De brief van de sultan

[p. 36]

6. De herder in de bergen

De eerste dagen was Alessandro ongewoon zwijgzaam. Hij had er een hekel aan, dat hij zo lang onderweg was. Bij een normale reis zou hij al haast bij Dubrovnik zijn, om daarna heerlijk uit te rusten op een schip. Nu sjouwde hij hier door de bergen met een onervaren jongetje. De admiraal had hem beter ineens die brief kunnen meegeven. Nu was hem alleen maar gevraagd om Josef de weg te wijzen en een beetje op hem te passen. Als die brief zo belangrijk was, waarom lieten ze er dan zo'n jongen mee op weg gaan?

Hij keek om. Josef liep een paar meter achter het paard. Hij zag er blij en gezond uit. Hij keek naar de bergen om hem heen, streelde een kromgegroeide, kale boom langs, het pad en zong zachtjes.

Overdag was de zon al lekker warm.

Josef genoot van de tocht. Hij zong het lied dat hij in Sofia gehoord had. Elke stap gaf hem het gevoel dichterbij huis te komen. Was dit zijn geboortestreek? Hij zou het zich zo graag herinneren. Het lukte niet. Waar zou hij dan gewoond hebben? Hier woonden geen mensen. De jongens sliepen in verlaten schaapskooien, waar straks, in de lente, de herders met hun kudden terug zouden keren. Ze aten het meegebrachte gedroogde vlees en harde hompen brood. Ze dronken uit heldere beekjes waar het water tussen dikke randen ijs door stroomde. Het paard at 's nachts in de schaapskooien alles wat eetbaar was.

Langzamerhand kreeg ook Alessandro wat meer oog voor de schoonheid van het bergland. De lucht was strakblauw. Hun pad kronkelde onder de hoogste toppen langs, ze volgden beekdalen, snelle bergriviertjes. Ze liepen zolang het licht was. Alessandro had maar eenmaal eerder dit pad gevolgd, in de zomer. Toch herinnerde hij zich heel goed, waar de plekjes te vinden waren om te overnachten.

Josef zong luider, Alessandro zong mee, het lied uit Sofia, liederen uit Venetië.

Tijdens de eerste week van hun tocht kwamen ze tweemaal langs een dorpje. Een paar boerderijen en een kapelletje. Ze kochten er brood, kaas en vlees, en trokken verder. Josef herkende steeds meer woorden. Hij probeerde met de mensen te praten, maar dat lukte niet. De bergbewoners

[p. 37]

vertrouwden die jongen in zijn turkse kleren niet, zijn gebrabbel verstonden ze niet, ze wisten niet wat hij hier kwam doen. Aangezien er niemand turks of italiaans sprak moesten ze zich verstaanbaar maken door gebarentaal, aangevuld met losse woordjes.

Ze schoten flink op. Alessandro dacht dat ze over een dag of acht wel aan de kust konden zijn. Toen begon het weer te veranderen.

Er kwam meer wind, er waren wat wolken aan de lucht. Ze vonden op tijd een beschut plekje voor de nacht en sliepen een paar uur. Toen begon het te sneeuwen. De wind blies de sneeuw hun schuilhoek in. Ze moesten wel opstaan. Het was volkomen donker. Ze konden geen stap verzetten, het pad was niet te vinden. Josef en Alessandro stonden aan weerskanten van het paard, zo dicht mogelijk tegen het beest aan, om wat warmte te hebben. Zo wachtten ze op het daglicht. Na eindeloze uren zag Josef de randen van de rotsen donker tegen de grauwe lucht. Het afdakje waar ze onder schuilden werd weer zichtbaar. Zodra ze enigszins konden zien waar ze liepen, gingen ze op weg. De sneeuw lag hoog opgewaaid. Ze waadden er doorheen en vonden het pad terug. Er blies een ijskoude wind en dikke grijze wolken joegen voorbij. Ze stapten zo snel mogelijk door. Af en toe lag er een dikke wal van sneeuw op hun pad, op andere plaatsen was het glad. Het paard gleed een paar maal uit. Het werd een zware tocht die dag.

Alessandro kreeg last van zijn ogen. Hij had al eerder geklaagd over het felle licht, als in voorafgaande dagen de zon fel scheen op de sneeuw aan weerskanten van het pad. Nu streek hij met de hand langs zijn ogen en schudde zijn hoofd, alsof hij iets af wilde werpen. Josef zag het, maar begreep het niet. Hij had op dat moment genoeg aan zijn eigen zorgen. Het was moeilijk om op de been te blijven. Hij had het koud, zijn voeten deden pijn, hij had honger. Het landschap dat hij zo bewonderd had, maakte hem nu bang. Hoe moesten ze hier uitkomen? Kwam er nooit een eind aan die bergen?

Josef schrok op uit zijn gepeins door een felle kreet van pijn van Alessandro. Alessandro lag op het pad, zijn hand bloedde.

Het paard bleef staan, Josef schuifelde zo snel mogelijk naar zijn vriend toe. Die lag daar nog steeds machteloos op de grond. Hij huilde en schold op de bergen, de sneeuw, en op de kei waar hij over gevallen was. Josef knielde bij hem neer. ‘Wat is er gebeurd? Ben je uitgegleden?’ Alessandro kwam langzaam overeind. ‘Ik zie niets meer. Het is allemaal zwart, ik ben blind.’

[p. 38]

Josef begreep er niets van. Hoe kon je nu zomaar ineens blind worden? Hij verbond de gewonde hand en leidde Alessandro naar het paard. ‘Ga er maar op zitten,’ zei hij. ‘Het pad is hier niet zo steil, het zal wel gaan.’

Hij hielp Alessandro op het paard en moest toen zelf de weg verder vinden. Dat leek gemakkelijk genoeg. Het pad werd regelmatig gebruikt door mensen die van het ene dorp naar het andere reisden. Grote stenen lagen aan de kant en markeerden het smalle bergweggetje.

Laat in de middag begon het weer te sneeuwen. Het pad was nu niet meer te zien. Heel voorzichtig zocht Josef zijn weg. Alessandro wilde ook lopen, hij kreeg het koud op het paard. Josef zei, dat hij moest blijven zitten. Het was veel te gevaarlijk om hier te lopen.

Meter voor meter zwoegden ze verder. Josef begreep wel dat ze onderdak moesten vinden voor de nacht, maar waar? Het was al bijna donker en er was niets anders te zien dan sneeuw en rotsen.

Hij vertelde Alessandro wat hij zag, waar ze liepen. Hij zong een liedje om de moed er in te houden. ‘Ik geloof dat ik daar in de diepte een dorpje zie, weet jij hoe het heet?’ Alessandro antwoordde niet. Hij had moeite om rechtop in het zadel te blijven, hij was versuft van kou, hij wist niets meer. Josef zag helemaal geen dorp. Hij zag niets anders dan grimmige bergen en steeds meer sneeuw. Geen schaapskooi, geen hutje, niets waar ze beschutting konden vinden.

Het sneeuwde minder hard, maar er stak een felle, snijdende wind op, die hun de adem afsneed. Handen en voeten waren door en door koud. De wind blies door hun dikke kleren heen alsof ze niets aan hadden.

Het was al bijna donker. Josef keek uit naar een beschut plekje tussen de rotsen. Als er niets anders was moesten ze zo maar proberen de nacht door te komen. Hij had het paard nog steeds aan de teugel. Alessandro hing verkleumd en vermoeid in het zadel.

Plotseling voelde Josef het paard trekken. Met een ruk probeerde hij het bepst weer mee te krijgen, verder op het pad. Het paard weigerde, rukte weer en begon heel voorzichtig rechts van het pad af te dalen. Josef moest wel mee, het paard ging gewoon zijn eigen weg. Ze volgden een smal pad, glad van de sneeuw. Zonder aarzelen stapte het paard verder, af en toe snuivend.

Alessandro voelde niets meer. Josef was bang. Wat ging er gebeuren? Waar kwamen ze terecht?

Pas toen het paard stil bleef staan zag Josef dat ze bij een hutje aangekomen waren. Dik onder de sneeuw, weggedoken tegen de rotswand lag dit huisje op het enige vlakke stukje grond dat er te vinden was. Josef bonkte

[p. 39]

op de deur. Een kleine, donkere man deed open. Met een lantaarntje scheen hij Josef in het gezicht.

‘Zo Turk ben je verdwaald?’ bromde de man.

‘Ik ben geen Turk,’ wilde Josef zeggen, maar hij kon geen woord meer uitbrengen. Hij wees achter zich. De man tilde zijn lantaarn hoger op en zag Alessandro en het paard. ‘Wacht even,’ zei hij. Hij deed het deurtje van de hut dicht, en kwam even later aan de andere kant van het huisje weer tevoorschijn. Hij hielp Alessandro uit het zadel en leidde hem naar een wat grotere deur. Josef volgde met het paard. Ze kwamen in een lage stal, waar schapen lagen. Er stond ook een ezel. Josef vond een plaatsje voor het paard, dat meteen van het hooi begon te eten. Inmiddels had de man Alessandro bij een open vuur op een bed neergelegd. Josef hielp hem, Alessandro te verzorgen. Ze trokken zijn laarzen uit en wreven zijn voeten warm. Ze dekten hem toe met de schapevachten en lieten hem warme soep drinken. Daarna sliep hij.

Josef zat op een houtblok en warmde zich. Hij kreeg ook soep en brood.

De kleine man bekeek hem aandachtig. ‘Hoe heet je, Turk?’ Weer wilde Josef zeggen: ‘Ik ben geen Turk.’ Hij kon de woorden niet vinden. ‘Josef Yahya,’ zei hij. De man noemde zijn naam. Josef verstond alleen de voornaam: Milas. Milas vertelde dat hij als herder ver van de dorpen woonde. Het gesprek verliep moeizaam. Josef zocht naar de woorden die hij in de landstaal kende. Milas begreep hem niet. Hij was een vreemde man. Hij praatte maar zo'n beetje voor zich uit.

Josef begreep bijna alles wat hij zei. De taal kwam hem zo bekend voor. Toch kon hij niets begrijpelijks terug zeggen, hij had het gevoel dat de woorden ergens in zijn geheugen er wel waren, maar ze kwamen niet te voorschijn.

‘In de dorpen is het niet goed, Turk,’ zei Milas. ‘Daar komen teveel Turken.’ Hij lachte. ‘Teveel Turken niet goed, één Turk is een gast, twee Turken is een last. Milas houdt van rust en vrijheid, Milas houdt niet van Turken. Ben je op reis? Waar wil je heen?’

‘Dubrovnik.’

‘Dubrovnik, zo, zo.’ Milas klakte met zijn tong. Dat is nog een heel eind.

‘Waar kom je vandaan?’

‘Istanbul, Sofia.’

‘Dat is ook een heel eind. Jullie nemen wel een vreemde weg.’ Over zijn soepkom heen loerde Milas achterdochtig naar zijn bezoeker.

Josef keek om zich heen. Het huisje was erg klein. Het bestond uit één ruimte: stal en woonhuis tegelijk. Er was een heel klein deurtje aan de zijkant en een grotere deur achterin, waar ze binnengekomen waren. Aan

[p. 40]

de wand hingen ikonen, geschilderde heiligenbeelden. Ze kwamen Josef bekend voor. De warmte van het vuur was heerlijk, de soep en het brood smaakten goed, er kwam weer gevoel in zijn handen en voeten. Josef had moeite zijn ogen open te houden.

Milas wees hem een slaapplaats bij de schapen. Hij keek of Alessandro goed lag, en ging toen zelf op de grond slapen.

De volgende ochtend sneeuwde het nog harder. De wind huilde om de rotsen. Ze konden beslist niet op weg. Toen Josef wakker werd, was Milas de schapen aan het melken. Alessandro sliep nog.

Josef probeerde wat met Milas te praten. Met moeite vond hij zijn woorden. ‘Praat maar Turks,’ gromde Milas, ‘dat versta ik ook, helaas.’ ‘Je zegt steeds Turk tegen mij,’ zei Josef, ‘maar ik ben helemaal geen Turk. Ik kom uit deze streek. Als kind hebben ze me hier weggehaald.’ Milas keek hem onderzoekend aan. ‘Hier vandaan, van wie ben jij er dan een?’

‘Dat weet ik niet,’ zei Josef met tranen in zijn ogen. ‘Ze zeggen je niet wie je ouders zijn, ze zeggen je niet waar je vandaan komt.’

‘Hoe weet je dan dat je hiervandaan komt?’

‘Dat voel ik. Alles is zo bekend. Ik ben geboren in zo'n huis als dit. Ik ben christen. Mijn moeder had ook zulke ikonen. Ik herinner me die dingen.’

‘En je vader? Weet je wie je vader is?’

‘Van mijn vader herinner ik me niets meer.’

Alessandro bewoog, kreunde, en probeerde op te staan.

Milas en Josef verzorgden hem. Josef vertelde wat er gebeurd was, hoe Alessandro zomaar over een steen gevallen was, dat hij niets meer zag. Milas knikte. ‘Blind hè? Dat komt wel meer voor. Dat gaat wel over. Hier in de bergen weten we daar wel raad mee. Wij zijn niet zo dom als de Turken denken.’

Hij maakte een viezig brouwseltje van gedroogde kruiden en water, drenkte een lap daarin en legde de natte doek zo warm mogelijk op de ogen van Alessandro. Daarna ging hij verder met zijn schapen.

Josef bleef bij Alessandro zitten. Hij vertelde waar ze waren, dat het buiten nog sneeuwde. ‘We zijn hier veilig,’ zei hij. ‘Milas zal je beter maken en dan reizen we gewoon verder. ‘Doet je hand nog pijn?’

‘Nee,’ zei Alessandro slaperig. Hij lag op zijn rug, de doek over de ogen en zo sliept hij weer in.

Ze konden twee dagen geen stap buiten de deur zetten. De sneeuwstorm raasde al die tijd om het huis, om de rotsen.

Alessandro sliep vrijwel steeds. Hij klaagde dat het kruidensap in zijn ogen

[p. 41]

prikte. Milas grinnikte. ‘Dat is een goed teken,’ zei hij.

Milas vertelde Josef iets meer over zijn eigen leven. Hij had tien jaar dienst moeten doen in het turkse leger. Na die tien jaar was hij ver van de mensen gaan leven als schaapherder. Hij noemde Josef nog steeds ‘Turk’, maar het klonk nu vriendelijker.

Josef slaagde er niet in, iets meer te weten te komen over zijn eigen verleden. Milas wilde niet over de kindertransporten praten. Josef wist heel zeker, dat dit zijn geboortestreek was. Hoe kon het anders? Elk voorwerp, elk woord kwam hem bekend voor. Het was, alsof er voor zijn verleden sluiers hingen. Als hij die sluiers weg kon rukken, zou hij ineens alles weer weten. Hij vroeg of de herder in de dorpen moeders kende die hun kind kwijtgeraakt waren. Milas werd daar heel kwaad om.

‘Of ik moeders ken die hun kind kwijt zijn? Natuurlijk ken ik die! Mijn eigen broertje hebben ze weggehaald. O, denk maar niet dat jij dat bent, dat is veel langer geleden. En later moest er weer een van elke tien mannen in het leger en weer moest mijn moeder een zoon afstaan. Toen ik terugkwam was ze al gestorven, mijn vader was al eerder dood. Begrijp je nu hoe dat hier gaat, Turk?’

Josef zweeg. Hij wist zeker dat hij op het goede spoor was, maar van de verbitterde herder zou hij niet veel wijzer worden.

Na de sneeuwstorm klaarde het weer ineens op.

Josef vroeg aan Milas of ze verder konden reizen. De herder keek bedenkelijk. ‘Jij kan wel verder,’ zei hij. ‘Maar of hij al reizen kan?’

‘Ik wil ook verder,’ zei Alessandro, die het hele gesprek gevolgd had. ‘Mijn hand is beter en mijn ogen doen al niet meer zoveel pijn.’ Hij nam de doek weg, ging rechtop zitten en zei: ‘Ik zie jullie, ik zie jou Josef, ik zie jou herder.’

Ze besloten verder te reizen.

De herder verbond de ogen van Alessandro opnieuw. Hij mocht nog niet in het felle zonlicht kijken. ‘Ik zal jullie op weg helpen,’ zei Milas. Alessandro moest op de ezel gaan zitten, Josef leidde het paard, en daar gingen ze: Milas voorop. Hij bracht de jongens naar een wat makkelijker te volgen weg.

‘Volg deze rivier en je komt vanzelf bij de kust.’

Alessandro werd op het paard gezet.

Jozef wilde Milas bedanken, maar daar wilde de herder niet van horen.

‘Als je hier echt thuishoort Turk, dan kom je later maar terug. Bij Milas de herder ben je altijd welkom.’

De jongens bereikten veilig de kust.

[p. 42]

Alessandro kon de doek van zijn ogen nemen. Hij zag weer alles. Hij hoefde niet meer op het paard te zitten.

Van Perovia merkten ze niets meer. Dat kon ook niet want Santos Perovia zat al in Venetië.

Veilig buiten het bereik van de turkse wet wachtte hij op Josef, wachtte hij op de brief van de sultan.

Langs de kust kwamen de jongens in Dubrovnik, dat de Venetianen Ragusa noemden. Het was een dichtbevolkt stadje, aan de voet van de bergen. Er was een kasteel en er waren stevige stadsmuren. Ragusa was een zelfstandige republiek, die zowel de Turken als de Venetianen te vriend probeerde te houden.

Er waren veel schepen in de kleine haven.

Alessandro zag er vele oude bekenden.

Zonder moeite vond hij een schip dat hem en Josef naar Venetië kon brengen. Het paard kwam bij een boer net buiten de stadspoort. Bij een volgende reis zou Alessandro het daar weer ophalen.

Laat in de middag voeren ze uit. Voor Josef was het zijn eerste zeereis. Vanaf het zacht deinende schip keek hij naar de kust. Daar ergens achter die bergen woonde Milas. Daar ergens was zijn geboorteplaats. Als hij de brief niet bij zich had zou hij zo terug willen gaan. Terug naar zijn eigen verleden. Hij zou uit willen vinden wie hij nu eigenlijk was: Josef Yahya, een Turk, of een bewoner van de bergen? Maar eerst was er de brief.

De brief moest naar Venetië.

Vanaf januari 1602 was de brief van de sultan onderweg, het was nu begin maart. Het zou nog lang duren voor de brief in Nederland kwam. Anderen zouden er mee te maken krijgen. Anderen, die tussen januari en maart op weg waren naar de brief, zonder het te weten.

Anderen, zoals Jacob Valk. In januari voer hij op De Fortuin uit. Bestemming: Venetië. Tussenhaven: Faro in Zuid-Portugal.

Anderen zoals Rodrigo en Esther Perreira in Faro. Twee kinderen die op een vreemde manier aan een lange reis zouden beginnen. Een reis met Jacob Valk en, op den duur, een reis met de brief.

Op verschillende plaatsen gebeurden er dingen, die met de brief te maken zouden krijgen.

Wat gebeurde er bijvoorbeeld in Portugal tussen januari en maart 1602?