De brief van de sultan

[p. 17]

3. De brief

In juli begon Santos Perovia zijn reis naar Turkije. Door allerlei tegenslagen kwam hij pas in december in Istanbul aan.

Het plan dat hij bij Nieuwpoort zomaar bedacht had, leefde steeds sterker bij hem. Als hij een officiële brief van de sultan kon krijgen, gericht aan prins Maurits, waarin zijn plan opgenomen was, dan hadden beide vorsten behoefte aan een betrouwbare bemiddelaar. En wie moest dat zijn? Santos Perovia! En wat zou dat voor hem betekenen? Veel geld! Geld om zijn reizen te betalen. Geld voor zijn bedienden. Geld om te kunnen leven zoals het de afgezant van twee vorsten past. Nee, hij zou het anders doen. Hij zou op dezelfde wijze blijven reizen en werken als hij nu deed, onopvallend, armoedig als het nodig was. Zo zou hij in stilte het verdrag tussen de twee vijanden van Spanje voorbereiden. Als alles geregeld was kreeg hij zijn betaling. In puur goud moesten ze hem betalen, in puur goud. Dan kon hij als een rijk man terugkeren in zijn geboortestad Tunis. Zou hij op weg daarheen nog even in Spanje een bezoek aan het hof brengen? Ze daar zeer interessante geheimen verkopen? Het duizelde Santos Perovia. Wat een mogelijkheden!

Santos Perovia haastte zich door de smalle, drukke straten van Istanbul.

Hij wist precies waar hij zijn moest. Niet rechtstreeks naar het paleis van de sultan. De sultan was onbereikbaar voor een man als Perovia. Slechts weinigen hadden toegang tot de verheven heerser over Turkije, de man die regeerde over een groot deel van Europa, die het oostelijk deel van de Middellandse zee beheerste. De man wiens macht gevoeld werd tot ver in Noord-Afrika. Die vorst kon je niet zomaar even in zijn tent op het slagveld bezoeken. Die vorst leefde ver van zijn volk in de afzondering van zijn grote paleis, een ommuurde stad in de stad, een wereld apart.

Santos Perovia was op weg naar een van de mensen die regelmatig aan het hof ontvangen werden, een man met macht en invloed en bovenal een man die graag contacten legde met west-europese landen: Khalil Pasha.

Khalil Pasha, de beroemde admiraal. De man die zich onderscheiden had in de dienst van zijn vorst in de strijd op zee, maar die ook een goede minister geweest was, succesrijk legeraanvoerder, bekwaam gouverneur van een provincie. Naar deze Khalil Pasha ging Santos Perovia. Hem legde hij het plan voor.

[p. 18]

Het duurde drie dagen voor hij bij de machtige man ontvangen werd. Een kort gesprek. Binnen een uur stond Perovia weer buiten. Hij moest over een week terug komen. Maar een week later had de machtige man geen tijd. De heer Perovia was volgende maand van harte welkom. Het plan van de heer Perovia had alle aandacht van de machtige Khalil Pasha. De machtige Khalil Pasha zou het binnenkort onder de aandacht brengen van de sultan.

Het werd 1601. Santos Perovia meldde zich weer bij het huis van admiraal Khalil Pasha. Een bediende liet hem binnen. Nu zou het beslissende gesprek plaatsvinden!

Perovia moest wachten in een zijkamertje. Een secretaris kwam na een uur bij hem. De admiraal was nog steeds geïnteresseerd in het plan. Hij zou het in de komende maanden ongetwijfeld met de sultan kunnen bespreken. Op dit moment was dat helaas nog niet mogelijk. De heer Perovia zou ongetwijfeld begrijpen dat zo'n delicate zaak uiterst voorzichtig aangepakt moest worden.

De heer Perovia bleef beleefd. Hij zei dat hij er alle begrip voor had dat de admiraal zo voorzichtig moest zijn. Hij zou geduldig wachten. Hij zou spoedig terugkomen, enzovoorts.

Maar de heer Perovia begreep vooral dat hij op een verschrikkelijke manier aan het lijntje gehouden werd. De beleefde heer Perovia was woedend. Hij wilde zich niet opnieuw met lege handen weg laten sturen.

Hier stak meer achter. Khalil Pasha speelde een spelletje met hem. Wat was er intussen allemaal al gebeurd? Had Khalil Pasha al iemand anders naar Maurits gestuurd met een brief van de sultan? Perovia moest hier meer over weten en hij zou dat ook te weten komen, of Khalil Pasha het wilde of niet.

Het gesprek met de secretaris duurde lang. Perovia informeerde naar het werk van de secretaris, een zeer verantwoordelijke functie. De hoge heren dachten wel altijd dat zij de slimsten waren, maar wat zouden ze zijn zonder hun secretaris? Stakkers, nietwaar? Maar waardeerden ze dat? O nee, alle eer was altijd voor de baas en de secretaris werd vergeten. Natuurlijk, de machtige Khalil Pasha was niet zo. De nobele Khalil Pasha zorgde ongetwijfeld beter voor zijn personeel.

De secretaris liet zich door de vriendelijke heer Perovia verleiden tot enkele kritische opmerkingen over zijn heer en meester. Zo goed hadden ze het echt niet bij de admiraal, de betaling was maar matig en je moest op alle uren van de dag en soms zelfs 's nachts klaarstaan. Toen hij hier kwam was hem beloofd dat hij jaarlijks nieuwe kleren zou krijgen en kijk eens wat hij aanhad: drie jaar oud, versleten.

[p. 19]

Perovia schudde treurig zijn hoofd. Dat was toch te erg. Hoe kon men zoiets doen. Zo'n bekwaam man als de secretaris zo slecht belonen. Hij boog zich vertrouwelijk voorover. ‘Daar is wel iets aan te doen. U bent een aardige man, ik voel voor u als voor een vriend. Sta mij toe u een kleinigheid te geven, een kleinigheid om nieuwe kleren te kunnen kopen.’ Hij drukte de secretaris een goudstuk in de hand. ‘Nee, nee, geen sprake van. U mag dit niet weigeren. Ik geef het u als vriend. Vrienden zijn er om elkaar te helpen. Ik ben u dankbaar dat ik u deze kleine dienst kan bewijzen. O, als toch uw meester eens even scherpzinnig en voortvarend zou zijn als u bent. Al maanden ligt de zaak stil, terwijl er zoveel haast mee is. Kon u het maar zelf afhandelen. Ik geloof dat we binnen een uur klaar zouden zijn.’

De secretaris zei dat hij eigenlijk niet wist waar het over ging. De admiraal had hem er niets over verteld. Was het een geheime zaak?

Perovia deed heel gewichtig over de gesprekken die hij met vorsten in heel Europa voerde. ‘Aan alle hoven ben ik welkom, vorsten begroeten mij als hun broeder. Hebt u wel eens gehoord van prins Maurits? Nee? Hij is een machtig man in het noorden van Europa. Hij is de beste veldheer van alle tijden. Ik heb met mijn eigen ogen gezien hoe zijn troepen het spaanse leger versloegen. Ik ben daar bij geweest. Jazeker mijnheer, wat denkt u wel. Vorig jaar was dat. Vanaf een heuvel vlakbij de zee heb ik dat gevecht gezien. Het strand is daar heel breed. Zoals daar gevochten is, mijnheer, ik zou u daar uren over kunnen vertellen. 's Avonds heeft die prins Maurits mij in zijn tent ontvangen. Tot diep in de nacht hebben we er zitten praten. Over dat grote gevecht natuurlijk, maar ook over staatszaken, geheimen, grote, belangrijke zaken. Ik zal u iets zeggen mijnheer, u bent een ontwikkeld man, u bent intelligent, dat zie ik, u weet iets van de wereld.’ Santos Perovia sprak zacht en indringend verder. ‘Ik zal u iets zeggen mijnheer, er gaan in Europa grote dingen gebeuren. Grote dingen. Op weg hierheen ben ik vorig jaar nog bij de franse koning geweest en die heeft het mij ook verzekerd: Eer we een jaar verder zijn gebeuren er grote dingen. Ik hoef een intelligent man als u natuurlijk niet te vertellen dat het om Spanje gaat. Iemand met uw inzicht in de internationale politiek hoef ik dat niet te zeggen. Alle vijanden van Spanje verenigen zich, en waar blijft Turkije? Kunt u zich indenken, wat het voor mij betekent dat ik uitgerekend in dit land niet rechtstreeks van man tot man kan praten met de vorst? Wat overal de gewoonste zaak van de wereld is, is onmogelijk in Turkije. Uw sultan is een wijze vorst, die als een vader voor zijn onderdanen zorgt. Maar kent hij zijn volk? Nee mijnheer, hij kent alleen zijn ministers, zijn generaals, zijn admiraal. Alle berichten over zijn volk, maar ook alle

[p. 20]

nieuws uit de wereld hoort hij via die hofhouding. Mijn bericht is van levensbelang voor Turkije. Hoort de vorst het? Nee, zijn admiraal heeft geen tijd. Is er al iets gedaan aan de zaak waarover ik spreek?’

De secretaris herhaalde, dat Khalil Pasha met hem nergens over gesproken had. Perovia kwam stapje voor stapje te weten dat er beslist nog geen belangrijke brief verzonden was naar het buitenland. De secretaris verzekerde hem dat alle brieven via hem gingen. Hij moest inschrijven welke brieven verzonden werden, welke er binnenkwamen.

Toen Perovia wegging was hij al zo bevriend met de secretaris, dat deze hem beloofde de zaak goed in de gaten te houden. De secretaris zou Perovia zo goed mogelijk helpen.

Er verstreken maanden.

De admiraal voer uit en bleef weg tot september.

Perovia bleef volhouden. Hij bezocht de secretaris regelmatig, praatte gezellig met hem en gaf hem af en toe wat geld - uit vriendschap -.

Pas in december 1601 ontving Khalil Pasha zijn hardnekkige bezoeker.

De admiraal zat in een prachtig gewaad in de grote ontvangstzaal van zijn huis. Op een lage tafel voor hem lag een kostbaar sierzwaard dat de sultan hem geschonken had na deze zomer, uit dank voor de grote overwinningen die Khalil Pasha op zee behaald had.

Perovia moest midden in de zaal gaan zitten. De secretaris zat onopvallend terzijde.

Khalil Pasha sprak niet over het plan van Perovia, hij noemde niet één keer de brief van de sultan. Hij wilde wel alles weten over de contacten die Perovia had met prins Maurits en met andere vorsten.

Zijn vragen waren vriendelijk, en hij knikte bij elk antwoord. Perovia voelde zich slecht op zijn gemak. Khalil Pasha bleek heel veel te weten van allerlei europese vorsten. Toen Santos Perovia zelfverzekerd vertelde over zij bezoek aan de franse koning, informeerde Khalil Pasha terloops of de verbouwing van de zuidvleugel van het paleis al voltooid was. Perovia loog dapper verder.

Aan het eind van het gesprek waagde Perovia het, naar de briefte vragen. Khalil Pasha verzekerde hem dat daaraan gewerkt werd. Waarschijnlijk zou hij er de volgende maand met de sultan over spreken.

Perovia stond weer op straat. Volgende maand! Dat kon toch niet! Het was nu al december. Straks was het alweer nieuwjaar. Moest hij nu maar rustig tot 1602 wachten op een brief, die hij al meer dan een jaar geleden gevraagd had?

[p. 21]

Binnen zat Khalil Pasha in gedachten verzonken. Zijn secretaris stuurde hij weg. Nadenkend staarde hij naar het met juwelen versierde zwaard. Het plan van Perovia had hem wel degelijk het hele jaar bezig gehouden. Beter dan wie ook in het turkse rijk zag de admiraal dat Turkije moest proberen samen te werken met andere vijanden van Spanje. Die samenwerking moest doorgaan ondanks het verschil in godsdienst. Met Frankrijk was er al vanaf 1536 een verdrag en dat was toch ook een christelijk land. Het ideaal van admiraal Khalil Pasha was een samenwerking tussen de zeemachten van Marokko, Venetië, Nederland en Turkije, en daarnaast samenwerking in de landoorlogen tegen Spanje met Frankrijk en de Nederlanden.

Het was moeilijk geweest om de sultan er van te overtuigen dat er een vriendelijke brief geschreven moest worden aan prins Maurits. Die brief was er nu. Khalil Pasha had de brief al een maand in zijn bezit. Zijn secretaris wist daar niets van. Niemand wist er iets van. Alleen de geheimschrijver van de sultan, de sultan zelf en de admiraal kenden de brief. Er stond niet veel meer in dan dat de sultan de komst van een nederlandse ambassadeur zou verwelkomen, om de mogelijkheden van samenwerkingen tussen beide landen te onderzoeken. De brief was een heel voorzichtige opening naar latere besprekingen, een voorzichtig begin, meer niet.

Toch was het een uiterst belangrijke brief.

Khalil Pasha zocht een volkomen betrouwbare koerier voor die brief. Santos Perovia was een oplichter, dat had hij wel door; op veel schijnbaar onbelangrijke vragen over de europese hoven had hij volkomen verkeerde antwoorden gegeven.

Perovia viel dus af. De man moest aan de praat worden gehouden tot de brief goed en wel onderweg was, daarna zou de admiraal Perovia voorgoed wegsturen.

Zijn secretaris? Nee, die was te dom.

De koerier die Khalil Pasha zocht moest onopvallend zijn, betrouwbaar en slim. De reis naar Nederland was lang en gevaarlijk. De koerier moest eerst over land van Istanbul naar Dubrovnik reizen, dan per schip naar Venetië.

Bij de brief van de sultan zou Khalil Pasha een tweede brief voegen, gericht aan Hendrik van der Mijle, koopman in Venetië, Nederlander, broer van de secretaris van prins Maurits. Van der Mijle kon de koerier verder helpen.

De reis zou vanaf Venetië verder per schip gaan, of over land. In beide gevallen bedreigden de koerier en de brief vele gevaren.

Die koerier... wie moest hij daar voor nemen?

[p. 22]

Khalil Pasha luidde een bel. De secretaris verscheen. ‘Laat Josef Yahya bij mij komen,’ zei de admiraal. De secretaris boog en verdween.

Even later kwam Josef Yahya binnen. Een tengere jongen van ongeveer veertien jaar. Hij was als vijfjarig kind uit zijn geboorteland Bulgarije naar Istanbul gebracht. Hij was christen. Zijn volk was door de Turken verslagen en elk jaar moesten deze christenen één van elke tien vijfjarige jongetjes afstaan aan de sultan. Josef was aan het turkse hof opgevoed met vele andere christelijke kinderen. Ze leerden alles over het mohammedaanse geloof, velen werden ook mohammedaan, zij kregen bijzondere voorrechten. Allen wisten ze dat ze hun ouders, hun vaderland nooit terug zouden zien. Hun opvoeding was zorgvuldig en goed. Ze leerden alles wat ontwikkelde Turken hen konden leren. Josef werd tolk, dragoman noemde men dat. Als dragoman genoot hij het vertrouwen van de sultan, maar omdat hij weigerde mohammedaan te worden kreeg hij het steeds moeilijker aan het hof.

Khalil Pasha wist dit. Hij wist ook dat de sultan de jongen liever buiten het paleis aan het werk zag. Toen Khalil Pasha om een bekwame tolk vroeg was het te verwachten, dat de sultan Josef Yahya meegaf.

De admiraal wist dat Josef betrouwbaar was; hij was intelligent, hij sprak vele talen, en hij kon beter een poosje buiten Turkije blijven.

Het gesprek met Josef Yahya duurde maar kort.

De admiraal legde hem uit wat voor brief hij moest wegbrengen. Hij wees op de gevaren en hij vroeg of Josef het aandurfde. Josef lachte. Of hij het aandurfde? Natuurlijk wel. De admiraal wees er nogmaals op dat het een moeilijke en gevaarlijke reis zou worden. Beschermend sloeg hij zijn arm om de schouder van de jongen. ‘Je zult onopvallend moeten reizen, Josef, en toch moet je zo vlug mogelijk in Venetië komen. Daar geef je de brief af, en dan hoor je wel hoe je verder moet gaan, De echte brief van de sultan houd je bij je.’ Josef knikte ernstig. Hij zou zijn best doen.

Rustig pratend liepen de admiraal en de jongen de zaal uit.

Achter een gordijn stond de secretaris. Hij had het hele gesprek woord voor woord verstaan. Door een poortje achter in de tuin glipte de secretaris weg. Hij haastte zich naar het huis waar hij Santos Perovia kon vinden. Eindelijk had hij belangrijk nieuws!