Niet wanhopen Maria Christina

[p. 246]

[XXXI]

PASTOOR BOUCKAERT ZIT NU AL DAGEN lang alleen in zijn pastorij.

Met een vraag, een vraag die hem nu al tien dagen foltert als flerecijn: Wat richten ze met monsieur l'abbé uit?

Waarom ben ik zo roekeloos geweest? Waarom heb ik hem mijn wil opgedrongen? Waarom heb ik zoveel vertrouwen gehad in Delpla, die van alle markten thuis is?

Was hij niet te zeer aan die vreemde man gehecht? Was het niet uit vrees voor het verlies van zijn gezellige aanwezigheid, dat hij hem weerhield? Hoe is het mogelijk dat een priesterhart, door allerlei devote kuren aan 's wereids aanhaligheden onthecht, zo hartstochtelijk van deze vreemde priester kon houden? Bone Jesu, was het alleen maar een lichtzinnigheid! Ik ben halsstarrig geweest om hem hier nog een paar dagjes langer te houden. Mea culpa, door mijne schuld is hij zijn ongeluk ingegaan.

Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa... Aan de voet van het altaar buigt hij elke morgen nog dieper dan nodig en slaat wild op de jagende borst, terwijl zijn onverstoorbare stem van voorheen, verdrinkt in een nauwelijks weerhouden snik: mea maxima culpa! De misdieners kijken naar hem op, knippen een oogje tegen elkaar: hoe zonderling onze pastoor begint te doen!

Bone Jesu, heb ik schuld aan het heengaan van Uw dienaar?

[p. 247]

Twee weken nadien komt de nieuwe garde-champêtre naar de pastorij en legt op de eikenhouten credentie van de spreekplaats een vers papier neer.

- Wat nieuws? vraagt de pastoor gejaagd.

- Slecht nieuws, mijnheer pastoor, wil u het zelf lezen alstublieft.

Hij leest het officiële stuk. Geen lang stuk is het: Au nom de la république une et indivisible... que le citoyen Emile du Pont, ci-devant curé à Douai, émigré et prêtre insermenté, a paru devant le tribunal criminel de Douai et a été condamné à mort. L'exécution a eu lieu le lendemain matin à cinq heures, à la ville susdite.

Het papier beeft, ofschoon hij het met beide handen vasthoudt. Hij leest opnieuw, geeft het de gardechampêtre terug en leidt hem zwijgend naar de deur.

- Merci, zegt hij.

Hij gaat naar zijn studeervertrek. Hij belt.

- Aldegonde, een glas water.

- Blijf niet op die stoel zitten, ge rolt er af, asjeblief, in de zetel, mijnheer pastoor.

Zij brengt het water.

- Laat me alleen, zegt de pastoor.

- Ja, mijnheer pastoor.

Ze is bang voor hem. Hij doet zo vreemd. Ze loopt naar de chirurgien juré. Deze grijpt vlug zijn vliem voor de aderlating. Maar in de pastorij is de pastoor nergens te vinden. Eindelijk vinden ze hem in de kerk, vooraan in het koorgestoelte. Hij komt in geen uren naar huis.

De volgende dagen zitten vol akeligheid.

Aldegonde moet het van andere lieden horen zeggen hoe het met monsieur l'abbé is afgelopen, want de pastoor is zo zwijgzaam geworden als een karthuizer. En een beetje mensenschuw zelfs. In de kerk, waar hij met zoveel graagte zijn zware stem liet galmen, wordt het een geneuzel als bij een oudewijfskerkgang.

Op de zondag vóór Sint Bartelmeeuwsmesse staat schoolmeester Oudaert Aldegonde af te wachten na de Vespers. Of zij het goed vindt dat zij dit jaar 's pastoors feestdag zullen vieren. Op haar zieltjezaligheid, zij heeft er nog niet aan gedacht. Is het Bartelmeeuwsmesse? Woensdag reeds? Ze zal vanavond bescheid geven.

[p. 248]

Ze moet er eerst over spreken met Maria-Christina, haar enige toeverlaat. Ik hou het niet meer uit, Maria-Christina. Hij sluit zich op in zijn bureau, klaagt steen en been, eeuwig en ervig over die Franse pastoor, die hem als een molensteen op 't hart ligt. Ik hou het niet meer uit, ik zoek een andere dienst.

Dan moet Maria-Christina een sermoen houden: dat ieder huisje zijn kruisje heeft. Ontloop je 't ene, je ontmoet een ander. Niet klagen, niet wanhopen, Aldegonde. Ja, dit zei monsieur l'abbé! Je bent alleen niet met je kruisje! Hebben wij hier ons part niet gehad? Echte kruisbomen, Aldegonde. Maar als je zwijgt en bidt, geneest het. Iedere zucht verzwaart het kruis.

Die Aldegonde is een simpele pastoorsmeid die nog met schone woorden te troosten is. Ze lacht door haar tranen heen en kan het weer een week uithouden. Telkens er wat bijzonders is, moet ze opnieuw naar Maria-Christina, die met een onzichtbare doch doortastende hand helpt redden wat er nog te redden is.

- Meester Oudaert wil met de kinderen komen zingen en feestdag vieren. Zouden we dit feest maar liever niet vieren, Maria-Christina?

- Maar de kinderen zullen reeds hun feestlied geleerd hebben, Aldegonde. En zo'n schoon feest. Het zal de pastoor verkwikken. Hij heeft het nodig.

- En feest op de pastorij?

- Alles als voorheen, Aldegonde. Je mag het de pastoor en zijn parochianen niet ontzeggen.

- Kom je luisteren, Maria-Christina?

- Zeker kom ik luisteren. Ik wil het voor geen geld van de wereld missen.

Op de vooravond van St. Bartelmeeuwsmesse komt Meester Oudaert met zijn school, zijn jongens en meisjes, om te zingen voor 's pastoors feest:

Op de wegen van dit tranendal
schonk de Schepper van 't heelal
ons een herder vol verstand.
die de weg wijst met zijn hand.

Hoeveel jaren zingen ze nu al dit feestlied? Vijftien, twintig jaar. Meer dan de helft van het dorpspubliek

[p. 249]

zingt het mee. Zij allen, die eens als discipel van Meester Oudaert in dit feestkoor hebben meegedreund. En toch klinkt het elk jaar even fris en vrolijk.

Pas aan de derde strofe schuift hij traag en ongemakkelijk naar de deur. De kinderen heffen met nog luider stemmen het laatste refrein aan. De pastoor knikt, doet zoiets als wuiven met zijn moede, moede hand. Hij staat er aan te denken hoe verleden jaar monsieur l'abbé naast hem had postgevat en in de handen klapte, en een volle beurs oordjes en stuivers te grabbelen smeet vóór de pastorij, zodat Aldegonde's bloembedden er uitzagen als een slagveld.

De helft van het dorp zingt het laatste refrein mede, en achter het vensterraam kan je Aldegonde zien tasten naar de tip van haar verse blauwe voorschoot.

Heden is 't nog zingen en klinken. Wat zal het morgen zijn?

Top een maand later staat de kantonnale commissaris van Torhout met twee gendarmen vóór de kerkdeur van Aartrijke te wachten tot de Zieltjesdienst van Kermisdinsdag beëindigd is. De kerk gonst als een bijenkorf van het gezang en het orgelspel. Anders is het dorp grafstil. De commissaris is gehaast. Laat dit lierelauwen maar spoedig gedaan zijn.

Na de dienst gaat hij de pastoor halen naar de sacristij. Het volk schuift zwijgend open om de pastoor met de commissaris en zijn kornuiten doorgang te verlenen. Ze gaan naar het huis van commune.

- Zweer de opgelegde eed, beveelt de commissaris.

- Welke eed? vraagt de pastoor.

- Ik zweer haat aan het koningdom en zijn aanhang, en trouwe verknochtheid aan de constitutie van 't jaar III.

- Neen, ik zweer geen haat, en deze constitutie is niet van ons.

- Gij zijt er toe verplicht.

- Alleen de bisschop kan mij verplichten.

- De bisschop is ver van hier.

Geen antwoord meer. De pastoor staart somber naar de klare herfstlucht. In dit korte ogenblik stilte stijgt het dreigend geroezemoes op van het ongeduldig wachtende volk.

[p. 250]

- Als de pastoor de eed niet aflegt, wordt de kerk gesloten, alle eredienst verboden en het kerkgoed verbeurd en verkocht.

- En dan nog de pastoor neerschieten op de koop toe.

- Zijt gij er bang voor? glimlacht de commissaris.

Het zware pastoorshoofd schudt neen.

- We willen uw dood niet. Zet alleen uw signature onder dit stuk.

- Nooit.

De commissaris kan niet verder toegeven.

- De sleutel van de kerk! beveelt hij.

- Bij de koster.

Ze willen gaan.

- Neemt ge mij niet mede? vraagt de pastoor nog. De commissaris is verbijsterd. Een vermetele vent, die pastoor. Hij wil de martelaar uithangen, om het volk hierbeneden op te ruien.

- Va-t'en!

De pastoor neemt zijn baret en gaat over het achteruit langs de pastorijwegel naar huis.

Een gendarme gaat de kapelaan Dominicus Augustinus opzoeken, om hem de eed af te nemen. Ze vinden hem nergens. Maar de koster vinden ze thuis, de koster met de sleutels. De kerk wordt gesloten, en ze spijkeren een plakkaat op de deur, dat in beide landstalen vermeldt: de toegang tot de kerk wordt elke citoyen verboden, de kerk wordt het eigendom der republiek.

Eén man is op deze dag niet te zien. Citoyen Jacques Delpla.

Voor Aartrijke begint de beloken tijd. Het vrome dorp krijgt een nieuwe gedaante. Het kruis wordt van de toren neergehaald door vreemde werklui. Het is maar het begin. Alle uiterlijke tekenen van de godsdienst moeten verdwijnen. Zo wil het de onverbiddelijke republiek. Het nieuws doet de ronde dat ze de onbeëdigde priesters ophalen. Dominicus-Augustinus gaat schuil bij de Engelbrechts. De pastoor blijft nog op zijn pastorij. Hij wil er niet uit.

Maar Maria-Christina gaat naar de pastorij.

- Het is niet goed, dat gij hier nog langer blijft, mijnheer pastoor.

- Alles is goed genoeg voor mij, Maria-Christina.

[p. 251]

- Maar voor ons is het niet goed. Stel u voor dat ze morgen de pastoor meevoeren en kort daarop de kapelaan ontdekken en weghalen, dan zitten wij hier zonder priester. Dan moeten ze hier maar sterven als honden, zonder biecht of berechten. Dat mag niet gebeuren.

- Dat is waar, antwoordt die eeuwige grafstem.

- Blijf dan niet langer in de pastorij.

- Waar moet ik heen?

Die zielige vent. Als een kind moeten ze hem nog bij de hand nemen.

- Ik ga naar Bernard Geldhof. Ze hebben een groot huis, en het zit diep in de bossen. Ze kunnen u nergens beter bergen.

De pastoor knikt. Alles is goed genoeg voor mij, Maria-Christina.

De pastoor gaat op het hof ter Sperre wonen. Niemand weet het. Aldegonde weet evenmin waar haar meester heen is. Een pastoorsmeid heeft geen slot op haar mond. Dat was reeds zo in Christus' tijd, zeggen ze te Aartrijke.

Hij hokt in zijn kamer als een konijn. Hij krijgt zijn oppas van de boerin. Zwijgend aanvaardt hij het eten, en de helft van de dag rolt zijn paternoster door zijn vingeren.

Op een boerenhof staan ze vroeg op, met de pastoor op 't hof zelfs een half uurtje vroeger om zijn mis bij te wonen. De boerin komt de luiken openen. Dan zit de pastoor daar reeds in zijn zetel, een beeld gelijk, of hij niet eens te bed geweest is. 's Avonds horen ze hem met luider stemme zijn avondgebed opzeggen, het Oblatio Vespertina, dat kapelaan Dominicus Augustinus van een getroffen confrater heeft meegekregen. Het stoort de rust van dit huis. De hond huilt, 't Vrouwvolk kruipt in de verste hoek van de stal en 't mansvolk rammelt in de schuur. Om het niet te horen: Wee, wee ons, dat wij gezondigd hebben. Het is of het hele huis meekreunt in dat boetegebed: Wee, wee ons... Het klinkt bij wijlen als een doodsklok.

Ze worden het stilaan gewoon bij de Geldhofs. Maar 's avonds brengt het een gruw over het hof. Elk ogenblik kan dat wilde weeklagen beginnen.

[p. 252]

Anders zwijgt die pastoor. Er is geen beternis aan hem te bespeuren.

Op Sint Thomasdag komt Naas Geldhof, de oudste zoon van de kerkmeester, in volle paardengalop het molenerf der Engelbrechts op.

- De kapelaan moet komen!

Er slaat een deurtje in de zijwand van de haard open. Kapelaan Augustinus komt uit zijn vluchtgat te voorschijn.

- Maarten ook. En de chirurgijn ook.

- Ik? vraagt Maarten.

- Absoluut, hij heeft het tot drie keer gezegd.

De kapelaan in zijn boerenpak wipt op het paard en rijdt vooruit.

Naas en Maarten komen te voet achter.

- De chirurgijn was niet thuis. Maar ze halen hem waar hij is. Ze spreken over de pastoor die deze morgen te bed gebleven was. Er is geen schot in hun gesprek. Ze zijn allebei tevreden als ze op het hof stappen.

Pastoor Bouckaert ligt geweldig naar adem te snakken. Zijn ogen staan star op de balken van de lage zoldering. De kapelaan heeft met moeite zijn biecht kunnen afnemen. Hij heeft hem het heilig Oliesel toegediend en zit nu naast de zieke te bidden. Maarten staat verslagen toe te kijken aan de voetsponde van 't bed.

Het jagen naar adem neemt gaandeweg af. Misschien wordt de pastoor weer beter. Het kan ook het einde zijn. De boerin besprenkelt het bed met wijwater.

En dan rollen de ogen van de pastoor plots van de balken weg, zoeken onrustig, blijven op Maarten gevestigd staan. Hij wil spreken. Het gaat niet. Hij probeert opnieuw. Ach, konden ze hem maar helpen. Ja, het gaat toch:

- Maarten... Maarten Engelbrecht.

Een stem, die reeds van de overzijde van dit leven klinkt.

De kapelaan wenkt de boerin. Ze laten Maarten alleen met de pastoor.

- Ik ben hier, zegt Maarten luid, waarmede kan ik u helpen?

[p. 253]

De handen tasten in het bed. Hij wil zieh oprichten. Het gaat niet. Maarten wil hem overeind helpen, doch hij begint te spreken.

- Luister, Maarten.

- Ja, ik luister.

- Bewaar de priester Dominicus-Augustinus.

- We zullen hem bewaren, nog zorgvuldiger dan ons eigen leven.

- Merci, zucht de pastoor, en er glijdt een schone rust over zijn gelaat.

Het is zijn laatste woord. Kort daarop blaast hij zijn laatste adem uit.

Maarten keert ontroerd naar huis. De doodstrijd van de pastoor heeft hem diep getroffen. Hij keert terug met het besef dat hij de drager is van 's pastoors testament: Bewaar de priester Dominicus-Augustinus.

Hij hoort nog de hese woorden uit die stervende mond. Het maakt hem gelukkig dat de pastoor hem zoveel vertrouwen schonk. Hij voelt de koude niet, zijn hart klopt luid en nieuw, alsof er een verse tocht door joeg. Hij voelt een weldoende warmte naar 't gezicht stijgen. De vrieskoude wind is hem een verkwikkend gestreel.

Het wordt laat. De maan staat reeds scherp boven de donkere muur der belendende bossen. Over een half uur is het avond. De dagen gaan maar open en toe. Hij moet zich haasten. Hij gaat gezwind de berg op. Hij is licht en lenig. Een vernieuwd man. Daar is een nieuwe, een grote, een heilige zorg, die hem heden werd opgelegd!

Maria-Christina ziet Maarten komen. Hoe hij stapt! En het hoofd draagt hij hoog. Haar angst voor de kwade mare die ze van hem verwacht, wordt verdrongen door een verrassende ontdekking. Anselmus, de grote Anselmus, fluistert ze. Dat is zijn stap, en zo droeg hij het hoofd in zijn beste tijd. God, hoe heeft zij dat nooit gezien?

Eén ogenblik durft zij hopen. Niet langer, want elke dag brengt nieuwe angsten en nieuwe ontroeringen mee.

Drie dagen heeft de pastoor te lijke gelegen bij de Geldhofs. In de namiddag van Kerstavond wordt hij

[p. 254]

begraven. Het marktplein staat vol volk als Geldhofs wijtewagen het dorp opgereden komt.

De lijkkist wordt vóór de kerk op een klein verhoog gezet. Geen klok die luidt. Koster Roose zingt het Libera. Het is meer schreien dan zingen. Ook onder 't volk is luid gesnik. Geen huisgezin of daar is iemand op deze begraving aanwezig. Zelfs Adriaan Delpla - zoon van Jacques - een lange bleke slungel, die nog tot deze gemeenschap behoort. Want het is gekend dat hij het vreemd geweld verfoeit.

Kerkmeester Geldhof, koster Roose, schoolmeester Oudaert en Maarten Engelbrecht torsen de lijkkist op hun schouders en dragen ze naar de noordkant van de kerk, waar het stenen priestergraf is. In brede, zwijgende drom volgt het volk.