]

Drummondville, 8 juli 1913

Lieve vrouw en kinderen,
Het is alweer twee maanden geleden dat ik in Canada aankwam en nu heb ik pas tijd om jullie een lange brief te schrijven en ik beloof je, dat het een lange brief zal worden! Tot nu toe kreeg je nog maar één brief van me uit Canada, maar nu is het zondag. De familie waar ik hier ben is naar de kerk (dat is een heel eind weg). Het werk waarvoor ik hier aangenomen was is klaar en ik heb een hele pot inkt, drie goede pennen en genoeg papier. Daar gaan we dan!
Er is zoveel te vertellen, ik weet haast niet waar ik zal beginnen.
Ik ben goed gezond en ik hoop van jullie hetzelfde.
Probeer je eerst maar eens voor te stellen hoe ik hier zit. Het huis bestaat uit één ruimte en alles is van hout: de muren, de deuren, het dak. In deze ene ruimte staat in de hoek een tafel (daar zit ik nu) met twee lange banken zonder leuning. Tegenover me is een gootsteen met een pomp. En midden in de kamer staat een grote kachel. Die hebben we nu niet nodig, het is verschrikkelijk warm. Eten koken doet de boerin meestal buiten. Links zijn twee bedden in een soort open hokken, zoiets als in een paardestal, maar dan voor mensen. Er hangen allemaal roomse prentjes aan de wand want iedereen is hier rooms. Toch zijn het best aardige mensen. Het is alleen vervelend dat ze allemaal Frans praten. Aan boord had ik wat Engels geleerd en daar heb ik hier niets aan. Maar eten en drinken, dat begrijp je gauw genoeg en hard werken is in alle talen hetzelfde. Met de taal red ik me dus wel.
Hoe kom ik hier nu verzeild? Dat zal ik je vertellen. In Quebec was er van Piet Joustra alleen maar een een kort briefje, dat hij me niet kon helpen, hij is zelf werkloos en hij schreef dat ik me maar moest zien te redden. Daar sta je dan. Gelukkig kon ik met Jan van Spronsen mee naar Montreal. Jan werkt daar op een tuinderij en hij dacht dat er voor mij ook wel wat te doen zou zijn. Dat viel niet mee. Er was wel werk, maar dan heel slecht betaald. Ze denken hier: die nieuwe immigranten weten nog van niks, die krijgen we wel voor een hongerloontje. Daar voelde ik niets voor. Van een man op die tuinderij hoorde ik dat er een eind verderop mensen gevraagd werden bij de ontginning van bosland. Hij zei, dat dat goed betaald werk was en dat leek me wel wat.
Hij had het over Drummondville en ik dacht dat ik die afstand wel kon lopen. Dat viel tegen. Ik moest met de trein (en dat kost

[p. 94]

geld). Drummondville zelf is een klein stadje, een paar straten met houten huizen. Ik heb er één nacht in een goedkoop hotel geslapen. Ik heb er nieuwe kleren gekocht en mijn oude plunje laten wassen. Wat ik nu draag is meest bruin, stevige stof, dat wordt niet zo vlug vuil en het gaat lang mee.
Om Drummondville heen is het allemaal bos. Er komt hier nooit een eind aan die bossen. Ik kan er erg naar verlangen eens een ruim weiland te zien, in plaats van altijd maar bomen. En dan de vliegen en de muggen! Die bijten nog gemener als strontvliegen bij ons. En ze zijn er de hele dag. 's Avonds zetten ze hier een emmer in de kamer met een bodempje zand en daarop takken. Als de takken goed branden gaan er allerlei bladeren en droog spul op en dat geeft zoveel rook dat de muggen er weg van blijven. In Drummondville kwam ik de man tegen waar ik nu anderhalve maand bij gewerkt heb: Henri Blanchette. Ik zag hem bij een ijzerwinkel waar hij bijlen kocht en een schop en ik dacht zo: iemand die een bijl koopt, weet misschien waar ze bezig zijn met de ontginning van het bos.
Henri spreekt geen woord Engels (en ik maar een paar woorden en geen Frans) maar we kwamen er toch zo'n beetje uit. Hij bood me twintig dollar per maand met de kost en een bed als ik bij hem wilde werken.
Ik heb ja gezegd en we zijn nog dezelfde dag naar dit huis gegaan waar ik nu zit. Henri en Marie hebben drie kleine kinderen, twee meisjes en een jongen. Ze willen hier een bedrijf beginnen en dan moet je in dit land eerst een stuk bos rooien en je huis bouwen (dat heeft Henri vorig jaar gedaan) en dan ga je verder met bomen ruimen tot je een paar akkers en weiden hebt. Hij heeft me verteld dat ze jaren voor anderen gewerkt hebben en nu pas voor zichzelf kunnen beginnen. Het zijn beste mensen en twintig dollar met de kost is goed geld, maar er moest wel wat voor gebeuren. We stonden elke dag om vier uur al in het bos en als je 's avonds om negen uur bijna niets meer kon zien dan stopte je.
Zware bomen deden we samen. Elk aan een kant hakkend, tot er nog maar een dun stukje van de stam over is, dan gaat een van de twee door tot de boom valt. Het is de kunst de boom precies zo te laten vallen dat je hem gemakkelijk weg kunt slepen. Ze zijn te arm om een paard te kopen en zo hebben we bijna al het sleepwerk samen gedaan. Alleen voor de allergrootste stammen is er een man gehuurd met een paard, toen was het in een dag klaar. Kleinere bomen en struiken deden we niet samen, dan sta je

[p. 95]

elkaar maar in de weg. Het is zwaar werk en het duurde een week of twee eer ik de slag te pakken kreeg. In het bos is het verschrikkelijk warm en je wordt gek van de vliegen. Een hoed met gaas helpt wel wat, maar meestal is dat te lastig bij het werk en te warm.
Al het omgehakte hout ging op grote stapels, dat wordt meest opgestookt in de winter. Na een week of drie hadden we een veld zo groot als een kaatsveld vrij van bomen en struiken. Toen moesten alle boomstronken en de wortels van de struiken er nog uit. Dat betekent met de schop de grootste wortels uitgraven, doorhakken en dan met een stevige boomstam de hele boel loswrikken. De uitgegraven stronken moesten ook weer op stapels gegooid. Als je een paard hebt gaat dat nog wel, maar wij moesten het allemaal zelf doen.
Gelukkig is het eten goed. 's Ochtends een stevig ontbijt met brood, eieren en pap, om twaalf uur een of andere dikke soep, spek, aardappelen en hete thee en dan na het eten een soort stroop in je theekop en daar brood in dopen. Die stroop komt uit de bomen, zeggen ze, maar dat snap ik nog niet zo erg. We praten niet veel, meestal zijn we te moe om veel te zeggen en je begrijpt elkaar toch haast niet. Na het eten een pijpje roken en dan maar weer verder tot een uur of zes, weer eten en 's avonds doorwerken tot het donker is.
Ik slaap op de zolder en zoals je wel kunt begrijpen heb ik geen moeite om in slaap te komen. Het was zo hard werken dat ik de afgelopen weken nergens anders tijd voor had dan voor eten, slapen en werken. Meestal gingen we ook zondags door. Maar goed, nu heb ik dertig dollar op zak, ik voel me gezond en ik kom niets tekort.
Gister was het werk klaar, eigenlijk vrijdagavond al. Nu komt er iemand het land ploegen en dan ligt het klaar. Het is niet voor mezelf, maar ik stap nu met een heel ander gevoel over dat stukje grond dan een maand geleden.
Henri heeft me betaald en ik ben voor het eerst in al die tijd weer eens in de stad geweest. Die paar straten lijken heel wat na al die weken in het bos. Ik heb een paar stevige laarzen gekocht, nog wat kleren en de inkt, de pennen en het papier voor deze brief.
Morgen trek ik verder. Ik wist dat Henri me na dit zware werk liever niet aanhield. Ze gaan nu het hoge gras dat hier en daar op open plekken groeit maaien en daarna als hooi wegbergen voor de winter en dat kan hij wel alleen af.

[p. 96]

In Drummondville heb ik een man ontmoet die Emile Vassal heet. Hij heeft een verlaten watermolen ergens hier in de buurt gekocht. Als die molen gerepareerd is begint hij daar een graanmalerij. Er is hier geen graanmolen. De boeren moeten tientallen kilometers verderop met hun graan, dus er is veel geld te verdienen met een goede molen. Met Emile heb ik afgesproken dat ik tien dollar per maand zal hebben en kost en inwoning en dan het allerbelangrijkste: een aandeel in de winst! Als het goed loopt kan ik zo wel dertig of veertig dollar in de maand verdienen.
Het zal je misschien verbazen dat ik nu ineens weer iets heel anders doe en dan de eerste tijd eigenlijk timmermanswerk, maar het is hier zo, je moet alles aanpakken wat je krijgen kan. Toen Emile me vroeg of ik verstand heb van timmeren heb ik ineens ja gezegd. Als ik er ben zie ik wel weer. Morgen ga ik er heen. Hij heeft de molen heel goedkoop van de vorige eigenaar kunnen kopen, die wilde er ineens niets meer mee doen. Het gaat hier soms raar, maar dat is mijn zaak niet. Emile is pas getrouwd. Zijn vrouw Lisa schijnt ook meteen mee te gaan, ik heb haar nog niet gezien.
Dit is voorlopig het einde van mijn verhaal, ik ga nu wat eten. Henri en Marie zullen voorlopig nog wel wegblijven. Het is verschrikkelijk warm. Op deze eerste echte rustdag na bijna twee maanden ga ik na het eten eens lekker slapen.
Groeten aan iedereen,
Abe

Aukje liet de brief voor zich op tafel liggen en zei: ‘Wat een mooie, lange brief en wat fijn dat heit zo gezond is, niet jongens?’

De jongens knikten.

‘Nu lust ik wel een kopje stroop met brood, mem,’ zei Pier. ‘Net als heit in Canada.’

‘Daar wacht je maar mee tot we in Canada zijn,’ zei Aukje. ‘Als de stroop daar zomaar uit de bomen komt zal het er niet zo duur zijn als hier.’

Ze praatten nog lang na over de brief en over Canada, het verre land, dat nu veel dichterbij leek.

Het bleef gezellig, tot beppe terug kwam. Toen kreeg iedereen weer haast. De terugkeer van pake was al een uur eerder voelbaar: haast om het eten klaar te krijgen, gespannen toezicht op de jongens. Toen de oude man binnenkwam, was alles weer als voorheen: somber en kil.

[p. 97]

Ze bleven bij pake en beppe. Aukje was nog niet sterk genoeg om haar eigen huishouding weer helemaal zelf te doen. Er was zelfs sprake van dat ze tot de dag waarop ze naar Canada gingen bij pake en beppe zouden blijven.

Pier hoopte van harte, dat ze terug zouden gaan naar hun eigen boerderij, maar hij kon niet veel meer dan erop hopen en verder moest hij maar afwachten.

Op een dag werd duidelijk, dat ze nooit meer terug zouden kunnen.

Pake kwam handenwrijvend binnen en was op zijn manier uitbundig blij, dat wil zeggen dat hij al voor het eten een pijp stopte uit het rek met mooie stenen en houten pijpen achter zijn stoel. Het rek, waar op een koperen plaat gegraveerd stond: ‘Het is geen man die niet roken kan’.

‘Je moet je meubels voorlopig maar hier opslaan Aukje,’ zei hij. ‘Ik heb de plaats verhuurd.’

Pier zag zijn moeder verbleken. Ze wilde iets zeggen, maar pake liet haar niet aan het woord komen.

‘Jullie kunnen hier blijven tot je naar Canada gaat en dan zien we wel wat je mee kan nemen. Als Abe spijt krijgt en terugkomt kan hij zo weer op de plaats, want de huur loopt tot aankomend mei.’

Het bleef stil in de ruime keuken waar iedereen al klaar zat voor de maaltijd. Beppe leek ook geschrokken.

Oom Tjalling mompelde iets onverstaanbaars en liep weg.

‘Die er nu op komt is ook met de staart tussen de benen teruggekomen uit Amerika,’ zei pake triomfantelijk. ‘Ze denken wel dat ze daar gouden bergen vinden, maar dat valt ze tegen.’

Hij pufte grote rookwolken uit zijn prachtige kromme pijp, de mooiste uit zijn verzameling, kleurig beschilderd en met een metalen deksel. Hij had hem gekocht van een hannekemaaier, een Duitser, die in de zomer als seizoenarbeider in de hooitijd in Friesland werkte.

Toen het eten op tafel stond kwam oom Tjalling terug.

Ze aten zwijgend. Alleen pake praatte. Hij had het steeds over de man, die uit Amerika teruggekomen was. Alle tegenslagen en ongemakken werden breed uitgemeten.

Na het eten moest Aukje naar bed, ze had hevige hoofdpijn en voelde zich doodmoe. In haar kamertje deed ze de gordijnen dicht, om de boerderij niet meer te zien.

Pier nam zijn schetsboek en de doos met verf en penselen, die hij van oom Wietse had gekregen en sloop weg. Hij bleef nooit langer op de boerderij dan nodig. Jan werkte al bij pake. Hij scheen het leuk te vinden en pake was er blijkbaar trots op, want hij schold op Jan

[p. 98]

vriendelijker dan op anderen. Het schetsboek hield Pier geheim, alleen mem had het wel eens mogen zien. Het liefst schilderde hij water en riet, eenden, bomen en hoge luchten, met heel kleine boerderijtjes.

Op één schilderij was hij echt trots, het was een brandende boerderij. Je kon heel goed zien, dat het Atemastate was, overal sloegen de vlammen uit, kleine figuurtjes stonden met emmertjes water klaar, onmachtig het laaiende vuur te temmen.

Die dag liep Pier naar een van zijn favoriete plekjes achter op pakes land bij de trekvaart. Daar was een groepje bomen en wat struikgewas. Tussen het riet door had je er een prachtig gezicht op het dorp. Hij wilde nu eens proberen al die huizen en de kerk te schilderen.

In de vaart vulde hij een oude klomp met water, zocht een goed plekje en opende de mooie schilderdoos met de rondjes verf.

Het was woensdagmiddag, er was geen school, op de boerderij hadden ze hem niet vast kunnen houden voor een of ander onbenullig werkje, hij was vrij. ‘Laat Jan maar werken,’ dacht Pier. ‘Ik zit liever hier.’

Hij zette voorzichtig de eerste streken verf op het papier en raakte zo in zijn werk verdiept, dat hij niet merkte dat er van de andere kant van het bosje iemand naderde.

Het was oom Tjalling en hij had een jongetje bij zich.

Pier merkte het pas toen ze al vlak bij waren en hij hun stemmen hoorde. Tussen de takken en bladeren van de struiken door zag hij dat het Bouke Tjebbes was die oom Tjalling daar bij zich had. Wat moesten die nu hier doen?

Wat had oom Tjalling met die vieze Bouke te maken.

Niemand bemoeide zich met Bouke. Hij stonk en zijn moeder heette niet voor niets Antje Luizekop. Bij een andere naam kende hij haar zelfs niet eens.

Pier zag niet goed wat zijn oom deed, hoorde hem alleen raar praten.

Die gekke Bouke sarde hem. ‘Als je het weer doet, zeg ik het aan mem,’ hoorde hij.

Oom Tjalling zei, dat hij zijn mond moest houden en beloofde hem een gulden, als hij lief zou zijn.

Toen trok hij de jongen verder mee het bosje in.

Pier maakte dat hij weg kwam. Hij had het gevoel dat hij hier niet ontdekt moest worden.

Hij was nog zo in gedachten, dat hij zomaar het erf opliep en eer hij zich had kunnen omkeren had beppe hem opgemerkt en werd hij aan het schoonmaken gezet van melkbussen.

[p. 99]

Ze vroeg niet wat hij met dat schetsboek moest en hij kreeg gelukkig nog wel tijd het boven weg te bergen. Toen zat hij de verdere middag vast.

Jan liep hem telkens zingend voorbij. Die hoefde niet meer zulke kinderachtige werkjes te doen en dat liet hij zijn broer goed voelen.

Na een tijdje kwam oom Tjalling terug, Bouke was er niet meer.

Het werd hooitijd en de hannekemaaiers kwamen.

Pake huurde er vijf. Kleine, stevig gebouwde kerels met verbrande koppen en rode nekken. Ze spraken een onverstaanbaar taaltje. Pier had vakantie. Hij zou nog één jaar naar school gaan en hoewel hij zich niet altijd aan het werk op de boerderij kon onttrekken lukte het hem vaak er tussenuit te trekken, meestal met de hond Beike.

Het schilderijtje van het dorp maakte hij niet af.

Op een dag was hij ver van de boerderij, bij de hannekemaaiers. Ze hadden schafttijd gehad en rustten nog wat uit.

Vier lagen languit op hun rug, terwijl de vijfde viool speelde.

Pier kwam luisteren, ook Beike scheen het mooi te vinden.

Toen de man uitgespeeld was streek Pier voorzichtig langs het instrument. De man lachte en zei iets in het Duits, dat vriendelijk en uitnodigend klonk. Hij gaf Pier de viool en de strijkstok in handen en wees hem hoe hij er geluid uit kon krijgen. De eerste tonen waren zo vreselijk, dat Beike er van jankte. De mannen hadden er veel plezier om.

Een van hen zei iets. Ze moesten weer aan de gang. De violist beduidde Pier dat hij nog wel even mocht oefenen als hij voorzichtig was.

Pier vond het prachtig. Na ruim een uur kreeg hij zijn eerste zuivere toon uit de viool. Hij riep Beike, maar de hond was in geen velden of wegen te bekennen.

De hannekemaaier riep hem iets toe en Pier begreep daaruit dat hij de viool weer terug moest leggen. Als teken van dankbaarheid legde hij later één van zijn schilderijtjes op de vioolkist.

De volgende dag was hij er weer omstreeks dezelfde tijd. De man toonde de tekening, vroeg of hij die gemaakt had en prees het kleine schilderstukje uitbundig. Hij hield een heel verhaal waaruit Pier opmaakte dat de man hem les wilde geven op de viool, als hij zou betalen met tekeningen en schilderijtjes. Dat leek hem geen slechte ruil en dagen achtereen ging dat goed, tot de hannekemaaiers verder trokken. de hannekemaaiers verder trokken.

Pier had de smaak te pakken en hij had nu nog maar één verlangen: zelf een viool bezitten.

[p. 100]

Dit verlangen zat hem zo hoog, dat hij op een dag aan tafel aan zijn moeder vroeg of hij een viool mocht hebben.

Even was iedereen verbijsterd. Pier besefte meteen dat hij zijn mond had moeten houden. Mem kreeg een hoogrode kleur, pake legde zijn vork neer en beppe keek hem stomverbaasd aan. Oom Tjalling deed alsof het hele geval hem niet aanging. Daar barstte de bui los.

Het idee dat kinderen aan tafel iets zeiden!

En dan nog... een viool... Alsof er geen nuttiger dingen in de wereld waren... Pier mocht blij zijn geen straf te krijgen. Mem probeerde het wat te sussen: De jongen had maar een grapje gemaakt, hij meende het niet zo.

Het gevolg van dit blijk van onopgevoed zijn was dat pake zich meer met de opvoeding van zijn naamgenoot ging bemoeien. ‘Ik zal hem wel eens goed aanpakken, Aukje,’ zei hij, ‘dan groeit er misschien nog een goeie boer uit.’

Tweemaal per dag moest Pier nu met pake mee te melken. Het was een hel. Als pake er zelf niet was om hem voortdurend te kritiseren, stond Douwe Kooistra al klaar om het nog erger te maken dan de door hem zo bewonderde oude man.

Oom Tjalling trok Pier wel eens liefkozend tegen zich aan als er niemand bij was, maar Pier vond die troost nog erger dan de straffen.

Eind augustus was er kermis op koninginnedag.

In de herberg speelde een violist, zo een die alle kermissen afreist. Hij had er plezier in, dat dat kleine jongetje zo aandachtig naar zijn spel luisterde en Pier mocht ook van hem de viool vast houden. Toen de kermisman merkte dat Pier er enig geluid uit kon krijgen, leerde hij hem meer. Met rode oren en de tong uit de mond deed de jongen zijn uiterste best. Hij beloofde de man een mooie tekening.

Pier was zolang bij de violist geweest, dat hij veel te laat kwam voor het eten. Pake was woedend, mem probeerde het te sussen en juist op dat moment was Pier zo stom om zich te laten ontvallen dat hij les had gehad van de kermisman en dat hij hem nog een tekening schuldig was.

Pake stond dreigend op en vroeg uitleg.

Pier vertelde nu heel benepen over het schetsboek van oom Wietse en mem haastte zich eraan toe te voegen dat Pier zo mooi kon tekenen en schilderen.

Pier moest het schetsboek halen.

Pake keek het in. ‘Een boer schildert niet,’ gromde hij.

Toen zag hij de brandende boerderij en daar werd hij zo woedend

[p. 101]

over, dat hij met één haal het hele schetsboek in tweeën scheurde.

Een ogenblik stond Pier doodsbleek als aan de grond genageld.

Toen greep hij in blinde woede een bloempot en smeet die met kracht tegen pakes pijpenrek. Alle stenen pijpen en de bloempot vielen in stukken.

Meteen rende hij weg, de gang door, de stal in. Beike holde opgewonden blaffend mee.

Pier verstopte zich hoog op de hooizolder en maande zijn hond tot stilte. Het was maar net op tijd, want daar stormde pake al voorbij, razend en tierend. Hij holde naar de buitendeur. Pier zag hem over de rand, plat weggedoken in het hooi. De hond niesde, pake keek omhoog, maar zag niets. Plotseling kreunde hij heel raar, zijn mond trok scheef en hij moest zich aan de deur vastklemmen, om niet te vallen. Het leek wel of hij doodging.

Pier hield zijn adem in. Hij wilde weg, maar waarheen?

Toen herstelde pake zich. Hij keek om zich heen alsof hij even niet wist waar hij was en toen liep hij langzaam weer naar binnen. Voor hij de stal verliet zuchtte hij nog eens diep en stapte toen kaarsrecht naar de keuken.

Pier hoorde niets meer. Hij liet zich uit het hooi zakken en verdween tot de avond.

Die avond bracht zijn moeder hem wat brood op bed.

Ze streek hem over het haar en noemde maar steeds zijn naam. Het was duidelijk dat ze gehuild had.

‘Morgen ga je naar Rotterdam, Pier,’ zei ze. ‘Pake wil het.’