Balthazar Gerards. Moordenaar en martelaar

[p. 12]

Balthazar Gerards en de moord te Delft in beeld

De merkwaardigste afbeelding (zie no. 1) is het hiervoor beschreven schilderij in Arbois, een aardig stadje op enige afstand van Balthazars geboortedorp.

In 1611 verscheen in Antwerpen het boek 'Opus Chronographicum' van Beijerlinck. Bij no. 2 zien we de afbeelding van Balthazar Gerards die in dat boek afgedrukt is.^1.. Uit de achttiende eeuw komen de afbeeldingen

Fig. 2. HA 1325 portret Balthazar Gerards. pentekening, ongedateerd. maat 88×77 mm.

1. De foto's zijn vervaardigd door de Gemeentelijke Archiefdienst te Delft. De code bij de onderschriften geeft aan waar de prenten zich in de historisch-topografische atlas van het Delftse Archief bevinden.

[p. 13]

no. 3 en 4. Het is niet bekend waarop de kunstenaars hun weergave van Gerards baseerden. Waarschijnlijk hebben ze hun fantasie gebruikt. Onderlinge beinvloeding lijkt aanwezig.

Drie zestiende-eeuwse prenten geven in een vervolgverhaal de voornaamste gebeurtenissen van juli 1584, no. 5, 6 en 7, allen vervaardigd door Frans Hoogenberg en uitgegeven in 1588.

Op no. 5 staan vier delen van het verhaal: Rechts boven meldt een page aan de prins van Oranje dat er iemand naar hem vraagt. De prins staat op van de tafel en midden in de prent zien we hem in een aangrenzend vertrek. De moordenaar schiet, de page heft de handen in de lucht en roept om hulp. Links op de prent zien we Balthazar Gerards wegrennen met de page achter hem aan. Uit de kelder komen hellebaardiers. Het laatste beeld zien we links op de achtergrond. Dicht bij de stallen grijpen de soldaten de moordenaar.

Op gravure no. 6 zien we de executie van de moordenaar en no. 7 geeft een beeld van de plechtige begrafenis van de prins.

Op geen van de gravures van Hoogenberg is de topografie in overeenstemming met de werkelijkheid. Hoewel het hier de oudste platen betreft die we hebben en de kunstenaar dus heel goed naar de werkelijkheid kon werken, heeft hij toch eerst en vooral het verhaal willen vertellen. Gebouwen en straten kloppen niet, het verhaal wordt echter voor stap verteld. Op no. 7 is bij de echte gravure in het Delftse gemeentearchief zelfs heel duidelijk te lezen wie er in de begrafenisstoet meeliepen.

Beeldverhaal

De bekendste afbeelding van de moord te Delft zien we bij no. 8. Deze gravure van J. Luyken ontstond rond 1700. Bij de weergave van de situatie is ook hier nogal wat fantasie gebruikt, maar het geheel vertelt het verhaal wel op spannende wijze. Het schot gaat gepaard met hevige rookontwikkeling, een dramatisch effect dat in alle tijden door schilders en tekenaars van dit voorval benut wordt. Dat zo'n afbeelding een eigen leven kan gaan leiden en geïmiteerd wordt blijkt uit no. 9. We zien hier een zeer vereenvoudigde weergave, die bij een versje geplaatst werd (19e eeuw).

Een keuze uit de vele prenten, die in de negentiende eeuw aan ons onderwerp gewijd werden, geeft tezamen een soort beeldverhaal van de opeenvolgende gebeurtenissen. Bij alle afbeeldingen geldt, dat de kunstenaars zich meer blijken bezig te houden met een dramatische vertelling ter verhoging van het nationale gevoel, dan met een historisch gefundeerde weergave.

[p. 14]

no. 10 - De prins gaat naar de eetzaal. Louise de Coligny, verontrust door het ongure uiterlijk van Balthazar Gerards, vraagt haar echtgenoot wat die man van hem wil. De prins stelt haar gerust.

no. 11 - Na de maaltijd haalt de prins het gevraagde paspoort. Heel even staan moordenaar en slachtoffer oog in oog, het schot zal enkele seconden later klinken.

Deze ets van Herman ten Kate heeft een grote dramatische spanning. Dat de prins niet de trap afkwam, maar juist bezig was naar boven te gaan is voor de kunstenaar van ondergeschikt belang.

no. 12 - Het schot zelf. Houtgravure naar een tekening van Willem Steelink.

no. 13 - Het slachtoffer valt. Pentekening van J.A. Kruseman.

no. 14 - Dezelfde situatie, nu met vluchtende moordenaar.

no. 15 - Van Ch. Rochussen is deze weergave van de situatie meteen na het fatale schot. Ook hier volop dramatiek en spanning.

no. 16 - De gewonde wordt weggedragen. Schets van I. Israels.

no. 7 - Het sterfbed van de prins weergegeven door Kruseman. Temidden van de ontreddering en het verdriet neemt de jonge Maurits zich plechtig voor de taak van zijn vader te voltooien. De zeer jonge Frederik Hendrik, geboren 29 januari 1584, zit nog bij zijn moeder op schoot.

Er zijn nog vele afbeeldingen van de moord te Delft gemaakt.

De achttiende-eeuwse historicus J. Wagenaar nam een illustratie op, waarvan heel veel edities bekend zijn, die onderling heel kleine verschillen vertonen.

De moord is hier meer een sierlijk ballet dan een terroristische aanslag. (no. 18)

Een Engels boek uit de 19e eeuw verplaatst de moord naar de eetzaal (no. 19), terwijl men op een Franse staalgravure uit 1852 een schietpartij op straat ziet (no. 20).

Een eenvoudige schoolplaat uit het begin van de 20e eeuw geeft voor het eerst in de lange reeks illustraties vrij precies weer wat er gebeurde: De prins gaat de trap op, op de tweede trede staande wordt hij aangeroepen. Balthazar Gerards schiet en zal meteen daarna trachten te ontvluchten. (no. 21)

Uit de hiernavolgende hoofdstukken zal de lezer hopelijk een beeld krijgen van wat er in Delft is voorgevallen op 10 juli 1584 en hoe het zover kon komen.

Op de eerste illustratie zagen we hoe Balthazar Gerards hemelse eer ten deel viel. No. 22 toont de tegenovergestelde visie: Op een prent vol symboliek zien we Oranje, tronend in de hemel. Een hemelse figuur zet hem de lauwerkrans op het hoofd.