Niet wanhopen Maria Christina

[p. 261]

[XXXIII]

ALS HET JAAR 1798 NAAR ZIJN EINDE GAAT, komt de conscriptie. In de Sebastiaan-Schutterij staat Lambrecht Pollet zo hartverscheurend te zingen:

Gij, die in 't bloeyen van uw jeugd
syt, in het schoonste van uw daegen,
moet nu door dwang de waepens draegen.
genegen tot het werk en vreugd,

Die dwang tot wapens dragen slaat op alle jonge mannen van twintig tot vijf en twintig jaar.

's Zondags na de hoogmis wordt onder 't jonge mansvolk een woord doorgegeven: ‘Vanavond in De Drie Zwaluwen’.

Er wordt vinnig geredetwist.

- Als ik het goed voor heb, zegt daar een kloeke stem, dan gaan jullie toeh op één punt akkoord.

- Ja, roepen ze allen, niet dienen!

- Goed gesproken, maar verzint eer ge begint.

Ze kijken allen uit naar de man die hen te woord staat: Maarten Engelbrecht. Die gelukkige tap is drie maanden te oud om bij de opgeroepen klassen te behoren. Wat drijft hem dan hierheen?

- Wat moeten we? vragen er een paar tegelijk.

Die vraag is de erkenning van zijn gezag.

- Wachten en zwijgen. Zwijgen dat de stenen barsten, zegt Maarten.

- Wachten tot ze ons te pakken krijgen.

- We hebben een maand tijd. Ik verwittig jullie. Zij

[p. 262]

die zich moeilijk kunnen verstoppen, moeten hiervandaan. De conscrits, die in de Brabantse staten tegen de sansculotten vechten, zijn uiteengedreven of neergeschoten. Er wordt een algemene jacht ingezet. Ik weet een man in Blankenberge, een doortrapte smokkelaar die bereid is een paar honderd réfractaires naar Engeland over te brengen. Engeland geeft de strijd niet op, en wil de Nederlanden vrij en sterk zien tegen elke dwang. Eens komt de dag dat heel Euroop opstaat tegen hen, die de vrijheid beloofden en de tirannie brachten. Engeland kan de jonge mannen best gebruiken. Wie lust heeft, kan mee. Binnen twee weken moeten dezen bescheid weten. Ik zal aan deze kant van de barricade blijven staan. Jullie weten waarom. En ook over de thuisblijvers help ik waken. Maar geen van ons mag een fusiek opnemen om de republiek te dienen. God helpe!

Zo scheiden ze.

Als Maarten naar huis gaat, komt een jonge man uit het duister naar hem toegetreden.

- Maarten Engelbrecht...

- Ik ken u niet.

- Adriaan Delpla!

- Wat hapert er?

- Mijn vader wil me absoluut laten inlijven...

Hij moet eerst kuchelen. De koude lucht betintelt zijn longen.

- Ik wil niet meer naar huis, Maarten. Ik wil het voorbeeld niet geven, zoals vader zegt.

- Jij bent alleszins niet sterk genoeg daartoe, zegt Maarten.

- Het soldatenleven in de vreemde zal me opknappen, beweert vader.

Opknappen? Maarten staat verbluft. De angel des doods zit deze jongen reeds in 't bloed.

- Ik wil niet meer naar huis. Als ik weiger op te trekken, laat hij mij weghalen door de gendarmen.

- Je kan toch niet gaan dolen in de nacht, zegt Maarten. Kom!

Hij gaat met Adriaan naar Leopold Lievens op 't Kanunnikse. Daar wordt hij ter liefde Gods aanvaard. Ze zullen hem wegbergen tot er een uitkomst is.

[p. 263]

Drie weken nadien vergaderen ze op het hof van Vaast Termote in de Torhoutweg, op vijf minuten van Teetaerts molen, waar de kapelaan zijn nachtlogies vindt tussen de zakken meel.

Maarten Engelbrecht is de eerste. Hij zit in de schuur op een driewielkar de anderen af te wachten. Hij speelt een gevaarlijk spel. Als ze hem betrapten? Wie zou dan op de kapelaan passen? Een ander zal 't moeilijk beter kunnen, want honderd vossenstreken moet je kennen, om het maanden uit te houden. Die luizige Delpla krijgt er toch geen neus van. Of laat hij begaan? Zo slecht kan hij niet zijn, dat bij dit volk zijn laatste troost wil ontnemen.

Nog deze nacht en alles is voorbij. De twaalf conscrits, die naar Engeland willen, zullen morgenavond reeds de duinen bereikt hebben.

Een angelusgeklop op het schot onder het kleine raam. Hij wipt verrast op. De sneeuw ligt dik en dooft elke stap.

- Maarten.

- Joos.

Zo komen er twaalf. Het is ongeveer twee uur in de nacht. Maarten gaat recht staan op de driewielkar en slaat appel.

- Joos Geldhof.

- Hier.

- Antonius Ramon.

Twaalf namen en twaalf stille, kloeke antwoorden.

- Luistert, zegt Maarten, wij hebben nog een half uur tijd voor de laatste schikkingen. Dan gaan we binnen bij Vaast Termote. Kapelaan Dominicus-Augustinus zal er te drie uur zijn, om de mis ten afscheid te lezen. Na de mis verlaat gij ons. Vóór het daagt moeten jullie reeds allen een heel eind van Aartrijke weg zijn. Om geen argwaan te verwekken...

Een gejaagd geklop op de deur onderbreekt Maartens woorden.

Geeraard Verstraete, die vlak naast de deur zit, springt recht en rukt de deur open. Johannes Vandenkerckhove, die met een zestal kameraden de wacht betrekt, stapt binnen en fluistert:

- Maarten, Maarten Engelbrecht! We hebben 't

[p. 264]

liggen, we zijn verklikt. Een troep gendarmen omsingelt het erf. Ze blijven achter de elzenhutten en de molen zitten. Ze wachten. Ze hopen misschien dat er nog moeten komen. Om ze allemaal te vangen.

- Goed, bijt Maarten terug. Blijft in jullie schuilhoeken op de uitkijk zitten, en als ze 't hof opjagen, tracht weg te muizen.

En tot de conscrits in het duister van de schuur:

- Elk van ons zal moeten zijn eigen vel redden.

Er rijzen een paar gestalten op, springensgereed. Maarten Engelbrecht houdt hen in bedwang.

- Al te vlug is onbezonnen, zegt hij. Even nadenken. We moeten niet alleen ons eigen vel redden. Daar is Dominicus-Augustinus. Over een half uur komt hij naar hier toe. Hij loopt de wolf in de muil, want hij weet niets van die gendarmen af. Eer we ons eigen lijf willen beveiligen, moeten we de priester redden.

- Ja, eerst de priester! zegt een stem.

- Ik ga de kapelaan verwittigen, zegt Maarten.

- Neen, jij niet, jij bent er te nodig, jij mag je niet blootgeven. Ik zal gaan.

Een schone stem, die deze woorden spreekt. Lambrecht Pollet, de zanger. Hij wil weg. Tobias Termote houdt hem tegen.

- Ik ga. Ik ken huis en hof, laat mij gaan.

Het wordt een vreedzaam duel. Daar zit geen enkele jongen onder de conscrits, die niet door koud en heet de priester wil redden.

- Jullie zult hem toch niet vinden, zegt Maarten.

- Waarom niet?

- Hij zit niet meer bij ons. Hij zit op Teetaerts molen.

- Dat heb je prachtig gezwegen, vent.

- Nu moet het uitkomen. Ik ga. Ik ben uitgeslapen. Mij raken ze niet!

Maar daar is een nieuwe stem die opstijgt uit de verste hoek, een weke, schuchtere stem:

- Maarten, ik wil het op mij nemen. En jij moogt niet weigeren. Mijn vader heeft veel misdaan tegen de religie - God vergeve! - hij is verblind.

- Het ware zonde jou te laten gaan. Over de sneeuw kruipen en met natte kleren op de tochtige molen blijven. Jij moet niet met je gezondheid sollen.

[p. 265]

- Dat weet ik, Maarten, weerlegt die bleke stem - je kan horen hoe droevig die stille mond glimlacht. - Nog enkele maanden, en ik ben een vogel voor de kat. Eens dat het uur komt om met de sansculotten af te rekenen zal ik er niet meer zijn. Laat mij gaan, Maarten. Ik ben niet bang. Ik zal sluw zijn als een vos. Laat mij gaan, en de priester redden, de goede priester Dominicus. Dan zal mijn leven niet zonder nut zijn geweest.

Het is plots stil. Zoals in een mis. Maarten wacht nog. Dan zegt hij kort:

- Goed, ga dan, en God vordere je.

Adriaan Delpla snoert zijn buis dicht om 't lijf, maakt het kruisteken en gaat naar buiten.

Het is volslagen duister. Er valt weer sneeuw, ijzige sneeuw die in zijn ontstoken gezicht vlokt. Hij plompt door de voetdikke sneeuwlaag naar de haagkant van het erf. Zijn stappen knerpen soms, of schuifelen. Anders is er geen gerucht. Even later wel. De conscrits die onderduiken. Als geesten spichten ze naar alle hoeken van het hof.

Adriaan kruipt de haag langs. Daar is ergens een gat in. Hij schiet er door. Moet even pozen om zich te oriënteren. De sneeuw moet wel dik en zwaar vallen. Er is schim noch schaduw van Teetaerts molen te zien.

Die duisternis zit vol verraad. En afgrijselijk koud is het ook. Adriaan kreunt onwillekeurig. Het is of zijn verflenst bloed nauwelijks verkruipt, en stollen en bevriezen wil. Of die sneeuw tot in zijn zieke longen dringt. Hij moet meer doen dan hij kan om de krieuweling in zijn keel te weerhouden. Herhaaldelijk ademt hij lang en diep in, om de klapperende huiver te bemeesteren.

Maar zijn hart klopt dol. Hij is gelukkig dat hij iets groots aankan. Altijd was hij het onbeholpen kind, dat achteraan slefte.

Hij tast aldoor naar de weg. Nu is hij bij de gracht. Hij durft niet springen. Hij polkt een gat in de flank van de gracht, zet er een voet in, tast met de andere naar de overkant. Nu de straat over. Even wachten. Elk ogenblik kan een gendarme roepen: Qui vive! Misschien horen ze hem over de sneeuw kruipen. Dan maar een omweg, 't weibeluik onder.

[p. 266]

Hij staat vóór het molengevaarte als vóór een donkere bergwand. Zijn hart klopt triomfant als hij de trapleuning onder de hand voelt. Hij wacht een korte wijl, luistert. Neen, niets. Hij houdt die lekkere gendarmen van 't republiekske prachtig voor 't lapje. Nu is het alleen nog kinderspel. De steiger op, de priester verwittigen, dat hij zich niet roeren mag. Gottekes, als Dominicus-Augustinus nu al eens heen was.

Hij zet een eerste stap op de trede. De trap kraakt verraderlijk. Zouden de gendarmen? Geen teken van leven. Hij mag niet dralen. Hij begint een Ave te bidden, en klimt met handen en voeten de treden op. Eens glijden zijn voeten uit. Oppassen, Adriaan. Hij klimt verder. Het is een eindeloze trap. Hij is nooit op een molensteiger geweest. Toen ze rakkerden op de molenwal kon hij deze trap niet op. De hoogte deed hem duizelen, en het klauteren deed hem hijgen als een oude dog. Nu mag hij duizelen noch hijgen. Vooruit. Heilige Maria... De molenromp schuift nader. Het kan niet verder zijn dan tien treden. Hij voelt een warm gekrieuwel in zijn keel. Hij moet zich haasten, haasten! Op een der laatste treden glijdt zijn hand uit, precies als hij zich naar boven hijst. Een kort en dol gescharrel. En dan dondert hij naar beneden.

Hij ligt languit in de sneeuw. Hij heeft zich weinig bezeerd. Althans hij voelt niets. En nog geen gendarmen! Hij zal opnieuw...

Maar een schot knalt. En daarna tiert een barse stem: - Alarme, au moulin!

Adriaan waagt een laatste kans. Hij springt recht, grijpt naar de trapleuning, loopt de trap op.

Beneden klinkt nieuw geroep. Hij verstaat alleen: Feu! Een salvo braakt los. Het schroot klettert tegen de molen.

De molendeur is op slot. Adriaan trapt ze open, en roept naar binnen:

- Priester Dominicus, vlucht, de sansculotten!

- Blijf niet in het deurgat staan! roept de kapelaan met gedempte stem.

Adriaan aarzelt. Het molenruim gaapt als een afgrond. Hij is nooit op een molen geweest.

- Vooruit, stap binnen!

[p. 267]

Het is te laat.

Tussen het knallen der fusiekschoten en het kletteren van de hagel tegen de molenweeg, kermt een rauwe kreet.

Dominicus-Augustinus glijdt van een balk, springt naar de deur. Adriaan is verdwenen. De kapelaan wil de trap af. Maar daar is Frans geswatel beneden. Hij luistert:

- Le voilà, le brigand!

Het schieten valt stil. Er vlamt een toorts op. Geloven de gendarmen dat de molen een nest van conscrits is? Zouden ze hem niet in brand steken? Neen, ze gaan de gevallen brigand zoeken. Priester Dominicus helt over de reling naar beneden. De smokende toorts werpt een rood en wreed licht af, een licht dat gloeit en bloeit als bloed op de besneeuwde grond. En het sneeuwt aldoor. De zware vlokken dwarrelen dwaas en zwart tegen 't walmende licht. Hij moet zijn ogen wijd openspalken. Op de grond ligt Adriaan met het gezicht naar de sneeuw. Een gendarm keert hem op de rug. En zegt:

- Il est mort.

Zozeer treft het priester Dominicus dat hij niet meer aan zichzelf denkt. Hij staat met gebroken hart in de smokende toorts te staren. Hoe vaak heb ik over deze jongen niet gedacht: een onvolkomen jongen, te week en te bleek, te meisjesachtig. Nu weet ik beter. Tot welke mannelijke daad hij vaardig was.

Hij zegent de dode. Met eerbied.

En weer begint het schieten. Het zal maar best zijn niet in de schuilbak te kruipen. Die schoften zouden het best aandurven de molen neer te branden. Hij moet er uit. Niet langs de trap. Hij hangt een lang koord uit een kijkgat in de achterweeg, en glijdt naar beneden. Hij zijgt stil in de sneeuw neer.

Het schieten klinkt verder op. Ook het geroep. Priester Dominicus kan best gissen wat er gaande is. De conscrits die op het erf van Vaast Termote zaten, zullen van de herrie geprofiteerd hebben, om er uit te muizen.

Het is gevaarlijk op de molenwal. Vooruit kapelaan!

Hij mag niet eens een kruiske geven aan die dode jongen daar.

Hij moet vluchten. De nacht in. De sneeuwwegen op, waar hij ergens een nieuw schuiloord op zijn parochie

[p. 268]

moet vinden. Hij gaat de weg, die honderden priesters gaan in dit verdrukte land.

Achter zijn rug is nog vinnig geblaf van fusieken, die het op de conscrits gemunt hebben. Ook zij vluchten de winterse kouters over, de hemel weet waarheen.

Eén is er die niet vlucht. Niet meer vluchten kan. Hij ligt aan de voet van de molenwal. Er is geen hand omtrent, die een lijkwade over hem spreidt. Maar de sneeuw valt, zachter nu, haast teder. De witte, witte sneeuw die hem toedekt met moederlijk gebaar.

's Morgens gaat de brigadier der gendarmen naar het huis van de agent municipal. Hij is verkleumd en vervaakt. De dochter des huizes moet vuur aanleggen en koffie zetten.

- En de conscrits? vraagt de agent municipal.

- Lafbekken. Ze zijn op de vlucht geslagen. We hebben ze niet kunnen snappen.

- Moeilijk, haast onmogelijk in zo'n helse sneeuwjacht. Hoe hebben jullie het in de hersenen kunnen krijgen deze nacht naar hier te komen?

- Bevelen zijn bevelen. Die luizige dwerg van jullie rot dorp hier, die eens het zilver mocht oprapen om die klerikale embusqué te verklikken is achter 't plan der conscrits gekomen. Hij heeft er weer wat aan verdiend, die held. Maar wij mogen de nacht in, reumatiek of niet, sacré nondetonnere.

De sterke koffie met een scheut genever er in maakt de brigadier wat milder:

- We hebben er toch een gevangen. Het zal geen nutteloze tocht geweest zijn.

- Zo, één heb je toch? zegt Delpla.

- Ja, één die zich op de molenwal verstopte. We hebben hem met een vriendelijk schotje naar beneden gehaald. De commune zal zich moeten belasten met de begraving van het lijk. Hoe eerder, hoe liever.

- Ja, zegt de agent municipal, ik doe het eerst. Het volk moet er geen neus naar hebben.

Hij trekt zijn laarzen en zijn vriezevest aan, en gaat de grafmaker halen. Samen met de brigadier en een

[p. 269]

paar gendarmen die buiten wachten, gaan ze naar Teetaerts molen.

Ze zien geen lijk. Alleen een kleine witte heuvel, als een grafterp. Boven dit blanke graf staat het rechte kruis der moleneinden, hoog en breed tegen de loodgrauwe sneeuwhemel, die als een rouwfloers achter het witbevachte molenkruis hangt.

- Ik moet eerst vaststellen wie hier ligt, zegt de agent municipal.

Hij kent de voorschriften van de burgerlijke stand. Hij is een zeer nauwgezet ambtenaar.

Een gendarm veegt met de geweerkolf traag de sneeuw weg. Het heeft vreselijk gesneeuwd deze nacht. Drie, vier keer moet hij heen en weer strijken om het gelaat bloot te leggen.

En dan ziet citoyen Delpla, wie daar ligt. Hij geeft geen geluid. Hij staat als verstijfd. Starend op het vreedzame gelaat van de dode zoon. De gendarmen bougeren niet, zien wat er gaande is. Ze kennen de zoon, de zoon die zij hebben neergekogeld. Ze zouden liefst spoedig op hun paarden wippen en hiervandaan vlieden. Maar die Jacques Delpla blijft daar staan, zo stil als die stomme molen. Minutenlang.

Tot hij zich ijzig kalm naar de grafmaker keert en hem wenkt. Ze tillen samen de dode jongen op - ach, zo licht als hij is! - en leggen hem op de berrie.

Citoyen Delpla gaat gejaagd over de sneeuw. Er perelt zweet op zijn slapen. Nee, niet van de zware last, die jongen is zo licht.

Ze dragen Adriaan de drempel van het vaderhuis over. De gendarmen staan dof en stom toe te kijken. Ze willen mede het huis binnen. Maar Jacobus Delpla weerhoudt hen.

- Non, zegt hij. Neen, nooit meer. Adieu.

En hij sluit de deur. Sluit de gendarmen buiten. En met hen ook alles wat van hen is.

Binnen is er luid gesnik.