De brief van de sultan

[p. 56]

9. De Fortuin komt

Januari 1602 was De Fortuin uit Amsterdam naar Portugal vertrokken. Het werd een reis vol tegenslagen. Eerst lagen ze een week bij Texel, wachtend op een gunstige wind. Daarna kregen ze een hevige storm in de Golf van Biskaye, waardoor ze veertien dagen vertraging hadden.

Midden februari zag Jacob Valk kaap Sint Vincent.

Schipper Blauw zeilde met een ruime boog om deze hoge rotspunt heen. Er was niet veel te zien. Kale rotsen die hoog uit zee oprezen en daar vlakbij een paar kleine vissersscheepjes.

Mooi werd het pas toen ze in rustig, zonnig weer, dicht langs de kust van Zuid-Portugal zeilden. Jacob zag de kleurige rotsen en op het land daarachter kon hij de witte bloesem van amandelbomen ontdekken. ‘Daar groeien ook sinaasappels en citroenen,’ zei de schipper.

Ze gingen naar de kleine haven van Portimao, om er vers water en fruit te kopen. Ook vers vlees kwam er aan boord. Daar hoorde de schipper voor het eerst, dat de pest heerste in Faro. Zijn gezicht betrok. ‘Toch moeten we erheen,’ zei hij.

Eind februari naderden ze Faro.

Langzaam voeren ze de vrijwel verlaten haven binnen. Er lagen een paar vissersschepen en één nederlandse vrachtvaarder, de Stad Hoorn, op weg naar Amsterdam.

Aandachtig tuurde Jacob naar de stad Faro. Hij had gehoord dat de pest daar heerste; ze mochten niet van boord straks.

Maar was dit nu een stad van de dood?

Overal wapperden vlaggen, de stad was versierd. Op de kade, tegen de hoge stadsmuur aan, bouwde men stellages. Een platform op ongeveer twee meter boven de grond. Daarachter dikke, hoge palen, en vóór die palen stapels takkebossen.

‘Waar is dat voor, schipper?’ vroeg de kajuitsjongen.

‘Dat is de trots en glorie van het roomse geloof, Jacob,’ zei de schipper. ‘Ze gaan ketters verbrandden. Vooruit, aan het werk. Kijken helpt niet. We moeten hier zo vlug mogelijk weg. Dit is erger dan de pest.’ Jacob Valk, vijftien jaar oud, voer nog steeds als kajuitsjongen op dit schip.

Schipper Blauw loste het deel van de lading dat hij in Faro af moest geven,

[p. 57]

[p. 58]

en wachtte op Perreira.

Toen de koopman niet verscheen, ging hij op onderzoek uit. De mensen keken hem een beetje vreemd aan toen hij naar de gevangene vroeg.

Het duurde even, voor het tot Blauw doordrong, dat de koopman als ketter gevangen zat met zijn hele gezin. Wat moest hij nu?

Wachten had geen zin. Hij probeerde nog diezelfde dag de lading zout aan boord te krijgen die hier voor hem klaar lag. Er waren echter niet genoeg gezonde mannen meer in de stad, om in zo korte tijd het zout van de zoutpannen buiten de stad naar het schip te brengen.

In verband met de pest wilde de schipper in ieder geval niet met zijn eigen mensen aan wal gaan. Noodgedwongen bleef hij wachten tot de volgende dag.

De bemanning mocht niet van het schip af. ‘Protestanten roosteren ze hier,’ zei de schipper dreigend.

De volgende ochtend brachten vijf magere mannen de zakken zout op de kade. Ze bedelden om eten. De schipper liet het hun toewerpen. Niemand mocht bij ze in de buurt komen.

In de stad was het vrij druk. Er waren nog meer vlaggen, de kerkklokken luidden.

Op zeker moment lieten de Portugezen hun werk in de steek en renden naar de stad. De kerkklokken waren nu stil.

Blauw riep de kerels nog na, maar ze luisterden niet.

De kade lag uitgestorven. Blauw gaf zijn mannen opdracht de vracht zout van de kade naar het schip te brengen. Hij was vastbesloten de volgende ochtend meteen uit te varen. Op de Stad Hoorn had men hetzelfde plan. Hier moest je niet blijven.

Wat gebeurde er intussen in de stad?

Vroeg in de ochtend kwamen er drie monniken de kamer binnen bij Moise en de familie Perreira. Ze hadden gekke lange gewaden bij zich en hoge puntmutsen. Zwijgend beduidden ze de gevangenen dat ze de mantels aan moesten trekken. Moise werd meegenomen naar een ander deel van het paleis. Hij kon haast niet lopen, zo hevig was hij geslagen in de afgelopen tijd.

Ze hadden nu alle vier een lang, zwart gewaad aan, waarop lappen genaaid waren in de vorm van vlammen met de punten naar beneden. De mantel van Esther sleepte op de grond, ook Rodrigo had een veel te groot

[p. 59]

kleed gekregen. De monniken gingen weg. Zwijgend wachtten ze af, wat er zou gebeuren.

‘Kinderen,’ zei vader. ‘Wat er gaat gebeuren weten we niet, Moeder en ik hebben allebei een bekentenis getekend, maar we weten niet wat er in dat stuk stond.’ Hij zuchtte. Zijn gezicht was mager. Hij haalde zijn hand door het grijze haar. ‘Wat er ook gebeurt, blijf waardig. Het is al erg genoeg dat ik toegegeven heb.’ Hij huilde. ‘Je hebt gezien dat ik niet zo moedig ben als Moise. Ik wil zo graag leven. Laten we waardig sterven, als er ons niets anders meer overblijft. Vergeef mij mijn fouten.’ Hij zegende zijn kinderen en omhelsde ze. Hij gaf Rodrigo zijn zegelring. ‘Als we voorgoed uiteengaan, kun je je hiermee bij elke bankier bekend maken,’ zei hij.

De monniken kwamen binnen.

Hij omhelsde zijn vrouw. ‘Het zal wel gaan,’ fluisterde ze.

Ze moesten de gekke puntmutsen opzetten. Die waren heel hard, ze stonken naar lijm.

Ze werden naar de hal gebracht. Daar stonden een heleboel bange mensen in net zulke kleren als zij aanhadden. Ze kregen allemaal een brandende kaars in hun handen. Zo strompelden ze naar buiten.

Het was al warm, de zon scheen over de stad, de lucht was helder blauw. De mensen stonden dicht op elkaar gepakt in de straat. Toen de ketters naar buiten kwamen, joelden ze. Soldaten liepen links en rechts naast de gevangenen en duwden de woedende menigte opzij.

Esther en Rodrigo liepen naast elkaar, achter hun ouders. Rodrigo keek strak voor zich uit. ‘Waardig’ had vader gezegd. Hij zou waardig blijven. Hij wilde niet naar dat gespuis kijken. Esther keek wel rond. Ze zag kinderen en grote mensen die ze wel kende. Al die mensen deden erg opgewonden. Ze schreeuwden scheldwoorden en wilden met stenen en vuil smijten, maar dat mocht niet van de soldaten.

Helemaal vooraan droeg een monnik de vlag van de inquisitie. Er stond een kruis op en rond dat kruis was geborduurd: ‘Genade en Gerechtigheid’. Achter de vlag liepen zeven mensen die niet bekend hadden, Moise was daarbij. Zij waren de ergste, de hardnekkigste ketters. Op hun mantels waren duivels afgebeeld, die ketters in het vuur gooiden.

Onder voortdurend gejoel van het publiek trok de stoet langzaam naar het marktplein. Al die tijd luidden de klokken in de hele stad.

Op de markt waren twee tribunes gebouwd, tegenover elkaar. Daar tussenin was een preekstoel. Zwarte lappen hingen over de banken van de tribunes en over de preekstoel.

De soldaten dreven de bange mensen in hun bespottelijke gewaden de linkertribune op. Moise en de anderen die niet bekend hadden, moesten

[p. 60]

vooraan zitten. Rodrigo, Esther en hun ouders kwamen bij elkaar in het midden op een van de hogere banken.

Na een tijdje kwamen er met gezang een heleboel priesters en deftig geklede heren achter een kruis de kerk uitlopen. Ze namen plaats op de tribune tegenover de ketters.

De klokken zwegen de een na de ander. De mensen werden stil. Een magere man in zwarte kleren stapte naar voren en riep met luide stem: ‘Wij allen hier tezamen zweren het katholieke geloof te zullen verdedigen en de heilige inquisitie te steunen.’ ‘Amen,’ echode de tribune vol priesters. ‘Amen,’ riepen de omstanders en ze maakten het kruisteken.

Dom Felipe beklom de preekstoel, en hield een lange donderpreek over zijn geliefde johannestekst. Hij schreeuwde de vreselijkste bedreigingen, beledigingen en scheldwoorden naar de tribune van de ketters.

Die zaten er stil, met gebogen hoofd bij. De zon brandde op hun hoofden. De mutsen knelden en de stank van de lijm was ondragelijk.

Esther was misselijk van angst, van de stank en van vermoeidheid. Ze leunde tegen haar moeder en sliep zo zelfs even. Toen ze weer wakker werd, was het nog warmer.

Dom Felipe praatte nog steeds. Ook aan de overkant begon men wat onrustig heen en weer te schuifelen op de ongemakkelijke, harde banken. De gouverneur probeerde de priester te beduiden dat hij het kort moest maken, maar de gouverneur had hier geen macht. Dom Felipe preekte twee volle uren. Daarna stapte hij tevreden de kansel af.

Na overleg van de gouverneur met de inquisiteur, werd er besloten een uur te pauzeren. Voor het volk was er een uitdeling van voedsel. De priesters, de gouverneur en alle andere deftige heren verdwenen in het paleis van de gouverneur om iets te eten en te drinken.

De ketters kregen niets.

Voor hen was er de brandende zon en de stank.

Na ruim een uur werd de plechtigheid hervat.

Eén voor één werden de volwassenen voor de preekstoel geroepen om daar hun vonnis te horen. Dat begon bij de mensen op de achterste rij. Bij de eerste vonnissen was er nog wel aandacht van het publiek. Met gejuich werd de mededeling begroet dat Augostiño Perrein, schoenlapper, wegens belediging van de heilige moederkerk en wegens opzettelijke ketterij, levenslang uit de stad verbannen werd, terwijl al zijn bezittingen aan de inquisitie kwamen.

Telkens opnieuw klonk het in ambtelijke taal: Gij... die u schuldig gemaakt hebt aan... bent in het tegen u gevoerde proces schuldig bevonden

[p. 61]

aan het ten laste gelegde. U hebt door uw vrijwillige bekentenis de genade verdiend van de barmhartige moederkerk. U wordt derhalve de navolgende milde straf opgelegd:...

Per gestrafte duurde het meer dan tien minuten voordat alles voorgelezen was. Telkens weer klonk het: ‘bezit verbeurd verklaard; verbannen; verplicht een pelgrimstocht te maken naar...’

Perreira en zijn vrouw hoorden als straf: ‘Al uw bezit is verbeurd verklaard. U wordt voor tien jaar uit de stad verbannen.’ Dit betekende niet, dat ze uit Portugal weg mochten. Ze moesten maar proberen, ergens anders in het land een nieuw bestaan op te bouwen. Joden en marranen mochten Portugal niet verlaten.

Pas heel laat in de middag kwam men aan de zeven van de eerste rij toe. In de stad was intussen een kermisachtige drukte ontstaan. Overal was drank te krijgen en op tal van plaatsen waren voedseluitdelingen aan de gang. Iedereen was voor een ogenblik de dreiging van pest en honger vergeten. Voor ieders zieleheil werd de vertoning op de markt opgevoerd. Het leven was goed.

Toen de zeven aan de beurt kwamen, stroomde de markt weer vol.

Voor alle ramen stonden en zaten mensen. Ze zaten op de daken, ze klommen in de bomen om toch maar niets te missen.

Met veel vertoon van plechtigheid werden de vonnissen voorgelezen van Moise en de anderen.

Het werd heel stil.

Er kwam eerst een lange opsomming wat deze ketters misdreven hadden. Van ieder was er een lijst met tien of twintig beschuldigingen. Daarna volgde de mededeling dat deze ketter, ondanks voortdurend aandringen, ondanks liefdevol en gestreng optreden van de dienaren van de heilige moederkerk, geweigerd had en nog steeds weigerde om zich te onderwerpen aan de genadige rechtvaardigheid van diezelfde heilige moederkerk. Hierop was maar één antwoord mogelijk: deze ketter moest worden overgeleverd aan de wereldlijke autoriteiten. De wereldlijke macht kon over het lichaam van de ketter beschikken, opdat zijn onsterfelijke ziel bevrijd en gered zou worden.

Telkens als dit gezegd werd, klonk er luid gejuich uit de menigte.

Rodrigo en Esther huilden toen Moise zo veroordeeld werd. Ze wisten, wat met dat ‘bevrijden en redden’ bedoeld werd: de dood op de brandstapel. Moise zelf reageerde niet.

[p. 62]

De gouverneur moest nu over de gestraften beslissen.

Hij maakte bekend dat, wegens de bijzondere omstandigheden, de ketters nog deze zelfde avond aan het bevrijdende vuur zouden worden toevertrouwd. Luid gejuich van het volk. Het kon niet op vandaag. Vanavond heilig vuurwerk!

Velen holden al naar de haven om daar een goed plaatsje te bemachtigen. De ketters die niet tot de brandstapel veroordeeld waren, werden geboeid. Zonder kaarsen gingen ze terug naar het paleis van de inquisiteur. Daar kregen ze iets te eten. Ze moesten er wachten tot de ketterverbranding bij de haven zou beginnen.