Pleidooi voor de moedertaal, de jeugd en de onderwijzers

[p. 65]

Aanhangsel.

I.

Hoort Bredero in de Voor-Reden van zijn Geestich Liedt-boecxken (Ed. Kalff in de Volledige Uitgave, deel III, 199 e. v.v.): ‘Veel ouwde en ghebruyckelijcke woorden der Landluyden hebben sy (nl. zijn gedichten) inne genomen, die sommige Latynisten (die doch eer en meer uytheemsch dan duytsch geleert hebben) veroordeelen en smadelijck verwerpen om dat syse juyst door onkunde niet en kennen: Maer ghy Toetsers en Proef-Meesters van ons Goude Nederlandsch, die soo vrypostich de Hollandtsche woorden aen den Steen van u sinnelijckheyt strijckt, en daar en boven stoutelick de selve voor ongoet, valsch of biljon verklaart, keurt ende marckt verbiet, om dattet by u niet gangbaer noch bekent en is, is het daeromme al in Reden gegront, datmen dat ouwde verschimmelde Pot-gelt ende vierkante stucken sal verachten? Daar men nochtans door oude lieden haar waardij e ende an haar swaarte en kracht hare deugt wel kan gissen, berekenen en kennen. Voor mijn deel ick bekent, dat ick met dit nieuwe Leydsche gevoelen niet over een en kom, en dat ick met een kettersche stijf-sinnigheyt aan het ouwde hange, ja dat al ben ick geen schroyer, geen Goudt-Smit, noch Munt-meester, die oude Pot-penninghen met voordeel op soeck, om daar de eene tijt of d'ander yets goets na mijn behagen en vermogen af te maken. Het is mijn al goet als 't hier-landsche onvervalschte onvermenghde munte is, als ick weet dat het by de ghemeene man in de dagelijcksche handeling en ommegangh gewraackt noch geweygert, maer by haer lieden voor goet gekent, en ontfangen wort: Het is myn alleens, of ick van een machtich Coning of van een arm Bedelaer leer de kennisse van mijn moeders tale, en of de woorden uyt het vuylnis-vat of uyt de cierlijckste en grootste Schat-kamers van de werelt komen: doch moet my elck na haer waarde goude, silveren en koperen gelde verstrecken. Sekerlijck ick en sal my nimmermeer soo seer niet binden ande Eenrinstigheyt van sommige Een-sinnighe Schryvers, die meer der vreemdelingen boecken door-snoffelen, als de ghewoonte van 't spreken haarder mede-Burgheren en Lands-luyden, doorsoeken, en op haar eyghen in-vallen en inbeeldingen onversettelijcke kercken bouwen, die dickwils nae wat onder-gravens lichtelijck daer henne storten en vallen. Wat my belangt, ick heb anders geen Boeck geleert als het Boeck des gebruycx, so ick dan door onwetenheydt der

[p. 66]

uytlandscher spraken, wetenschappen, en konsten hebbe gedoolt: verschoont my ongeleerde Leke-broeder, en geeft den Duytsche wat toe: want ick heb als een schilder, de schilder-achtige spreucke ghevolcht, die daer seyt: Het zijn de beste Schilders die 't leven naast komen.

II.

Een enkel voorbeeld van Schoolboekenstijl en Stijlisten-denkbeelden: Het Voorbericht van de Beknopte Handleiding tot de Kennis v.d. Nederlandschen Stijl, door E. Drenth en P. Holthuis, Hoofden van o.l. scholen te Middelstum en Bedum. Bij Tjeenk Willink te Zwolle. O.m. zeggen de Heeren:

Er is veel tijd en eene nauwgezette studie noodig, - om de taal zòò te leeren kennen, dat het schoone, 'twelk zoo menig schrijver in haar heeft nedergelegd, op ons den beoogden indruk maakt; - om haar zó te leeren gebruiken, dat we anderen kunnen doen deelen in onze gedachten Dit laatste is voorzeker wel een hooge eisch, maar hij omvat ook de schoonste roeping van den schrijver.

Al gunnen we ook gaarne aan de studie der taal het leeuwendeel van den beschikbaren tijd, toch zal het doel niet bereikt worden, zoo deze studie zich niet in eene goede richting beweegt. En dit laatste meenen we te mogen betwijfelen, als we uit het groote aantal leerboeken der grammatica, waarin dikwijls tot in de fijnste bijzonderheden wordt afgedaald, kunnen besluiten, dat de studie van dit onderdeel het troetelkind is en die van den stijl zich met de treurige rol van asschepoester moet tevreden stellen.

De studie der grammatica is van groot belang, - behoort tot die van den stijl; maar zij is niet alles: de studie der taal mag niet in haar opgaan, - moet zelfs voor een groot deel bestaan in die van den stijl in engeren zin. En in aanmerking genomen, dat zij de meest loonende is, daar zij spreekt tot het verstand en het gemoed beide, dus tot den geheelen mensch, moet het verwondering wekken, dat zij zoo stiefmoederlijk behandeld wordt.

Met de uitgave van dit werkje doen wij eene bescheiden poging, om op de studie van den Nederlandschen stijl meer de aandacht te vestigen.

Ofschoon we bij de behandeling der tropen en figuren onze voorbeelden voornamelijk bij de poëzie zochten, zoo hadden we bij de samenstelling van dit deeltje toch vooral het oog gericht op het proza en zijne onderscheidene vormen.

Verraadt hier regel voor regel geen menschen die niets te zeggen hebben daar zij niets hebben gedacht? Dit is nu inderdaad Nederlandsch van 24 letters, niet uit ziel of zin geboren. Vgl. hier voor bladz 52, noot 3.

[p. 67]

III.

Voorrede van de verleden jaar verschenen Bloemlezing voor H. B.S. en Gymn. en Normaalsch.: Analecta, Bijeengebracht door Dr. B. Leeraar, Utrecht H. Honig 1892.

Het Nederlandsch schijnt weinig aantrekkelijks te hebben. Hoe weinigen van de leerlingen lezen de leesboeken voor zich zelf; en welke stukken dan nog; slechts enkele uit de vele die men bij elkaar bracht.

Is dit eigenlijk wonder?

Men let bij de samenstelling er op of de stukken min of meer moeielijk zijn om te verstaan en te begrijpen.

Men neemt ze van de ‘beste’ schrijvers. Men wil immers ook ‘den smaak’ van den leerling door ‘mooi Nederlandsch’ vormen en hun ‘schoonheidszin’ aankweeken?!

Maar de leerling blijft het vervelend vinden.

Het is meerendeels ‘mooi’ boven zijn bereik. Het is eer aantrekkelijk voor ons, - wij kozen het ook; - éer goed nog voor de vorming van onzen smaak en ons schoonheidsgevoel.

In dezen bundel is bijeengebracht wat klassen leerlingen aantrekkelijk vonden. Misschien is de smaak van mijne discipels ook dien van lezers en lezeressen van denzelfden leeftijd.

Men zal er bekenden bij vinden. Van her en der zijn ze bijeenverzameld. ‘Ik heb mijn heele leven van diefstal geleefd’ - en toch, hoop ik, elk het zijne gelaten.

Het lezen van goed Nederlandsch moet tevens leeren om goed Nederlandsch te schrijven.

Maar waarom schrijft de Nederlander dan, ondanks zijn vele ‘mooi’ Nederlandsche lees- en leerboeken, toch meestal zoo slecht; en vaak zoo'n onmogelijke taal?

De meeste voorbeelden, die den leerling worden voorgehangen zijn voor hem te hoog en te mooi.

Men late ze vooral proza, weinig poëzie lezen; dan nog zooveel het nu reeds doenlijk is, in de spreektaal, zoo natuurlijk en los mogelijk geschreven.

Geen artistiek, of zoogenoemd boeke-Hollandsch. Het eerste past den taalkunstenaar, het andere niemand. Men stelle voor niemand meer den eisch, 't allerminst voor den leerling, om ‘mooi’ te schrijven; maar eenvoudig, ongekunsteld en ongedwongen.

Die hieraan niet genoeg heeft zal zich zelf wel helpen.

[p. 68]

IV.

De Heer Dr. F. Buitenrust Hettema beantwoordde in de Zwolsche Courant Woensdag 22 Maart, den ‘Overijsselaar’, van wiens ontboezemingen wij pag. 57 partij trokken om den toestand te karakteriseeren. Uit zijn ‘Pleidooi voor de moedertaal’ sta hier het volgende.

Voor Een Overijselaar is zijn ‘moedertaal’ hetzelfde als onze zoogenoemde algemeene schrijftaal.

Wat die eigentlijk is?

Men heeft onze schrijvers, groote en kleine, op een vergiettest gezet: het persoonlijke, wat hun eigentlijk maakte tot auteurs! - is er op blijven liggen. Wat ze allen gemeen hadden, is er door gezakt. Goed bezien, iets karakterloos, iets zonder geur en kleur.

Dat heeft men vrij ontaalkundig en onwetenschappelijk ontbonden en ontleed, in grammatica en lexicon.

't Ergste nog, men deed dit op een manier zooals men het heel lang geleden een vreemde uitheemsche taal van honderde jaren vroeger ook had gedaan. Fabriekte in navolging van die er bij, wat in werkelijkheid niet bestond. En electriseerde wat niet meer leefde: zóo kreeg 't althans een schijn van leven.

Dit was alles vrij onschuldig dilettantisme, dat wel verdwenen zou zijn toen men degelijker en wetenschappelijker te werk ging; - had men daar maar geen twee andere dingen mee door een geward:

Men debiteerde het als de taal, die een auteur liefst, moest schrijven!

Dat is oorzaak dat thans vaak een schoolmeester 't beter weet dan een auteur zelf, dan Vondel, dan Bilderdijk, dan Da Costa; dat hij die lui op fouten betrapt in hun taal, dat is NB. in de spelling, in de buiging, in het geslacht, en in den zinsbouw; natuurlijk! want zij kenden niet de spraakleer van dat ‘mixtum’; ze bekommerden er zich niet om, ze deden zooals zij 't noodig en mooi vonden! Natuurlijk! -

Dan, men zette dat ook als de algemeene taal aan alle jeugdige Nederlanders voor; voor die 't vrijwel een vreemde taal is! Men vergat daarbij waarom hun eigentlijk Nederlandsch geleerd wordt.

Dezen de taal van auteurs als de taal voor te houden: 't lijkt me alsof men aan alle schildersknechts zegt: jonge, zie-je, die Rembrandt en zulke lui, die deden zoo! zoo zagen ze, zoo dachten ze, zoo gaven ze 't weer, doe-jij ook zoo, of je doet verkeerd! En liefst nog er bij: hier heb je verf, die we klaar gemaakt hebben volgens een (al verkeerd gebleken!) manier; en hier heb-je een dito recept hoe je te werk moet gaan, wil je 't leveren als zij!

Een Nederlander diende zijn taal te leeren - zou men zeggen - om ten slotte die goed te kunnen spreken allereerst, - en ook te kunnen schrijven. Spreken vooral - nu in onzen tijd meer dan wenschelijk. En zal hem daarvoor dat extract van auteurstalen, nog wel op een manier als boven behandeld, wel helpen?

Men weet wat er tot nog toe van 't Nederlandsch dan ook terecht is gekomen. Men klaagt steen-en-been, bij álle onderwijs, bij 't Lager en Middelbaar en Hooger; over het Nederlandsch.

[p. 69]

Nee, noch dat extract, noch eenige auteurstaal is er om te doceeren! Daar schrijven die lui niet voor!

Niet dat men niet moet lezen wat mooi is! Niet wijzen moet op 't mooie in de auteurs! Natuurlijk.

En vooral hierop: kijk, hoe precies die auteur is in 't weergeven van wat hij denkt.

Maar er moet op volgen - niet: doe jij nu ook net als hij! op zijn manier, of je doet verkeerd; maar: doe jij 't nú op je eigen manier.

En gerust! dan, die aanleg hebben voor auteur, die redden zich zelf wel. Die laten zich toch niet voorschrijven wat of ze doen moeten.

Neen, noch dat extract noch auteurstaal meer gedoceerd. Niet zooals tot nu toe de boeketaal; ‘die boeketaal’ - zooals Beets zegt - die de moedertaal doet ontaarden en vergeten, maar aan allen de levende taal onderwezen, dat is de moedertaal.

Nu weet ik wel dat de moedertaal, die de beschaafden spreken, niet overal gelijk is. Maar dat zit 'em in de woordenkeus en in finesses van uitspraak; zoo goed als niet in de syntaxis of vormen van de woorden. Met weinig verschil in dialect bestaat er in Nederland een algemeen beschaafde spreektaal. Een beschaafd Groninger verstaat een beschaafde Zeeuw, en spreekt met weinig verschil, als een beschaafd Amsterdammer.

En als Een Overijselaar nu nog zei: die taal is mij wel wat arm - dan pleitte dit eigentlijk nog wel tégen 'em; maar men zou 't kunnen begrijpen. Onze algemeene spreektaal is nog niet wat ze worden kan. En geen wonder. Men heeft zich zoowat vier honderd jaar lang bezig gehouden met een uitheemsch, onnationaal model na te maken, met ‘dichtertaal’ te codificeeren; met ‘mooi’ te schrijven - liefst nog ook naar buitenlandsch mooi! - en te laten schrijven, vooral door lui die 't nooit zouden kunnen. Onze spreektaal liet men aan zijn lot over. Wel is waar - Beets heeft gelijk - zij bleef haar eigen leven leiden, en zich naar hare eigene aangeborene wetten ontwikkelen. Van grilligheid en slordigheid kan dus geen spraak zelfs wezen. Zij mag wat het woordgebruik aangaat, wat ongecultiveerd nog wezen. Maar slordig?

Vermoedelijk toetst Een Overijselaar die dan aan de nog vigeerende spraakleer. Maar - is die spraakleer wel goed? Deugt die wel? Als de tegenwoordige taalwetenschap, die nog al belangrijk verschilt van de oude - juist omdat men meer en veel meer kreeg, en grondiger bewerkte dan vroeger, en naar juister beginselen ook kon bewerken - als die taalwetenschap nu juist eens goed noemt wat Een Overijselaar verkeerd gelieft te noemen?

En nu zou 'k over die taalwetenschap kunnen spreken. Maar Een Overijselaar moet zich zelf daarover maar inlichten: hij kan 't eenen-ander vinden in Taal en Letteren, en in de literatuur, die bij de opstellen van taalkundigen inhoud daar is aangehaald.

Uit wat men tegenwoordig voor ‘taal’ uitgeeft moet uitgesnoeid wat al lang gestorven, moet afgekapt wat er willekeurig aangespijkerd is.

Om beter resultaat van 't Onderwijs te krijgen dan tot nog toe, moet de levende moedertaal: voor ons Nederland in zijn geheel het

[p. 70]

algemeen gesproken beschaafde Nederlandsch, en niets anders gedoceerd.

Wat daar door den ‘Overijsselaar’ op gerepliceerd is, heeft weinig om het lijf; 't is de moeite niet, om er gewag van te maken.

Hier volgt de Syllabus van Dr. Hettema's aanstaande voordrachten:

Inleiding De ouwerwetse Taalstudie; wat ‘Taal’ daarbij was; en hoe 't komt dat men spelling en woord vorm 't voornaamste vond.

De ‘grammaire raisonnée’; ook onze hollandse, besproken.

Wat het gevolg is van dergelijke studie: Taalverknoeiïng, wanbegrippen èn over levende taal, èn over algemene taal, èn over dichtertaal.

Waardoor is nu de studie van Taal veranderd. In plaats van de klassieke-dilettanten-methode, die als in de natuurkunde. Over deze methode.

Wat voor ander Taalbegrippen men daardoor krijgt. Levende taal is spreektaal. Er is geen Taalverbastering in de vroegere zin. Wanneer ‘taal’ dan wel verbastert.

Verbasterde taal is onze zogenoemde algemene schrijftaal.

Er is geen Taalverval; de vroegere, oudere taal is niet beter of meer vol poëzie dan de onze.

Wat is dan 't mooie in taal? Zijn er algemene stijlregels? En zijn die voor alle talen 'tzelfde.

Taalrijkdom: Spreektaal is rijker dan de noch vrij algemeen als rijk versleten algemene schrijftalen. -

Over modderaars, die 'touwe en verouderde volgens de principieel andere methode willen opknappen. Met wat voor gevolgen?!

Ten slotte. Waartoe historiese taalstudie moet, en alleen kan, dienen.

I. Wat is eigentlik Taal? 't Individuele er van. Is Taal onveranderlik? En waardoor verandert-die dan.

Woorden hebben geen vaste betekenis noch vaste vorm.

Hoe begrijp en we mekaar dan?

Wat is Dichtertaal; is die allemaal 'tzelfde?

En wat is Algemene Taal?

Hoe staan de individuéle: de dialect-, en dichtertaal tegenover de Algemene levende Taal. Hun invloed op elkaar. -

De woorden en hun betekenis; woordkiemen en nieuwe, levende, verouderende en verouderde woorden. Eigen, vreemde en basterdwoorden.

II. Onze algemene (volks-)talen; en hoe ze zich verhouden.

Wat is de algemene levende taal in Nederland; en zijn karakterisering.

Hoe moet die taal beschreven?

III. Wat wordt evenwel voor onze Algemeen nederlandse Taal versleten?

Iets uit de historie van die Taal: Oorsprong, Middeleeuwen. - De romeinse Renaissance, 't Klassicisme! Navolgerij. Van wie; en van wat? - Hoe men daartoe kwam.

[p. 71]

't Hoe. Overzicht van wat men in drie, vier eeuwen gedaan heeft om de niet-algemene en on-nederlandse taal noch meer te verbasteren (te verlatijnsen). In Stijl en Taalvormen. -

Anti-classicisme: voorstanders van 't nationale, sedert 1600. -

De volksaartige Renaissance nù, tegelijk met de nieuwe wetenschappelike methode en de studie van 't germaans.

De nieuwe richting.

IV. Wat voor taal is er nu te docéren? Dichters- en auteurs-taal; of de beschaafde spreektaal?

Allereerst moet er spreken geleerd, levende taal. En dan die ook geschreven. Geen ‘dichters’ of ‘auteurs’ gemaakt op de school. -

In geen geval verschil tussen spreektaal en geschreven taal dan in compositie, niet in stijl.

Studie van de Levende taal is die van de algemeen beschaafde spreektaal, in verband met onze volkstalen (saksies, fries, frankies). In hoever die moeten gekend en onderwezen.

Taalonderwijs op de L.S. En hogerop. - Historiese Taal-studie. -

Ons materieel daarvoor. Over spraakleer, studieboeken, lectuur [allereerst. Wer. Buning, van Maurik, Beets z'n Camera, Multatuli, Oudeheer Smits, Wolff-Deken, van Effen; nederl. kluchten, Cats; middel-nederlandsch proza].

Waarvoor dichters zijn te hóren en te lézen. Hoe moeten die bestudeerd!

V. Beschrijving van onze algemeen-nederlandse taal; en z'n dialecten; z'n verhouding tot de volkstalen.

Z'n Spraakleer.