Niet wanhopen Maria Christina

[p. 199]

[XXIII]

HET EERSTE WINTERKOREN SPICHT DE zwarte kouters uit als Andries Engelbrecht naar huis komt. De emprunt forcé is betaald, en de rebel laten ze los.

Zijn gang is sloom, zijn rug is ronder en zwaarder geworden, zijn haar nog dunner en grijzer, en zijn kale kleren slodderen om 't lijf. Niks van de hoofdman meer. Hij is een schooier gelijk. Hij zoekt de verslijkte binnenwegen op, om de mensen te ontwijken.

Acht maanden in de citadel te Rijsel, naast Brugse gevangenen: dunne soep en zuur brood, elke dag zo lang als een eeuwigheid, en 's nacht vol angst voor de onzekere dageraad. Het is gauw verteld.

Er is meer gebeurd op dit dorp sedert hij weg is. Maria-Christina zit 's avonds lang met hem te praten. Hij moet de laatste bijzonderheid weten over de brutaliteiten van de arme Jantjes, en over die afgelikte luitenant. Ze zijn pas veertien dagen hiervandaan. Het is misschien de grootste vreugde van Andries te horen dat het hier danig slecht gaat, sedert hij hoofdman-af is.

Maar die luitenant! Andries is de eerste met wie ze er over spreekt. Bij de notaris liep hij in en uit als een schoonzoon, op alle manieren aangetrokken door die oude kwijlkousen.

Over Jacques Delpla vertelt ze alles van naald tot draad. Andries schijnt er onverschillig voor, maar zijn oren staan scherper gespitst dan hij voorgeeft. Ja, tegen eigen wil in. Hoe is een mens toch!

Eén dingen raakt Maria-Christina niet aan. Dat

[p. 200]

Delpla meer dan ooit in ‘De bonte Os’ verkeert en de schone waardin openlijk het hof maakt. Tot een trouw zal het nog komen, zeggen de mensen. Iets wat Maria-Christina met waar genoegen heeft aangehoord. Het is toch de enige manier om Andries uit dit gore slop te halen. Al die maanden lang is het haar hoop en haar troost geweest. Zij begaf niet. God slaat en geneest. Ze heeft nooit geloofd dat hij zou wegblijven. Het is meer gebeurd, dat de Brugse heren van kerk en rade ontvoerd werden en heelhuids naar huis kwamen. Misschien heeft de Voorzienigheid het alzo geschikt, tot zegen en redding. In lijden en ontbering komt een onbekookt hart tot bezinning.

Zo iets is inderdaad met Andries geschied. De bezinning is gekomen. Hij heeft geleerd wat het heet zijn huis en zijn molen, te missen. En tijd had hij te over om over de buitenissigheden van zijn leven na te denken.

Met de beste voornemens is hij thuisgekomen. Hij zal het stellen zonder ‘De bonte Os’. Zijn bloed is verarmd, zijn drift bekoeld. Adieu, Johanna-Franciska. Zus of zo moest het toch eens eindigen.

Maar daar staat op een schone dag een stomme boer in het molengat met twee zakken rogge en een zak tarwe. Hij ziet dat Andries alleen in de molen zit en blijft wat hangen om een pijp te stoppen en om een praatje te slaan. Andries krijg je niet meer open, zeggen ze op 't dorp, ze hebben zijn tong gekort. Maar hij weet veel. Wie meest zwijgt, weet het meest. Dat kietelt een mens om het toch eens aan te gaan die zwijger een ei af te halen.

Zo die boer. Hij heeft tijd. Het land rust en het werk is gedaan. Hij rookt gezapig zijn pijp en praat over de mizeries van het dorp. Hij heeft ook een paard moeten afstaan. En de helft van zijn stro. Delpla vaart er het best mee, hij haalt vlug zijn schaapjes op 't droge.

Zijn aanzien stijgt. Elkeen is een beetje op zijn weerhouden met die vent, Andries. Niemand durft hem tegenspreken. Zelfs de bazin uit ‘De bonte Os’ laat het zich welgevallen, dat hij er dagelijks aan huis gaat.

De boer klopt eerst de as uit zijn pijp over de reling van de steiger, hij schreept zijn pijp uit, speekt in de

[p. 201]

diepte, maar spiedt intussen tersluiks de molenaar af. Andries moet een zak openknopen. De boeren knopen hier hun graanzakken dicht met wilgen wissen. Hij staat aan zo'n wis te prutsen als een groene molenketser. Hij krijgt de lus niet open. Rukt nijdig om los. Moet naar zijn zakmes tasten. Ach, hij kan zo'n wisje de baas niet. Wat een mens toch verleert. Maar beven je handen niet een beetje, Andries? Waarom beven die handen?

- Ja, hij zit veel in ‘De bonte Os’, gaat die stomme boer door. Kom, dat is zijn recht. Een man blijft een man. Als je nog geen vijftig bent wil je nog wat meer van 't leven dan een stuk brood en een spelletje kaart. Het is zijn recht, zeg ik. En een slechte trouw zou het wel niet zijn, die Delpla met de bazin uit ‘De bonte Os’.

- Trouwen ze? vraagt Andries.

Hij is het woord kwijt, zoals hij al eens op 't onverwachts in een deftig gezelschap een vloek kwijt is.

- Of ze trouwen, Andries? gaat die boer voort. 't Loopt in de mond.

Hij ziet hoe Andries een kleurtje schiet.

- Wanneer mag ik mijn meel komen halen, Andries?

- Je meel?

- Ja, mijn meel!

- Morgen.

En daarna zit Andries alleen in zijn molen, die vol dreigend gezoef en geknars is. Hij was de stilte van een gevangeniscel al gewoon. Of hoort hij het nu zo goed, omdat zijn hart al even snerpend knaagt en knerst?

Hij is veertien dagen thuis. Hij is nog niet één avond uithuizig geweest. Nu verlangt hij weer naar de avond. Waarom? Hij zal toeh geen dwaasheden uitrichten.

Als Maria-Christina de lante ontsteekt, zegt hij:

- Maria-Christina, ik moet toeh eens een mens zien. Ik ga een avondje pozen bij notaris Huyseune.

- Zou je niet liever eerst de pastoor gaan groeten? vraagt Maria-Christina.

- Op een andere keer, Maria-Christina.

Nee, naar de pastoor wil hij niet toe. Als het nog Pastoorke Haemerlinck geweest was met zijn zalige oudejoffersmanieren. Die is nog kanunnik geworden, en zit dagelijks de getijden te zingen in de Sint-Donaaskerk te Brugge. Nu hebben ze hier een nieuwe pastoor.

[p. 202]

Breed in de schouders en vierkant van manieren. En een geleerde bol: hij heeft te Leuven gestudeerd, en kan, navenant de omstandigheden, klappen als een boer of een advocaat. En zo recht kijkt hij in je ogen of hij daar het laatste zijdeke van je zwart boekske zit af te lezen. Je bent geen zier op je gemak bij zo'n vent, als je iets op de maag hebt.

Op een andere keer, Maria-Christina!

Na een lang en mat gesprek bij notaris Huyseune gaat Andries naar huis. Het gesprek vlotte niet. Ze zaten mekaar uit te horen.

Het is donker. Vijftig voet achter zijn rug staat het huis, genoemd ‘De bonte Os’. Het huis dat hij binnen de zilte muren van de Rijselse citadel heeft vaarwel gezegd. De enige oplossing die zich opdrong. De zucht naar vrijheid en de vrees voor de dood overstemden elk ander gevoel. Vind je echter de vrijheid terug dan vind je meteen op de oude weg de oude vragen, die je opgelost waande. En de oude lusten en kwellingen, die je versmacht had in de vrome voorbereiding tot het hiernamaals, bespringen je als weerwolven. Zo langs achter op de rug, ongenood en onverwacht.

Daar staat Andries Engelbrecht. Hij moet naar huis. Hij weet dat Maria-Christina naast de haard op hem zit te wachten. En hij gaat niet verder. Hij staat in het midden van de weg geplant en kijkt om. Hij ziet het licht uit de reten der geloken luiken kieren. Daar moet volk zijn. Hij kan eens tot bij de deur sluipen en luisteren. Een mens die acht maand in een levend graf gezeten heeft, mag zich wel eens deze nieuwsgierigheid permitteren. Misschien spreken ze over hem, of over de oorlog, al dingen die hem interesseren. Alleen als je iets kunt afluisteren, kan je achter de waarheid komen. De mensen doen niets anders dan liegen in elkanders gezicht.

Hij hoort een stille mannestem, die traag vertelt. Een lang vertelsel. Duurt het nu nog? Spreek toch luider, kwibus.

Maar dan schalt plots de volle lach van Johanna-Franciska boven dit gevezel. Dat onbarmhartige vrouwmens! Ze heeft hem niet eens gemist, hoor die lach aan, hoe rond en gezond.

[p. 203]

En weer die temende stem, die hij niet thuis kan wijzen. Delpla? Misschien. Een stem die fluistert kan van gelijk wie zijn.

Hij staat met zijn rug tegen de koude muur. Hij klemt zijn nagels in de stenen. Te Rijsel heeft hij dit vaker gedaan... Maar die lach, die lokkende lach, waartegen geen mens bestand is. In Godsnaam, schei er mee uit, Johanna-Franciska. Lach je dan opzettelijk? Om me te folteren? Om me weer binnen te halen?

Andries gaat naar de deur. Hij staat met de ijskoude deurappel in zijn hand. Bezint zich. Als die goddeloze Delpla er zit!...

- Goenavond! groet hij.

- Bonsoir!

God zij gedankt, het is Delpla niet. Het is schoolmeester Oudaert, die zo stil spreekt omdat hij het weer zitten heeft in zijn keel. Johanna-Franciska tapt de kroes voor Andries veel te vol, en er storten kleine plasjes op de helderrode vloer als ze hem zijn drank brengt. Andries drinkt de ene kroes na de andere. De schoolmeester maakt aanstalten om naar huis te gaan. Hij is er te veel, meent hij. Johanna-Franciska doet het onmogelijke om hem aan de praat te houden. Ze is er weinig op gesteld Andries tussen vier ogen te spreken. Oudaert kent de regels van het pluriel des substantifs en de hoofdletters vloeien als geschilderd uit zijn ganzenveder, maar voelhorentjes om de diepe angst van Johanna-Franciska te begrijpen, heeft hij niet. Als de mensen zeggen: blijf toch nog een kwartuurtje, dan moet je gaan. Een schoolmeester kent zijn volk!

En hij gaat.

Het is onheimelijk stil tussen de twee blijvenden. Dezelfde stilte als in die mottige citadel. Een stilte als een strop. Andries kan die strop niet lang verdragen. 't Is of hij zich losvecht.

- Ik ben hier terug, Johanna-Franciska.

- Dat zie ik, Andries. Ik ben gelukkig dat je weer thuis zijt.

- Hm, hm! doet Andries.

Dan weer die verdomde stilte.

- Je gaat trouwen, bijt Andries.

- Neen.

[p. 204]

- De mensen zeggen het.

- De mensen weten altijd alles best.

- Met citoyen Jacques?...

Die naam sist door zijn tanden als het snijden van een mes door een stuk vlees.

- Hij komt hier als de anderen.

- Hij hokt hier als een huishond.

- Ik kan hem de deur niet wijzen. Hij heeft alles in handen op Aartrijke.

- Dat zeg je goed. Hij heeft alles in handen. Zelfs ‘De bonte Os’.

- Woorden, Andries.

- Je kan hem best verdragen.

- Ja, ik verdraag hem, Andries. En dat is alles.

- Je zal hem buiten zetten, Johanna-Franciska.

- Neen.

- Dat je hem zal buiten zetten.

- Ik mag niet. Hij kan mijn huis vol garnisairen stoppen. Het heeft geen haartje gescheeld of 't was zo laat.

- Buiten, zeg ik, Johanna-Franciska, of ik kom over deze drempel niet meer.

Zij zwijgt.

- Hij of ik...

- Zo niet, Andries.

- Goed, dan blijf ik buiten.

Zij haalt diep adem, en zegt:

- Na alles wat gebeurde, Andries, zou het misschien wel best zijn dat je wegbleef. Best voor ons allebei. Het heeft me zeer gedaan, dat ze je dieveling uit mijn huis hebben weggehaald... Maar ook de schande deed zeer. Het hele Westambacht van 't Vrije heeft er plezier in gehad.

- Nu, wat geeft dat...

- Ik heb er spijt over gekregen dat het zo ver met ons gekomen was, Andries. Ik wil eerlijk leven. Je hebt nog een zoon, en een vrouw, Maria-Christina. Wij zijn zo niet grootgebracht, Andries. En daar is nog een wet boven ons.

Andries kijkt als een bandhond.

- Wie heeft je dat voorgezongen?

- De pastoor, de nieuwe pastoor.

[p. 205]

- Je bent dus bekeerd. Je wil d'r van af zijn.

- Ja, Andries.

- En als ik niet wil?

Hij wil niet. Hij die er dure eden op gezworen heeft te Rijsel.

- Andries, luister...

- Om met die citoyen te trouwen!

Zijn vuist valt op de toonbank. Zij wijkt ontsteld in de donkere hoek.

- Als het waar was, wat je daar zegt, zou het niemand aangaan. Maar ik zeg je: Nee, ik trouw niet met die man, nooit. Met geen enkele. Ik laat me liever uithongeren. Voilà!

- Dat zeg je zo maar om me op straat te krijgen.

Hij staat recht. En zij ziet hoeveel smart er in zijn ogen spookt. Ja, het moet hem vreselijk treffen wat zij zegt. Die man is haar eens zo lief geweest. Nee, ze mag niet vermurwen, het hart niet laten opwarmen door medelijden.

- Ga nu, Andries, in Godsnaam, ga.

Andries voelt zijn kop draaien als een tol. Wat moet hij nu?

Goddank, daar zijn stappen aan de deur.

Hij keert zich bruusk om. De deur valt met een wilde bons achter hem dicht.

Hij loopt door de nacht. Naar huis. Naar Maria-Christina.

.............

Op de eerste Zondag van de Advent staat de amman op de kerktegel en roept de geboden af. Ook een notarieel bericht, dat heel wat opspraak verwekt: Wy, Anthonius-Carolus Huyseune, notaris alhier, maeken bekent alsdat sal worden overgegaen tot den verkoop van eene groote en schoone herberghe staende en ghelegen 't Aartrijcke, plaetse, ghenaemd ‘Den bonten Osse’...

In de nieuwjaarsweek gaat Johanna-Franciska weg van het dorp, bij een nicht te Brugge, die kabeljauw en droogvis verkoopt.