Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

§ 3. Hollandse Toneel.

In hierdie tydperk leef die Hollandse toneel weer op. 'n Luister soos voorheen bereik hy egter nie. Daar word naar verhouding minder gespeel; die gehore is meer beperk; die lokale kleiner en minder geskik vir grootse onderneminge. Veral Boniface is van die Kaapse toneel verdwyn. In Natal laat hy hom egter nie onbetuig op toneelgebied nie⁶⁾. Die Metodistiese invloede leef nog na in die ‘privaatheid’ van die geselskappe, in die grotere nadruk op die goeie sedelike uitwerking van toneel gelê, en in enkele ander dinge⁶⁾.

Besonder tiepies van die Hollandse toneel is die manier waarop dit gedurende die Anti-Bandiete Agitasie die weerspieëling word van maatskaplike toestande⁷⁾. Die leiding is veral in die hande van jonge, gebore Afrikaners, die voortsetters van die tradiesie geleer in die vorige periode.

Die herlewing begin met Tot Nut en Vermaak in 1842, sedert 1844 verenig met Door Yver Vruchtbaar, 'n nuwe geselskap, uit 1843. In 1847 sal hierdie beroemde ou geselskap T.N. en V. verdwyn, hoewel hy ongetwyfeld onder gewysigde naam nog 'n tydlang voortleef.

Maar sedert 1849 bestaan (weer)⁸⁾ Door Yver bloeit de

6) Sien bls. 495.

6) Sien bls. 495.

7) Sien bls. 455.

8) Sien bls. 452.

[p. 442]

Kunst, wat met onderbrekinge tot 1910¹⁾ voortbestaan. Soos T.N. en V. in die eerste helfte van die 19^de Eeu die groot bestendige geselskap was, so word D.Y. bl. de K. dit in die twede helfte. Die groot figuur van die geselskap was J.C. Combrink²⁾. Sy eintlike tydperk van belang val egter buite ons bestek. Alleen van 1866-1886³⁾ sal D.Y. bl. de K. deur die Rederykerskamer Aurora (onder die leiding veral van Melt Brink) oorvleuel word.

Ons sien in hierdie periode hoe die toenemende verengelsing van Kaapstad die Hollandse toneel in die gedrang bring. Dit, saam met die opkoms van vaste populêre Engelse beroepstoneel (Sefton Parry e.a.), sal die Hollandse toneel byna tien jaar lang oorweldig, tot in 'n volgende periode, die ontwaakte Hollands-Afrikaanse nasionale bewussyn die Hollandse toneel 'n nuwe periode van bloei laat tegemoetgaan.

1) Ons Land 17 Mei 1910 e.v. Die vorige voorstellinge van D.Y.b.d.K. was in 1897 (O.L. 6 Jul. '97 e.v.), miskien in waarheid as die end van die geselskap te beskou. Vgl. bls. 463.

2) Z.A. 24 Sept. '68 e.v.; O.L. 4 Jun. 1910.

3) Vbd. 5 Okt. '67; Z.A. 12 Aug. '67 e.v.; Die Huisgenoot Jul. 1921 bls. 81.

a. Tot Nut en Vermaak.

Tot N. en V. begin in September 1842⁴⁾ met die volgende advertensie: ‘Privaat Hollandsch Liefhebbery⁵⁾ Schouwburg Tot Nut en Vermaak. De Inteekenaren worden verwittigd, dat de vertooning op Woensdagavond den 14^den dezer, zal plaats hebben, en worden verzocht hunne Toegang-kaartjes’⁴⁾ by die Zuid-Afrikaan te kom afhaal.

Vermelding van ander voorstellinge vir hierdie jaar besit ons nie. Dit lê egter voor die hand dat hierdie voorstelling nie die enigste sou gewees het nie.

Die jaar 1843 word die mees produktiewe op gebied van Hollandse toneel in hierdie tydperk. Tot Nut is in wedywering met 'n ander geselskap, Door Yver Vruchtbaar. Vandaar ook dat dit so goed adverteer⁶⁾. Die geselskap begin reeds vroeg. Vir Vrydag 5 Mei⁶⁾ - hierdie dag bly die gewone tot 1844⁷⁾ - word aangekondig, die ‘eerste Vertooning van dit Saizoen... In de Roelandstraat, No. -’. 'n Intekenlys lê by die Zuid-Afrikaan.

Daar volg op

2 Junie⁸⁾: De Trouwring (Lembert) en Het Zal Laat Worden (Meyer).

4) Z.A. 9, 13 Sept. '42.

5) Gewoonlik is die ‘Hollandsch’ weggelaat. Later heet dit ‘Privaat Liefhebbery Schouwburg; Het Privaat Hollandsch Tooneellievend Gezelschap’ ens. (Z.A. 1 Sept. '43 e.v.) Een keer heet dit bloot ‘Tooneellievend Gezelschap’ (Z.A. 28 Apr. '43).

4) Z.A. 9, 13 Sept. '42.

6) Z.A. 28 Apr., 25 Mei '43.

6) Z.A. 28 Apr., 25 Mei '43.

7) Sien bls. 488-489.

8) Z.A. 30 Mei, 2 Jun. '43.

[p. 443]

Van hierdie voorstelling sou Sam Sly gesê het¹⁾: ‘the apparatus and company (was) not sufficiently arranged or organised to pass judgment. Of course, it came not within the pale of criticism. It is sufficient to remark that the audience were pleased, and went away satisfied’. Dan verbeter sy mening wel later²⁾!

14 Julie³⁾: De Verzoening, of De Broedertwist (Kotzebue) en Wie Weet waar voor het Goed is? (Kotzebue, vertaal deur van Esveldt Holtrop).

By hierdie geleentheid sou 'n Engelsman wat aanwesig was, gesê het dat hy die stukke nie kon verstaan nie maar kon ‘perceive the passions and mark the exits’⁴⁾.

8 Augustus⁵⁾ (Dinsdag): Het Verloren Kind (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop) en De Verwarring (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop).

13 September⁶⁾ (Woensdag): Volsan, of De Menschenhater door Tegenspoed (naar die Frans deur J.D. Villenhoven), Tsp. in 3 Bed., met nuwe kleding en dekorasies, en Het Misverstand, of Elk is een Dief in Zyne Neering (vertaal deur v.d. Vijver), Bs. met sang in 1 Bed. - In die sang kan ons duidelik die wedywering met D.Y.V. herken, wat daarmee begin het⁷⁾.

27 Oktober⁸⁾: De Kluizenaar op het Eiland Formentera, Tsp. in 5 Bed. van Kotzebue, en Jocrisse in (eenen) Nieuwe Dienst (Dorvigny), ‘voor deszelfs (T.N. en V.) zesde en Laatste Representatie.’ Beide stukke is oubekendes sedert lange tyd.

'n Vrugbare jaar word ook 1844, maar nou deur die verbonde kragte van die twee voorheen wedywerende geselskappe.

Dit sal dus goed wees om eers die lotgevalle van Door Yver Vruchtbaar na te gaan.

1) Laidler, Annals ens. bls. 49.

2) Sien verder.

3) Z.A. 7, 14 Jul. '43.

4) Laidler, Annals ens. bls. 48 e.v.

5) Z.A. 1, 4, 8 Aug. '43.

6) Z.A. 1, 8 Sept. '43.

7) Sien bls. 444.

8) Z.A. 24, 27, 31 Okt. '43.

b. Door Yver Vruchtbaar.

In die vorige tydperk het twee geselskappe⁹⁾, een in Kaapstad en een in Stellenbosch, onder hierdie naam bestaan. Hierdie geselskap sal egter 'n nuwe wees, miskien met enkele lede van die ou geselskappe of met die kindere van voorheen daarin, deur wie die ou naam weer in lewe kon geroep wees. Onder ‘Liefhebbery Tooneel’¹⁰⁾ word in Julie aangekondig¹¹⁾, dat ‘Het Privaat Hollandsch Liefhebbery Tooneel Gezelschap Door Yver Vruchtbaar... voor hunne eerste

9) Sien bls. 251 e.v.

10) In Hoopstraat, sien bls. 486.

11) Z.A. 7, 11, 14, 18 Jul. 1843.

[p. 444]

Vertooning’, vermoedelik op 21 Julie¹⁾, sal opvoer Clemence en Waldemar, Tsp. in 3 Bed., deur Pelletier Volméranges, gevolg deur Het Losse Schot (vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Kl. Bs. in 1 Bed.

Die voorstelling moes 'n sukses gewees het. Op 4 Augustus²⁾ word dit ‘op byzonder en dringend verzoek’ herhaal, met De Gevaarlyke Buurman (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop) as ekstra toevoeging.

Vermoedelik op 1 September³⁾ volg Blanko, of De Onzigtbare Man, Trs. met ‘Koorzang en Dans’, en Vier Schildwachten op een Post (Vogel, vertaal deur Sauer). Hierdie sang-element was dit wat T.N. en V. tot soortgelike onderneminge geprikkel het⁴⁾.

Op 6 Oktober⁵⁾ word Blanko op besondere versoek herhaal, gevolg deur De Horoskooptrekker, of De Speculant in Effecten (Haanegraaff).

As vyfde en laaste voorstelling volg op Dinsdag 21 (?) November⁶⁾, Robert Maxwell, of De Offerdood, Tsp. in 3 Bed. van Kotzebue, en De Wonderdocter, of Le Medecin malgré Lui, van Molière, Kl. Bs. in 3 Bed.

Van hierdie voorstelling het ons 'n verslag⁷⁾ van ‘Een Oud Liefhebber van 't Tooneel’. Robert Maxwell heet 'n ‘wel gekozen stuk voor het Kaapsch Publiek... Als gewoonlyk deden de liefhebbers hun uiterste best en wedyverden om onder elkaar uit te munten. En, ofschoon men wezenlyk onregt doen zou door den een boven den ander te verheffen, kunnen wy echter niet afzien, om inzonderheid te gewagen van Robert en zyn zoon Henry, een knaapje van nog geen negen jaren.’ Maxwell se ontboeseming oor ‘de groote waarheid... dat onder honderd gevallen, de verachte negen-en-negentig maal beter is, dan de verachter’ het baie indruk gemaak. Die skrywer hoop dat die les geleer is om niemand wat eerlike werk doen, ooit te verag nie; ook om aan ander mense te doen ‘wat gy wilt dat u de menschen doen.’ Dan spreek hy die spelers toe: ‘Jongelieden, dat uw zedelyk schouwtooneel der “menschelyke hartstogten en daden”, tot nut en vermaak, lang moge bestaan en werkzaam zyn, is (myn) hartelyke wensch.’

Die stukke wat gespeel word, wek die indruk dat D.Y.V. die voortsetting tot op sekere hoogte van V. en K. uit die vorige tydperk, kan wees. Belangwekkend is ook, dat in hierdie verslag van die spelers as ‘jongelieden’ gepraat word. Ongetwyfeld het hul sukses gehad.

1) Indien op Vrydag - die gewone speeldag.

2) Z.A. 1, 4 Aug. '43.

3) Z.A. 11, 25, 29 Aug., 1 Sept. '43.

4) Sien bls. 443.

5) Z.A. 3, 6 Okt. '43.

6) Z.A. 10, 14, 17, 21 Nov. '43. - Na uitstel van 14 Nov.

7) Z.A. 5 Des. '43.

[p. 445]

c. Tot Nut en Vermaak en Door Yver Vruchtbaar.

In 1844 smelt D.Y.V. en T.N. en V. saam, en bestaan verder as ‘Het Privaat Hollandsch Tooneellievend Gezelschap, spelende onder de Vereenigde Zinspreuken T.N. en V. en D.Y.V.’ Tot 1847 bly hul vermoedelik¹⁾ alleen die baan beheers.

Op Woensdag 5 Junie²⁾ begin hulle met Natuur en Pligt ens. (Pelletier Volméranges), en De Dronkaard (Kotzebue), Ks. in 2 Bed. - beide stukke oubekendes.

Sam Sly gee ons 'n verslag hiervan in die Cape Town Mail³⁾ en knoop daar tegelykertyd 'n pleidooi aan vas vir die toneel teen die nog altyd voortbestaande Metodistiese tendense. ‘All the world is (still) out of Town’, sê hy, maar die winter is op hande. Hy volg met 'n goeie beskrywing daarvan. Die dae word korter, die lug koud, die reën begin, ou Boreas waai, die blare val. Junie is ‘the Knight of the Woful Figure or Sorrowful Countenance.’ Die seekolevuur begin. ‘The muff comes out and the parasol goes in. There is a “titivating up” of houses; - white wash (ens.)... Amidst this desolation and gloom... how is Cape Town to be amused?... The Gunny Bags and the Punjums⁴⁾ may fill the pockets, but will they feed and satisfy the mind?’ Hoe gaan die mense van so 'n klein gemeenskap, hul oë van rondloer en hul tonge van kwaadspreek weerhou? Op watter gemeenskaplike basis, watter ‘common ground of contentment and satisfaction, unanimity and affection’ kan hoog en laag tesame

1) Laidler Annals ens. bls. 49, sprekende oor 1844 sê: ‘This year another Dutch Company “De Privaat Lief Hebbery Toneel Gezelschap” had its headquarters in Hope Street. Their room was not so large as the Roeland Street theatre, but the company owned a large quantity of scenery and an extensive wardrobe. The drop curtain depicted a Roman city falling into decay; the orchestra boasted six violins, a bass, a trombone, a bass drum, a cornet, one or two horns, a flute, and a few-supernumeraries, and there was a refreshment buffet, where Cape beer at 2/- and wine at 6d a taste could be obtained’. Daar bestaan alleen rede om die bestaan van 'n geselskap, afgesien van T.N. en V. ens. hierdie jaar, aan te neem as ons veronderstel dat D.Y.V. miskien nog voor die amalgamasie gespeel het, wat met die oog op die vroeë begin van T.N. en V. ens. volkome uitgeslote lyk, of dat 'n nuwe geselskap (ontevredenes met die samesmelting of ander?) ontstaan het. Behalwe by Laidler is daar verder geen vermelding van hierdie geselskap nie, terwyl die ander geselskappe tog gereeld vermeld word en adverteer. Daarenteen kom die beskrywing van die valskerm en orkes ens. baie ooreen met die wat ons later van T.N. en V. kry. (Sien bls. 446, 448, e.v, 486). Vergis Laidler hom in sover, dat hy eintlik 'n beskrywing van T.N. en V. ens. gee of van D.Y.V. in 1843?

2) Z.A. 24, 31 Mei '44. Na uitstel van 31 Mei. Boaan die advertensies staan gewoonlik ‘Liefhebbery Toneel’. Byna ewenveel egter ‘Privaat Liefh. Tnl.’, en soms ‘Priv. Liefh. Schouwburg’. Waar ander getuienis uitwys dat die geselskap in Roelandstraat speel, sal die betekenis hier algemeen, ‘Amateur Theatricals’, wees.

3) 8 Jun. '44.

4) Hiermee bedoel hy die handel.

[p. 446]

kom? ‘The play, the play's the thing.’ Dit is die groot panacea teen alle ennui.

‘Did you ever see a Dutch play, Mr. Editor, have you any particular qualms of conscience, any very great objections to these things? If not, I beg leave to observe, I took a stroll into Roeland-street, last evening, for the purpose of witnessing two companies “rolled into one”, and the bill of fare on hot pressed primrose tinted gilt edged paper, was politely put into my hands: I cannot read Dutch, so could not understand the play, but I found everybody was satisfied and everybody laughing. You have not even seen the house? Well, here it is. You enter Mr. de Vos's wine store in Roelandstreet, and first pass through a kind of lobby or refreshment room, where there is one form to sit upon, and a counter for the confectioner, cook, wine merchant, ale and porter man, ginger beer merchant and milkman. Two printed notices ornament the walls in Dutch and English, that Smoking is not allowed and a glass chandelier hangs above. You then mount steps at two side doors, and come at once to the very dress boxes and pit of the Theatre. The ladies of course have the best berth, and sit round, Dutch fashion, stoep fashion, separate and apart from others, in the boxes, which are ornamented from one end to the other with crimson festoons and gold over head, and two elegant chandeliers - one of cut glass, and the other of ormolu, - throw a cheerful light from the centre of the roof. There is a pretty dropscene, and many of the others are extremely well executed by native artists. The music is not bad, if it were a little more subdued; but there it would seem as if the loudest were the best man, - so each strives to blow his face to a point.

Great regard seems to be paid to the dressing amongst the audience. I have rarely seen so many jewels, - so many low frocks, - so many long cork screw curls, - and so much tittering amongst a Dutch community. Who says young ladies from Holland cannot laugh? I am sure that very pretty face to the right, in the white frock, next to the black one, can never be sad, if judgment is to be formed by the eh! ehs! and hah! hahs! that now escape it, whilst intent upon “Matz Bartel, de Dronkaard”.

It is a pity a larger house cannot be obtained, for a more rational and innocent amusement than these amateur performances can scarcely be desired for a dull season and a long night. Many are the scruples amongst rigid disciplinarians against these things; but as friend Keene writes me, “it would be as inconsistent to expect a dramatic representation at church as it would be to hear the truths of Revelation at the

[p. 447]

Theatre; but the theatre is the school for the inculcation of the natural moralities of life; it never has been, excepting in ancient Greece, considered as having anything to do with religion.”’ En by hierdie volk was die gode verheerlikte mense, met eienskappe wat die Christen sou verafsku. And yet: ‘even amidst all this, though they themselves (die gode) were secretly given to all the crimes which are now urged against the frequenters of the theatre, yet was their stage distinguished for the high tone of its morality, pagan though it was... The theatre is one of our most innocent enjoyments; and one which, when rightly employed, is deserving of the patronage and support of all who wish to preserve the middle and lower classes from more soul destroying amusements; for one charge against the theatre has never been brought, that of encouraging intoxication, a sin which more or less infects almost every recreation of the lower classes.’ Miskien, sê Sam Sly, dat hy later weer die onderwerp aanroer¹⁾.

Op 14 Junie²⁾ word Natuur en Pligt (Pelletier Volméranges), op besondere versoek, herhaal, gevolg deur Het Zal Laat Worden (Meyer), Bs. met sang in 2 Bed.

Hierdie sang word 'n kenmerk van die voorstellinge hierdie jaar.

Daar volg op

2 Augustus³⁾: Eleonora(e) van Rosalba ens., Tsp. in 4 Bed., naar die Frans (uit Pujos en Dabaytua, vertaal) deur J. Kisselius, ‘met nieuwe Costumes en Decoratien’, en De Kalkoen van Breda (van Ray), Bs. met sang.

18 Sept.⁴⁾ (Woensdag): Armoede en Grootheid (Kotzebue), Tsp. in 3 Bed., en Het Huishouden van Jan Steen (Westerman), Bs. met sang in 2 Bed.

16 Oktober⁵⁾ (Woensdag): Carolina en Walmond, of De Geboe(t)te Misstap (Fallee), Tsp. in 4 Bed., en De St. Nicolaas Avond, of Het Bezoek door den Schoorsteen (H. Kup), Kl. Bs. in 1 Bed.

15 November⁶⁾: De Trouwring (Lembert), Tsp. in 3 Bed., en De Engelsche Goederen (Kotzebue), Kl. Bs. in 2 Bed.

Van Sam Sly het ons weer een en ander in verband met hierdie voorstelling⁷⁾.

Hy wil nie oordryf nie, sê hy, ‘to say therefore, that Cape Town possesses an elegant theatre and superior actors, is to say the thing that is not true; but to remark that the

1) Sien bls. 447.

2) Z.A. 11, 14 Jun. '44.

3) Z.A. 19, 23, 30 Jul. '44. - Na uitstel van 24 Jul.

4) Z.A. 6, 10, 13, 17 Sept. '44; S.S. 12 Sept. '44. Uitgestel van 13 Sept. deur siekte van een van die amateurs.

5) Z.A. 15 Okt. 44.

6) Z.A. 12, 15 Nov. '44.

7) S.S. 21 Nov. '44

[p. 448]

House is convenient and neat, and that the performers are fully capable of pleasing their audience, is only adding that which is just and deserving.

If as some maintain Civilization and Intellectuality are governed by the state of the drama, but as others also as strenuously affirm is only indicative of a low and external condition, then Africa and the Cape, according to the one or other opinion, must be highly exalted or debased. But no speculations or reasonings will add a mite to either scale. We have a theatre, and we have amateur actors’. Laat ons die beste daarvan maak, sê hy, vermake is skaars. ‘To begin let us once more¹⁾ draw an outline of the Dramatic soil, from a different aspect than before’.

Hy beskrywe die skouburg²⁾, langer as breed, en gelyklopend van vloer, wat lastig is vir goed sien. Die aankleding ens. kom aan die beurt. Hy vervolg: ‘The orchestra, consisting of six fiddles, one clarionet, two bass viols, two trombones, and a flute, has much improved since we heard it before, being more subdued, and keeping the harmony within the compass of the house. The actors and actresses, also, have gained confidence and more ease by practice, and seem to make their “exits” and “entrances” with less embarrassment. But what is there to be alarmed at, when only uncles, aunts, and cousins are in front.

The business of the evening is carried out too long, and the dialogues chosen, are not sufficiently rapid and changeful. Some little interlude in the shape of dancing or a song, might whet the appetite for a three act piece, without which neither glasses of milk, nor glasses of water, seem to satisfy, or to banish dullness and weariness.

The method also - too prevalent at the Cape - of females herding together - which in this instance, perhaps is unavoidable, in order to give the ladies the best seats - may be another reason why perfect satisfaction is not manifested, for without the mingling of the sexes happiness can never be said to have attained its highest fruition.

But since the aim... of all exhibitions is to please, and... these Amateur efforts appear to be appreciated and to afford an innocent amusement, in a “work-a-day” world’, mag hulle alle sukses hê. As laaste voorstelling van die seisoen, ‘Christmas! and the hot! weather coming’, gee Sam Sly die ‘Bill of Fare’ weer, ‘merely hinting that the De “Heers” - are all veritable men of substance, and not of straw, but that soms of the ladies are “made up”, and though with assurance enough to face an audience, don't like to be “put down in

1) Sien bls. 445 e.v.

2) Sien bls. 485.

[p. 449]

the bill”, or “shown up” in the Journals; but their names are familiar to every one, for who does not know Mynheer -, O -’.

Sam Sly laat die rolverdeling volg. ‘Heren’, ‘Jonge Heren’, ‘Mejufvrouwen’ en ‘Jongejufvrouwen’ neem deel. Hul name word egter nie vermeld nie.

Van besondere belang is hierdie mededeling as bewys dat dames, getroude en ongetroude, deelneem aan die Hollandse voorstellinge.

Die jaar 1845 is 'n vermindering op 1844 - tenminste vir sover ons kan nagaan. Die seisoen begin met 'n liefdadigheidsvoorstelling vir ‘acht behoeftige weeskinderen’, op Woensdag 28 Mei¹⁾.

Opgevoer word: Het Kasteel van Tourville, of De Hollandsche Zeelieden in Frankryk (Ruysch), Tsp. (comedy) in 3 Bed., gevolg deur Vier Schildwachten op eenen Post (Vogel, vertaal deur Sauer), Kl. Bs. in 1 Bed.

Sam Sly sê²⁾: ‘The Performance was well received, but the house (in Roeland-Street) was thinly attended, in consequence of the suspicious state of the weather’.

Dit word September voor ons weer van 'n voorstelling hoor. Dan gebeur die vermelding terloops deur Sam Sly. Sou die geselskap intussen gespeel het sonder enige advertensies soos hier, sonder ook dat Sam Sly dit opgemerk het?

Sam Sly berig onder 11 September dat 'n voorstelling sou plaasvind, ‘weather permitting’.

Dit vind plaas op Woensdag 17 September³⁾ in Roelandstraat met: Montoni ens. (Duval, vertaal deur Bruggemans), in 5 Bed., met nuwe kostuums en dekorasies, gevolg deur De St. Nicolaas Avond ens. (H. Kup).

Sam Sly⁴⁾ sê dat die voorstelling ‘was deserving of high praise for the very brilliant and effective manner in which the pieces were represented, both by character, costume and scenery. It were invidious to single out names... where merit was so equal. And since the modesty of these amateurs petitions silence, we abstain from shocking their nerves, by throwing more into type than a general expression of approval at the very cheerful and gay appearance of the house, and the fashionable and rich costumes of the ladies that graced it by their presence’. Hy sou alleen korter opvoeringe aan die hand wil gee deur korter stukke te speel. Daarby kan dan sang of dans as intermezzos dien, beide vir afwisseling en vir 'n kleine aanvulling.

Op Woensdag 3 Desember⁵⁾ volg tenslotte Loon der Waarheia

1) Z.A. 23, 27 Mei '45; C. Adv. 28 Mei '45; S.S. 29 Mei '45.

2) S.S. 29 Mei '45.

3) S.S. 18 Sept. '45.

4) S.S. 25 Sept. '45.

5) Z.A. 28 Nov., 2 Des. '45.

[p. 450]

(Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Tsp., en Uilenspiegel (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Ks.

Sam Sly sê hiervan:¹⁾

‘The young Dutch amateurs of the sock and buskin... T.N. en V. en D.Y.V. entertained their friends by the pleasing performances of Loon der Waarheid. If a true version be sent us (and it is wished), it shall appear in our next’.

Hier het ons, soos tevore, 'n mededeling dat ons met jonge toneelspelers te doen het²⁾.

In 1846 het ons weer gereelde mededelinge van opvoeringe.

Op 3 April³⁾ vind die eerste voorstelling plaas met Roland de Monglave⁴⁾ ens. (Loaisel Tréogate, vertaal deur Engelman), met nuwe kostuums ens., gevolg deur Het Misverstand, of Elk is een Dief in zyne Nering (vertaal deur v.d. Vijver), Bs. met sang.

Sam Sly sê⁵⁾ dat die voorstelling van die geselskap plaas gevind het ‘in their private theatre in Roelandstreet, to a respectable audience, but (it was) not so full as we have seen it.’ Daar volg 'n vermelding van die rolverdeling met die gewone naamlose ‘Heren, Mejufvrouwen en Jongejufvrouwen’.

Hy trek weer te velde teen die tydgees. ‘Unwilling to turn critic on performances evidently intended to please, which require every encouragement to foster in a dull and phlegmatic age, where amusements are too rare, and business too monopolizing, or we could have wished, amidst the splendour of the dresses, more attention were paid to the attitude and the voice, and the one made suitable to the other, in unison with the advice of Hamlet to his players.

In the Afterpiece several songs were dovetailed with performances, which electrified the audience by their humour and novelty.’ Hy vertel van die vooruitgang van die Engelse ‘Drury Lane Theatre’⁶⁾.

Daar volg op

30 April⁷⁾ (Donderdag): Volsan ens. (Villenhoven), Tsp. in 3 Bed., en De Kalkoen van Breda ens. (van Ray), Kl. Bs. met sang.

18 Augustus⁸⁾ (?) (Dinsdag): Valvaise en Adelaide, of De Zegepraal der Vriendschap over de Liefde (Wiselius), Tsp. in 5 Bed., en De Listige Weduwe, of De Temperamenten (Kotzebue), Kl. Bs.

20 Oktober⁹⁾ (Dinsdag): De Burgemeester (von Brühl),

1) S.S. 4 Des. '45.

2) Sien bls. 444.

3) Z.A. 30 Maart, 2 Apr. '46; S.S. 2 Apr. '46.

4) Vgl. bls. 249.

5) S.S. 9 Apr. '46.

6) Sien bls. 478.

7) Z.A. 27 Apr. '46.

8) Z.A. 10, 13, 17 Aug. '46. Na uitstel van 14 Aug. Dit heet ‘twede Representatie’. Dit is foutief, of was die vorige 'n ekstra voorstelling?

9) Z.A. 8, 12, 19 Okt. '46. Na uitstel van 16 Okt.

[p. 451]

Tsp. in 5 Bed., en De Bloemenkrans, of De Minnaar in den Boom (v.d. Sprong), Bs. in 1 Bed.

In 1847 bereik die geselskap weer grote produktiwiteit. Tegelykertyd is dit die laaste wat ons iets verneem daarvan. Die rede sal spoedig nog nader blyk; gebrek aan ondersteuning van die Hollandse publiek.

Daar word opgevoer op

30 April¹⁾: De Ortenbergsche Familie (Vreedenberg), Tsp. in 3 Bed., en De Eerste April (Westerman), Bs. met sang in 2 Bed.

8 Junie²⁾ (Dinsdag): Robert of De Struikroovers (Schiller), Tsp. in 5 Bed., en De Gevaarlyke Buurman (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Bs. in 1 Bed. - 'n Ekstra eksemplaar van Robert word te leen gevra; 'n handelwyse wat herinner aan vroeër dae³⁾.

27 Julie⁴⁾ (Dinsdag): De Lauwerkrans, of Het Gezag der Wetten (Ziegler), Tsp. in 5 Bed., en Een Uur Achter Slot, of De Brief van Aanbeveling (Honig), Bs.

7 September⁵⁾ (Dinsdag): Gustavus, of De Zweedsche Mynwerkers (Lamartélière), geskiedkundige Tsp., en De Dubbelde Vader (Hagemann, vertaal deur van Dinsen Jr.), Bs.

2 November⁶⁾ (Dinsdag): De Baron van Felsheim, of De Slag by Friedberg (Bernos), Tsp. in 3 Bed., Uilenspiegel (Kotzebue vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Bs. in 1 Bed.

Van hierdie voorstelling word getuig⁷⁾: ‘De vertooningen van dit gezelschap... overtroffen vele verwachtingen. Het Ballet in het tweede bedryf ingevoerd, werd zeer smaakvol uitgevoerd zoo ook de andere dansen’. Onheilspellend gaan die verslag voort: ‘Hoewel de schouwburg by die gelegenheid tamelyk gevuld was bleef er evenwel plaats over voor verdere ondersteuning; en tenzy het by toekomstige gelegenheden blyke dat tooneel-vertooningen in de Nederduitsche taal waardig zyn behouden te worden, zal het Kompliment, door (het) gezelschap van Kaapsch Hollandsch publiek gedaan, van toepassing zyn, te weten: dat de eenigste oorzaak waarom het gezelschap voornemens is af te breken, is, het gebrek aan genoegzame ondersteuning van den kant van hetzelve’.

Die geselskap verdwyn inderdaad van die toneel deur gebrek aan ondersteuning⁸⁾. Dit is dus die eerste geval van die einde van 'n Hollandse toneelonderneming, deur die toenemende verengelsing van die Kaap. Die laaste sal dit, helaas, nie wees nie. Besonder kenmerkend origens vir die Engelse

1) Z.A. 26, 29 Apr. '47.

2) Z.A. 3, 7 Jun. '47.

3) Vgl. bls. 234 e.v.

4) Z.A. 19, 22, 26 Jul. Na uitstel van 22 Jul.

5) Z.A. 2, 6 Sept. '47.

6) Z.A. 1 Nov. '47.

7) Z.A. 4 (?) Nov. '47.

8) Sien bls. 486.

[p. 452]

invloed, is die ontstaan in hierdie jaar van 'n Engelse geselskap, blykbaar bestaande uit Afrikaners en onder leiding van 'n Afrikaner, A. van Breda¹⁾.

Nog 'n algemene mededeling oor T.N en V. laat ek volg voor ek van die geselskap afskeid neem. Groom²⁾ vermeld, sprekende teen 1857, die volgende: ‘During this and previous years³⁾ since 1843 the Amateur Dutch Company, whose motto was Tot Nut en Vermaak, gave occasional performances of Dutch pieces principally⁴⁾ at the Drury Lane Theatre; a drama and a farce, and sometimes a Ballet, in which a number of children, who were being instructed in ordinary dancing, appeared in very neat costumes, and then executed some complicated evolutions under the guidance of their teacher, to their great delight and to that of their elders, who, of course, came in crowds to witness their darlings' progress. Among the names of the amateurs of that period, I recall those of Boonzaier, Combrink, C. Spolander, Des Wages (Desvages? - F.B.) Wentzel, Wannenberg (-burg - F.B.) and Keytel. There was later a company with the motto: Door Yver bloeit de Kunst’.

Miskien was dit tenslotte alleen enkele van die spelers van T.N. en V. wat moed opgegee het. In 1848 maak 'n nuwe geselskap Hoop en Trouw - veelseggende naam! - sy verskyning, om van 1849-1851 as Tot Oefening en Vermaak sy bestaan voort te sit. Dat ons verband moet soek tussen hierdie nuwe geselskap en die ou T.N. en V. en D.Y.V. lyk my bo alle twyfel verhewe.

Onmiddellik ook op die naamswysiging van H. en T. tot Tot Oef. en Verm. kom 'n ander geselskap voor die dag: Door Yver bloeit de Kunst. Sou daar verband bestaan tussen hierdie twee gebeurtenisse? Dit lyk my waarskynlik. Dan kon die saak hom as volg toegedra het.

Aangenome dat Hoop en Trouw die grote kern van T.N. en V. en D.Y.V. was, het daar miskien geskil ontstaan tussen die twee samestellende dele. Die ou Boniface-groep, die D.Y.V.-ders, skei hul af van Hoop en Trouw en stig 'n nuwe geselskap D.Y.b.d. Kunst, 'n ou naam van die groep, nog uit 1833⁵⁾. Daarop rekonstitueer die oorblywende deel van H. en T., die ou T.N. en V.-groep, hulself as Tot Oef. en Vermaak, eweneens 'n ou naam⁶⁾ van Tot N. en V.

1) Sien bls. 416.

2) C.I.M. Des. 1899 bls. 582.

3) Groom vergis hom; geen bestaan na 1847 nie. Sien voorafg.

4) Weer 'n vergissing. Sien voorafg.

5) Sien bls. 320.

6) Sien bls. 249.

[p. 453]

d. Hoop en Trouw (1848-'49),
later Tot Oefening en Vermaak (1849-'51),

Ons maak met H. en T. in November 1848 vir die eerste maal kennis. Dit blyk egter duidelik dat H. en T. se bestaan reeds ouer is.

Vir 24 November¹⁾ word aangekondig dat ‘Het Privaat Hollandsch Tooneellievend Gezelschap Hoop en Trouw’ in die Hoopstraat-Skouburg op versoek van ‘vele Respectabele Ingezetenen andermaal²⁾ ten tooneele zal voeren’: Siegfried van Hohenwart (Westerman), Tsp. in 5 Bed., gevolg deur 'n ‘Divertisement (Interlude)’, waarna tenslotte Sans Quartier, of Het Vergenoegen overtreft den Rykdom, Kl. Bs., met sang, in 1 Bed.

Die Zuid-Afrikaan beveel die voorstelling verder aan in die volgende bewoordinge: ‘Vermaken van dien aard zyn alhier thans by uitstek schaars, en het is daarom te hopen, dat zy, die hunne tyd en bekwaamheden aanwenden om in die behoefte te voorzien, ook gerede ondersteuning zullen ontmoeten. Hunne lofwaardige poging behoorde inderdaad boven alle critiek verheven te zyn’.

In 1849 bly die Hoopstraat-Skouburg die speelplek van H. en T. (later Tot Oef. en Verm.), tensy anders vermeld.

Die seisoen open op Dinsdag 8 Mei³⁾ met De Onechte Dochter (Meyer), Tsp. in 5 Bed., en Getrouw tot in den Dood (Westerman), in 2 Bed., ‘vermakelyk blyspel’.

Die stukke word herhaal op 11 Mei⁴⁾, ‘deszelfs vertooning voor de Inteekenaren, afgedaan hebbende, ten einde het Publiek ook in de gelegenheid te stellen, het vermaak daarvan te genieten’, 'n verklaring wat pleit vir die wesenlike betekenis van die woord ‘Privaat’ in die benaming van die geselskap.

Die geselskap kondig homself by hierdie geleentheid aan as H. en T. voortaan spelende onder de zinspreuk Tot Oefening en Vermaak’ - 'n wyse van aankondiging wat die gewone bly in die toekoms.

Op 8 Junie⁵⁾ volg Zoë, of De Zegepraal eener Standvastige Liefde (naar Mercier, deur Lijnslager) in 3 Bed.; as divertissement dien 'n ‘Komieke Zang’ (Engelse invloed. - F.B.)⁶⁾, Oude Meisjes van drie en vyftig Jaren, in karakter, gevolg deur Die het Schoentje past, die trekt ze aan; tenslotte De Hoefsmid (Quétant, vertaal deur Menkema Jr.), Kl. Bs. in 2 Bed.

Op 23 Julie⁷⁾ (Maandag) word opgevoer: Claudine (v.d.

1) Z.A. 20 Nov. '48 (Vryd. 24 Nov.)

2) Kursivering van my.

3) Z.A. 3, 7 Mei '49.

4) Z.A. 10 Mei '49.

5) Z.A. 7 Jun. '49.

6) Sien bls. 407 e.v.; 415 e.v.; 495.

7) Z.A. 19, 23 Jul; Vbd. 20 Jul. '49.

[p. 454]

Willigen), Tsp. in 3 Bed.; divertissement is De Spraaklooze (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop); tot slot volg op herhaalde versoek van verskillende toneelliewende vriende, die klugtige blyspel ‘welks uitvoering de goedkeuring van elk aanschouwer weggedragen heeft, Getrouw tot in den Dood’ (Westerman). Inderdaad hierdie blyspel moes in die smaak geval het, om binne korte tyd driemaal opgevoer te word.

Intussen beveel Het Volksblad die onderneming as volg aan:

‘Dit Gezelschap is nog de eenigste¹⁾ die het kwynende bestaan van het Kaapsche Tooneel rekt, en wy hopen, dat de ondersteuning die het ontvangen moge, hetzelve meer kracht en leven geven zal. Een ding echter moet men vooral niet uit het oog verliezen, dat stukken gekozen worden, die, terwyl zij de aandacht boeien, te gelyker tyd een liefde tot het goede en een afkeer van het kwade in het gemoed werken. Ter bereiking van dat doel werd de Schouwburg ingesteld, en wanneer daaraan beantwoord wordt, is dezelve een der verhevenste inrichtingen waarop een maatschappy roem kan dragen.’ - Die ou Metodisme werk nog altyd deur

Daar volg op 23 Augustus²⁾: De Deserteur (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Tsp. in 5 Bed.; 'n komiese lied, De Dood klopt aan de Deur as divertissement, gevolg deur 'n dans; tenslotte Dirk Menschenschrik (Holberg), Kl. Bs. Die divertissement klink nogal luguber!

Op 4 September³⁾ (Dinsdag) word De Deserteur herhaal; ook die komiese lied, ‘waarin (De Dood) den zinger onverwachts een bezoek in zyne waare gedaante geeft.’ Verder word gesing 'n ‘sentimenteele zang: - De Aanpryzing tot Deugd, op de Guitare en geaccompagneerd door de Fluit, expresselyk voor deze gelegenheid’; 'n ‘Komieke Dans’ vind plaas. Tenslotte word op versoek Sans Quartier ens. (uit 1848) opgevoer. Die voorstelling is ten behoewe ‘van eene ongelukkige familie’. Pryse word spesiaal verlaag.

Die voorstellinge van die res van die jaar word gekenmerk deur die Anti-Bandiete Agitasie. Interessant is hoe die toneel weer⁴⁾ tot maatskaplike strydperk verhef word.

Na 'n uitstel vanweë ‘de aankomst der Bandieten’, word op Woensdag 26 September⁵⁾ opgevoer: De Molen by Auerstad (Ernst, vertaal deur Sauer), Historiese Tsp. in 4 Bed.; Dirk Menschenschrik (Holberg), op besondere versoek. Tussenin vind plaas as divertissement 'n ‘sentimenteele zang Vriendschap en Liefde, geaccompagneerd door de Guitare en Fluit’, en 'n komiese lied Het Wellustig Leven.

1) Sal D.Y.b.d.K. na sy eerste voorstelling in Junie weer in vergetelheid teruggeval het? Sien bls. 456.

2) Z.A. 20, 23 Aug. '49.

3) Z.A. 30 Aug., 3 Sept. '49.

4) Sien bls. 238 e.v.; 299.

5) Z.A. 24 Sept. '49.

[p. 455]

Op Dinsdag 30 Oktober¹⁾ vind plaas: Zoë ens. (Mercier, deur Lijnslager); as divertissement ‘'n sentimenteele zang, Geene Bandieten, Origineel, door een Zuid Afrikaan’, gevolg deur 'n komiese dans; tenslotte De Logen om Best Wil (Garrick), ‘vermakelyk Bs. in 2 Bed.’

Op die laaste voorstelling van die jaar, op Maandag 3 Desember²⁾ in Drury Lane Skouburg, word Geene Bandieten as divertissement tussendeur herhaal. Ook word 'n ‘Zeeman's Hornpyp en de Dans der Hooglanders’ uitgevoer. De Neger(s) (Kotzebue, vertral deur Witsen Geysbeek), Tsp. in 3 Bed., en Vier Schildwachten op eenen Post (Vogel, vertaal deur Sauer) word opgevoer. Waarskynlik vind die voorstelling in Drury Lane Skouburg plaas, omdat 'n groot gehoor verwag word met die oog op Geene Bandieten.

Gedurende 1850 verneem ons niks van Hollandse toneel nie. Dit was 'n besondere bloeijaar vir die Engelse toneel³⁾, en miskien⁴⁾ het dit die Hollandse totaal oorvleuel.

In 1851 vertoon Tot Oef. en Verm. homself verlaas in 'n paar liefdadigheidsvoorstellinge vir die noodlydendes deur die Kafferoorlog⁵⁾. Die geselskap speel⁶⁾ op Donderdag 23 Oktober in die Garnisoenskouburg, wat hulle ‘goedgunstiglyk verleend’ is deur die kommandant, lt.-kol. Cole, en voer op ‘het prachtig Historisch Stuk in 4 Bed. genoemd De Toveres Sidonia (Zschokke, vertaal deur Engelman). Door den Schryver van Aballino, met nieuwe Schermen, Kleeding Decoratien. Waarna het zeer koddige kluchtspel..met zang,’ De Kalkoen van Breda ens. (van Ray).

De Toveres Sidonia moet 'n sukses gewees het. Op Donderdag 13 November⁷⁾ word dit herhaal, vir dieselfde doel soos voorheen, en word gevolg deur 'n komiese lied en die vermaaklike klugspel De Geveinsde Zotheid door Liefde.

1) Z A. 29 Okt. '49.

2) Z.A. 3 Des. 49.

3) Sien bls. 398.

4) Sien bls. 456.

5) Sien bls. 401.

6) Z.A. 20 Okt. '51; C.T. Mail 14, 18, 21 Okt. '51.

7) C.T. Mail 4, 8, 11 Nov. '51.

e. Door Yver bloeit de Kunst (1849-'55).

Oor die vermoedelike wyse van ontstaan van D.Y.b.d.K. is reeds een en ander gesê⁸⁾. Hierdie geselskap word, in die twede helfte van die 19^de eeu, wat T.N. en V. was in die eerste.

Vir Dinsdag 19 Junie⁹⁾ word aangekondig dat ‘Het Privaat Hollandsch Tooneellievend Gezelschap spelende onder de zinspreuk Door Yver bloeit de Kunst’ sal opvoer Charlotte Blandford, of De Wedergevonden Vader (vertaal deur Engelman), Bs. in 2 Bed., gevolg deur De Man van Veertig Jaren (Kotzebue), Bs. in 1 Bed.

8) Sien bls. 452.

9) Z.A. 18 Jun. '49.

[p. 456]

Waarskynlik het die geselskap hierna, tenminste in 1849, in vergetelheid teruggeval¹⁾. Dieselfde rede waarom Tot Oef. en Verm. nie opgetree het in 1850²⁾ nie, kan gegeld het vir D.Y.b.d.K.

Daarenteen kan die eerste aankondiging van die geselskap se hernude optrede in 1851 die indruk wek dat hul tog gespeel het in 1850.

Die geselskap kondig aan dat hulle ‘voor hunne eerste representatie van dit seizoen’ (sou ‘dit seizoen’ slaan op 1850 of 1849? - F.B.) op 26 Junie³⁾ in Drury Lane Skouburg sal opvoer: De Kluizenaar op het Eiland Formentera, (Kotzebue), Tsp. in 2 Bed., en De Deserteur (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Kl. Bs. in 1 Bed. Die geselskap speel op Donderdag by hierdie geleentheid; ook gewoonlik vir die res van sy bestaan.

Nog tweekeer word hierdie jaar gespeel, beide kere in die Hoopstraat-Skouburg.

Op 28 Augustus⁴⁾ vind plaas Frederik en Charlotte, of De edelmoedige Beloning der Deugd ('t Hoen), Tsp. (Comedy) in 3 Bed., en Ieder Veege zyn eigen Vloer (vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Ks. in 1 Bed.; op 9 Oktober⁵⁾ Nathan van Geneve, (Warnsinck), Tsp. (Play) in 3 Bed., en De Listige Weduwe ens. (Kotzebue), Bs. in 1 Bed. - 'n oubekende.

Eienaardig is dat waar ander geselskappe hierdie jaar soveel vir liefdadigheid⁶⁾ doen, hierdie geselskap niks van soiets laat blyk nie.

Ook in 1852 volg die voorstellinge, die eerste in die Hoopstraat-Skouburg, die laaste twee in die nuwe Breestraat-Skouburg⁷⁾.

Daar vind plaas op

10 Junie⁸⁾: Storb en Werner, of De Gevolgen van een Tweegevecht, (De Boirie en Bonel, vertaal deur v. Beulingen), Tsp. (Drama) in 3 Bed., en De Uniform Rok van Wellington, Kl. Bs. in 1 Bed.

12 Augustus⁹⁾: De Kluizenaar ens. (Kotzebue), Tsp. in 2 Bed.; en De Minnaar op de Proef, of Het Zonderlinge Tweegevecht (naar die Hoogduits, vry vertaal deur de Boer), Bs. (Farce) in 3 Bed., ‘in de Nieuwe¹⁰⁾ en tot dat einde welingerigte Schouwburg, met de nieuwe Decoratien, Costumen, enz’.

16 September:¹¹⁾ De Onechte Dochter (Meyer), Tsp. in 5

1) Sien bls. 454.

2) Sien bls. 455.

3) Z.A. 26 Jun. '51.

4) Z.A. 25 Aug. '51.

5) Z.A. 6, 9 Okt. '51.

6) Sien bls. 455.

7) Sien volgende bls.

8) Z.A. 3, 7, 10 (14?) Jun. '52

9) Z A. 9, 12 Aug. '52.

10) Vgl. ook 13 Sept. '52.

11) Z.A. 13, 16 Sept. '52.

[p. 457]

Bed., en Uilenspiegel (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Kl. Bs. in 1 Bed., in die nuwe skouburg ens., soos voorheen.

In 1853 bereik die geselskap sy hoogtepunt in die nuwe skouburg.

Op 28 April¹⁾ open hulle die seisoen met ‘Westerman's vermaarde Tsp. (Comedy) in 4 Bed. Rozella en Guido, of Het Regt der Natuur, met geheel nieuwe Kleeding en Decoratien. Waarna het Bs. (Farce) met zang, in 2 Bed., De Lotery Prys, of No. 2, 5, 3, 8., door Prince Hoare Esq., en uit het Engels vertaald door een Amateur, alhier.

N.B. Beide stukken zullen voor de eerste maal op het Kaapsch Tooneel vertoond worden.

Die heer P.J. Richter, 67 Breestraat, blyk die sekretaris van die geselskap te wees.

Dit heet van hierdie voorstelling²⁾, dat die vertaling van De Lotery Prys ‘met veel smaak en juistheid’ uitgevoer was. ‘De decoratien en kleeding beantwoordden volkomen aan de schoonheid der stukken zelve, en de uitvoering als een geheel genomen, liet niets te wenschen overig. Alleen willen wy opgemerkt hebben dat de rol van den abt meer bedaardheid en deftigheid van toon vordert. Guido zou ook wel doen geene noodeloze gestien te maken, en wanneer hy in het eerste tooneel zyn penseel nederlegt, om met zyne moeder te spreken, niet zoo dadelyk vuur te vatten.

Er waren eenigen onder de toebehoorders voor wie de schoonheid van het tooneel blykbaar eene vreemde zaak is, en het kan misschien niet ongepast zyn dezulken te herinneren, dat hun gedrag by die gelegenheid niet zeer te pryzen was.

Daar velen uit hoofde van het bestek van den Schouwburg geene plaatsen konden krygen, en anderen de wensch hebben uitgedrukt om de beide stukken nog eens te mogen zien, zullen dezelve op morgen avond voor de tweede maal worden vertoond’.

Inderdaad het die weeropvoering op Dinsdag 3 Mei, op ‘Byzonder Verzoek’ gevolg.

Op 14 Julie³⁾ volg Hariadan Barbarossa, of Het Beleg van Reggio, pragtige Tsp. (Drama) in 3 Bed., naar die Frans deur Fallée, ‘met geheel nieuwe kleeding’ ens., waarna De Bloemenkrans, of De Minnaar in den Boom (v.d. Sprong), aangenaam Bs. (Farce) in 1 Bed.

‘Gelyk by eene vorige gelegenheid’ sê die Zuid-Afrikaan⁴⁾, ‘zoo merken wy ook nu aan, dat wy een gezelschap jeugdige amateurs niet te streng mogen beoordeelen. Zy trachten

1) Z.A. 21, 25, 28 Apr. '53.

2) Z.A. 2 Mei '53.

3) Z A. 7, 11, 14 Jul. '53.

4) 21 Jul. '53.

[p. 458]

toch den liefhebber van het tooneel voor een oogenblik te doen vergeten dat hy leeft in eene stad met 30.000 inwoners - en deze de hoofdstad van Zuid Afrika - voor wie de vermaken, de schoonheden van 't tooneel niets aanlokkelyks schynen te hebben, voor wie het eene verborgenheid schynt te wezen dat het tooneel oorspronkelyk het middel is geweest ter voorplanting van beschaving en kennis, de oefenschool waarin mannen van naam hunne loopbaan begonnen hebben’.

Na hierdie bittere aanmerkinge aan die adres van die Kaapse publiek, bespreek die koerant die voorstelling in besonderhede. ‘Barbarossa werd meesterlyk uitgevoerd en wy... wenschen het gezelschap geluk met zyne aanwinst.

Alle (rollen) gaven bewyzen van gemaakte vordering en van zorgvuldige oefening.

Het was ons aangenaam te bemerken dat Ramire op onze vorige aanmerking heeft acht gegeven; zoo hy in de toekomst eene meer krygshaftige houding aanneemt, zou hy met meer voordeel uitblinken. Stephano hoewel pas van een hevige ongesteldheid bekomen, heeft zyne rol vry wel ten einde gebragt; doch het was blykbaar dat een veinsaard geen juiste vertegenwoordiger in zyn persoon vindt. Doch waartoe meer?

Maar het nastukje? Wat hierin gebrekkig was werd ruimschoots vergoed door vriend Taps, den vrolyken Frank en het beminnelyk Roosje.

Blydschap, gramstorigheid, gevoeligheid, droevigheid, deze zyn alle gemoedsstemmingen welke niet maar zoo in een oogenblik verdwynen. Zy worden door gebaarden aangeduid maar eindigen niet met dezelve. Indien men ook hierop voortaan wil acht geven, zal het doel van dezen wenk bereikt zyn.’

Van besondere belang in hierdie mededeling is, dat ons met jonge liefhebbers te doen het, w.o. blykbaar dames.

Vir begin Augustus¹⁾ word aangekondig Eleonora(e) van Rosalba ens. (Pujos en Dabaytua, vertaal deur Kisselius), 'n ou gunsteling, en De Nachtmerrie, of De Vampyr, vry gevolg naar die Hoogduitse Das neue Sonntagskind (Perinet), Kl. Bs. met sang, in 2 Bed.

‘N.B. Het Nastuk is nooit te voren op het Kaapsche Tooneel vertoond’.

Dit word ewenwel 8 September²⁾ voor die voorstelling, die laaste van die seisoen, plaasvind.

Die verslag³⁾ hieroor sê, dat ‘beide stukken werden op eene zeer voortreffelyke wyze uitgevoerd. Jammer maar dat

1) Z.A. 25 Jul. '53.

2) Z.A. 1, 5, 8 Sept. '53.

3) Z.A. 12 Sept. '53.

[p. 459]

men by zoo veel inspanning, en zulk eene blykbare begeerte om algemeene genoegen te verschaffen, zich bedienen moet van zulk een klein gebouw. Niets zou derhalve aangenamer zyn dan te vernemen dat men geslaagd is in het plan hetwelk men thans op het oog heeft, te weten, om voor het a.s. seizoen eene maatschappy te vormen tot het daarstellen van een geschikten Schouwburg door middel van aandeelen’¹⁾.

In 1854 word die eerste voorstelling aangekondig vir 18 Mei²⁾ met die ou gunsteling Roland de Monglave ens. (Loaisel Tréogate, vertaal deur Engelman), en Het Bankroet van den Schoenlapper (Martainville, vertaal deur de Quack), Kl. Bs. in 1 Bed. met sang. Tussenin vind 'n divertissement plaas. Die plek is die Skouburg, Breestraat, hoek van Dorpstraat, soos voorheen.

Op versoek beveel die Zuid-Afrikaan die voorstelling in besonder aan³⁾, en sê o.a.: ‘Wel uitgevoerd wordende (en hieraan twyfelen we niet, oordeelende volgens onze kennis aan het voorledene) zal men zich niet beklagen van de gelegenheid gebruik gemaakt te hebben.... De meeste oplettendheid zal besteed worden om de dames te geryven.’

Tenslotte vind die voorstelling op Dinsdag 23 Mei plaas⁴⁾ ‘omreden van de ongesteldheid van den Tooneelmeester’.

Die voorstelling het plaasgevind ‘voor een zeer aanzienlyk gezelschap⁵⁾. De stukken.... werden beiden voortreffelyk uitgevoerd en zeer gunstig ontvangen; laatstgenoemde vooral werd met daverend gejuich begroet. De amateur door wien het Divertisement werd uitgevoerd, werd met onbegrensde toejuiching overladen, en werd na het tooneel verlaten te hebben, andermaal voor de gordyn geroepen door de onophoudelyke encores van het gezelschap’.

Vir 12 Oktober⁶⁾ word die ‘laatste’ voorstelling van die seisoen aangekondig met ‘het prachtig tooneelstuk Adelaide van Beyeren’, naar die Frans van Loaisel Tréogate, met byvoeging van 'n ‘Prachtig Ballet in 4 Bed.’, waarna het Ks. De Dronkaard, of De Boer Edelman (Kotzebue), in 2 Bed.

Die Zuid-Afrikaan verseker ‘de beminnaars van het tooneel’ dat hul in die geleentheid gestel word om ‘een uurtje van aangename zoowel als leerzame uitspanning’ te geniet. Die geselskap reken op ruime ondersteuning. ‘Het Ballet is zeer fraai, en de kinderen door wie hetzelve zal worden uitgevoerd zyn volkomen voor de taak toegerust’.

In die verslag⁷⁾ sê die Zuid-Afrikaan dat die voorstelling

1) Sien bls. 460, 481.

2) Z.A. 11 Mei '54.

3) Z.A. 15 Mei '54.

4) Z.A. 18, 22 Mei '54. - Ook Edit. 18 Mei.

5) Z.A. 25 Mei '54.

6) Z.A. 5, 9, 12 Okt. '54; C. Adv. 10 Okt. '54, - ook Edit.

7) Z.A. 16 Okt. '54.

[p. 460]

die ‘gezelschap - alle jeugdige amateurs - tot eer strekt. De grootsche tooneelen in Adelaide... werden zeer juist uitgevoerd’, en veral in die laaste bedryf, waar Adelaide, dood gewaan, haar plotseling in die ontslote grafnaald aan die wanhopige Hertog Frederik openbaar, ‘was de indruk... zoo levendig dat eene aanhoudende en verdovende toejuiching het gevolg was. Het Ballet, waardoor het stuk besloten werd, was zeer smaakvol niet alleen, maar ook met juistheid door het achttal kinderen uitgevoerd’. Luide toejuiging was veelvuldig en dit was selfs nodig om te verduidelik dat'n ‘encore’ van die halfuurlange ballet onmoontlik was.

Weer moet die koerant sê hoe jammer dit is dat die geselskap hom met so'n ‘eng en beperkt gebouw’ moet vergenoeg. ‘Hetzelve vindt zich hierdoor zoo zeer gedrukt dat het eindelyk besloten heeft zyne vertooningen te staken, en na de aangekondigde vertooning van morgen avond den schouwburg te onttakelen.’ Dat hierdie besluit baie leedwese sal veroorsaak spreek vanself. Maar hierdie voorneme blyk duidelik, sê die blad, uit 'n verklaring (deur die blad volledig weergegee), wat by die voorstelling gedoen is.

In hierdie verklaring kondig die spreker o.a. 'n weeropvoering vir 12 Oktober aan, terwille van diegene wat geen plek by daardie geleentheid kon kry nie, en vervolg: ‘Deze zal dan onze laatste vertooning op deze plaats zyn; daar dit gebouw voor onze einden geheel ongeschikt is en hetzelve zal gevolgelyk onttakeld worden om voor de eene of andere bezigheid plaats te maken. Kunstmin spaart geen Vlyt. Deze aloude zinspreuk zien wy wederom bewaarheid in de onvermoeide pogingen van hem (die heer Langerman¹⁾ volgens die Engelse lesing), die, ofschoon zyn plan om eene meer geschikte inrigting van eenen aard als de onze daartestellen, uit gebrek aan deelneming reeds eenmaal is mislukt²⁾, zyn voornemen heeft geuit nog eene kans te wagen by het edelmoedig Kaapsch publiek. Indien dus ook deze geenen byval vindt, dan neemt ons toneelbestaan een einde.’ Maar hulle hoop vir die beste, dat hul ondersteuners diè gevoel vir die skone en goeie het, dat hulle genoop sal voel naar vore te tree. Reeds het een van die nuusblaaie³⁾ op uitmuntende wyse uitgewy oor die gebrek aan plekke van openbare vermaak in Suid-Afrika, aan plekke veral, ‘die strekken kunnen ter oefening, verlichting en veredeling van den geest, dat edelste deel van den mensch.’ Die geselskap sluit hom volkome by hierdie sienswyse aan, en hoop dat die volgende seisoen 'n einde aan hierdie gebrek sal sien.

1) Vgl., bls. 482.

2) Sien bls. 458-459.

3) Vermoedelik die Z.A. bedoel. Sien bls. 458.

[p. 461]

Ook die koerant hoop dat die geselskap se wense vervul sal word. ‘Eene stad toch met 25,000 tal inwoners, en daarenboven een hoofdstad, zonder een geschikt Schouwburg, dit is zonder voorbeeld in de gansche beschaafde wereld!’

Op Dinsdag 17 Oktober het die weeropvoering tenslotte plaasgevind¹⁾.

Die hoop van die geselskap om 'n groter geskikter lokaal te kry word egter nie verwesenlik nie.

In 1855 speel hul weer, maar onder prikkel van liefdadigheid, en met verlof van die bevelvoerende offisiere²⁾, in die Garnisoenskouburg. Die ‘Patriotic Fund’ vir die noodlydendes deur die Krimoorlog³⁾, is die voorwerp van hul ywer.

Op 26 April⁴⁾ word opgevoer Hariadan Barbarossa ens. (Fallee)⁵⁾ met ‘prachtig’ Ballet in 3 Bed., en De Deserteur (Kotzebue, vertaal deur v. Esveldt Holtrop), Ks. in 1 Bed. Met verlof van kol. Smith speel die ‘bende’ van die 73^ste Regiment.

Die onderneming het 'n vol (crowded) huis gehad⁶⁾. Die spelers het hul vroeëre roem nie alleen gehandhaaf nie, maar indien moontlik, selfs vermeerder. Die ballet is op meesterlike wyse uitgevoer; die herhaalde, welverdiende toejuiginge moes baie ‘strelend’ vir die kleines gewees het. Die blaasorkes verdien dank vir hul verlewendiging van die geleentheid. Mag hul steeds ondersteuning verleen by verdere opvoeringe vir so'n edele doel.

Na afloop van die ballet het die heer Herholdt, 'n lid van die geselskap, 'n toespraak gehou, wat woordelik weergegee word.

Die heer Herholdt druk sy ‘onvermengde’ vreugde uit oor die aanwesigheid van die gehoor. ‘Cabo's zonen’ weet om meegevoel te toon met die ongehoorde lyde van diegene, wat, ver van huis en in 'n onherbergsame oord, ‘vechten voor de zaak der vryheid en de magt van den despoot trachten te fnuiken, die geheel Europa onder zyne heerschappy wil brengen’⁷⁾.

Die seuns van die gryse Albion moet warm vir die doel van die fonds voel; die Kaapse publiek ken sy plig teenoor die lydende mensheid.

1) Z.A. 16 Okt '54.

2) Die eerste keer met verlof van die Komdt. en lt.-kol. Smith; daarna met die van lt.-kol. Pinckney.

3) Sien bls. 412, 431.

4) Z.A. 19 Maart, 19, 23, 26 Apr. '55; C. Adv. 19, 21, 24, 26 Apr. '55. Mon. 25 Apr. '55; S.S. (Edit.) Bo-op die advertensie staan die Britse wapen, onderaan ‘Vivat Regina’. In vervolg ook by alle advertensies van die garnisoensspelers. Vgl. bls 396, vtn. 9) , en 401; 403 e.v., 462.

5) Sien bls. 457.

6) Z.A. 30 Apr. '55.

7) Dis of 'n mens 1914 hoor!

[p. 462]

Die geselskap is bly dat sy poginge om iets by te dra ‘tot zulk eene verhevene en menschlievende zaak’, dusdanig die steun van die publiek geniet. ‘Wy willen dan hopen dat gy het gebrekkige van onze vertooningen welwillend vergeven zult, en door uwe gedurige bywooning van de stukken die wy alhier ten tooneele willen voeren, ons in staat stellen zult eene aanzienlyke som als gift te mogen aanbieden.’

Die Engelse blaaie is van dieselfde oordeel as hierdie verslag. So b.v. die Cape Monitor¹⁾, wat sê dat ‘The attendance... was very numerous, and the... amateurs were loudly applauded, their several parts being well sustained.’ By die £ 70 word vir die Fonds verwag.

Ten slotte blyk dit £ 15 te wees, en 'n twede voorstelling vir dieselfde doel word aangekondig²⁾.

Die voorstelling word aangekondig vir Dinsdag 12 Junie³⁾ met Het Geheim⁴⁾, pragtige Tsp. (Drama) in 5 Bed., deur die skrywer van Rinaldini; waarna, op besondere versoek, Het Groot Ballet, en tenslotte De Helleveeg (Loosjes), Ks. (laughable farce) in 1 Bed. Met verlof van lt.-kol. Pinckney sal die militêre blaasorkes aanwesig wees.

Die Zuid-Afrikaan⁵⁾ in 'n ekstra klein aanbeveling, verwag, ‘oordeelende volgens den afloop der laatste vertooning... dat de tegenwoordige even talryk bygewoond, en even eervol ten uitvoer gebracht zal worden.’

Maar hy het dit mis⁶⁾. Die voorstelling is ‘naar wensch ten uitvoer gebragt’, maar die ‘moeite en inspanning... en edele doel’ het nie die gewenste ondersteuning geniet nie. Dit kan drie oorsake gehad het: ‘1. De bedrukte staat des handels, welke ook op private personen invloed heeft. 2. De aangekondigde Engelsche vertooning op den volgenden avond in de Beurs⁷⁾. 3. De verhooging van den prys der enkele billetten tot 5/-.

Zoo het gezelschap mocht besluiten het zoo prachtig als leerryk Geheim andermaal ten tooneele te voeren, is het te hopen dat het die ruime ondersteuning zal genieten, waarop het met zoo veel reden aanspraak maken kan.’

Dit gebeur, maar hierdie keer neem die geselskap goeie voorsorge om 'n twede fiasko te voorkom.

1) 28 Apr., 2 Mei '55.

2) C. Adv. 19 Mei '55 (Edit.); Z.A. 21 Mei '55.

3) Z.A. 7, 11 Jun. '55; C. Adv. 5, 7, 9, 12 Jun. '55. ‘Leve de Koningin!’ onderaan. (Vgl. vorige bls., Vtn. 4).

4) Daar bestaan ook Het Geheim van F.B. Hoffman, vertaal deur Witsen Geysbeek uit die Frans.

5) Z.A. 11 Jun. '55.

6) Z.A. 14 Jun. '55; C. Adv. 16 Jun. '55.

7) Sefton Parry. Sien bls. 428.

[p. 463]

‘Op byzonder verzoek zal het... Gezelschap... op 28 Junie¹⁾ ten tooneele voeren, tegen zeer verminderde pryzen, Het Geheim. N.B. De Vertooning zal geen plaats hebben tenzy al de Loges genomen zyn.

Inteekenaren gelieven te bedenken dat de vertooningen niet gegeven worden uit eigen belang, maar alléén tot voordeel van Weduwen en Weezen - de lyders door den tegenwoordigen oorlog’.

Die blaasorkes verleen sy steun soos gewoonlik.

Die Zuid-Afrikaan²⁾ wys o.a. daarop dat geen beswaar meer teen die pryse kan bestaan nie, en dat die ‘Inteekenaren gelieven’ ens. besondere aandag verdien.

Nog een feit verdien vermelding in verband met hierdie voorstellinge.

In 'n kort stukkie³⁾ oor J.C. Combrink in 1911 lees ons:

‘It was rather by his activities out of working hours that J.C. has made himself memorable.’ Allerlei dade wat van persoonlike moed getuig het hy verrig. ‘But before these exploits he had been busy play-producing. He got companies together, drilled them, and taught them and produced plays in English and in Dutch, presenting his plays in theatres now gone and forgotten... The Balaclava Benefit which was given in the old Barracks in Caledon Square realised £ 50’. Hy is nou 72 jaar oud.

Hieruit sou ons kan opmaak dat Combrink nie alleen deelgeneem het aan hierdie Krimvoorstellinge nie, maar selfs die hooffiguur daarin was. Hy sou dan egter 16 of 17 jaar gewees het! Die geselskap het wel uit jeugdige⁴⁾ amateurs bestaan, maar sou selfs die leier so jeugdig gewees het? En wat van die here Richter, Langerman en Herholdt⁵⁾ as leiers? Ek glo Combrink sal meegespeel het, maar leier was hy nog nie. Dit word eers die geval in die volgende tydperk⁶⁾.

Wat die £ 50 betref, sou dit 'n fout vir £ 15⁷⁾ wees? Of was dit die gesamentlike som van al die voorstellinge?

Hiermee sluit hierdie tydperk af. Dit word 1862⁸⁾ voor ons weer van Hollandse opvoeringe hoor, van sekere Rederykerskamer ‘Aurora’ (blykbaar die voorloper van die meer bekende van 1866-1886)⁹⁾, wat 'n liefdadigheidsvoorstelling gee vir die noodlydendes ten gevolge van die oorstroming

1) Z.A. 18, 21, 25 28 Jun. '55; C. Adv. 28 Jun. '55.

2) 18 Jan. '55.

3) Argus Christmas Number.

4) Sien bls. 492.

5) Sien bls. 492.

6) Sien bls. 442.

7) 18 Jun. '55.

8) Volksvriend 30 Aug. '62.

9) Sien bls. 442.

[p. 464]

op Kuilsrivier; dit word 1865¹⁾ voor D.Y.b.d.K. weer tot kragtige nuwe lewe ontwaak. Die Basoetoeoorloë van die Oranje-Vrystaat, maak die meegevoel van hul ‘land- en geloofsgenoten’ aan die Kaap wakker. Die liefdadigheid gryp soos vanouds naar die toneel om die lyers in die Oranje-Vrystaat te hulp te kom. 'n Nuwe bloeiperiode van Hollandse toneel begin aan die Kaap, gebore uit die opkomende nasionale bewussyn van die Afrikaner.

1) Z.A. 24, 28, 31 Aug. 1865 e.v.