Pleidooi voor de moedertaal, de jeugd en de onderwijzers

VI.

Een macht van stokblind Conservatisme (de macht der gewoonte en van uitgediende ideeën!) staat vijandig tegen deze denkbeelden over.

Er zijn menschen (geleerden en ongeleerden) die niet eens kunnen zien, dat er bij ons een aparte Beschaafde Spreektaal en een aparte Schrijftaal is. Zulke menschen is niet te helpen, en dat is jammer voor de zaak, dat geeft een strijd, te hàrd om er pleizier in te hebben.

De Heer Kòènen is van oordeel, dat het streven, een gezaghebbend Publiek te kweeken en de Beschaafde Spreektaal aan hare rechten te helpen, ‘nihilisme’ is en de nieuwe denkbeelden allen grondslag missen. Hij zegt (en hij zal 't wel wèten): Spreektaal is een fictie!²⁾ Nu verkeert hij in een bijzonder

2) Dat meent ook Dr. J.H. Gunning in Het Schoolblad van 21 Maart 1893: ‘de zoogenaamde spreektaal is niet onderscheiden van de zoogenaamde schrijftaal. Het is een en dezelfde taal’. ‘Er bestaat geen wezenlijk onderscheid tusschen spreek en schrijftaal’. ‘Wat men het onderscheid noemt tusschen spreeken schrijf-(boeken)-taal is slechts een verschil in volledigheid in 't gebruik der teekens’. (Woord = teeken). ‘Het onderscheid in hoofdzaak wordt bepaald door de op dat oogenblik bestaande verhouding tusschen de twee personen die van gedachten wisselen.’ Dat onderscheid waar Dr. Gunning op wijst, bestaat. Maar - dit geeft een onderscheid van compositie, ook van stijl soms, dat natuurlijk zal blijven bestaan, - niet van taal. Over 't verschil van taal gaat de strijd en - Dr. Gunning ziet dàt verschil niet. Prof. Te Winkel ziet het onderscheid wèl: er is, zegt hij, een kloof tusschen beide; maar hij verwacht het heil van een toenadering v.d. spreektaal tot de schrijftaal (De Beoefening der Germanistiek 18); vgl. vooral 31-32. Prof. Verdam heeft zijn meening uitgesproken in den Volksalmanak van 't Nut 1888. Hij erkent een onderscheid, ook bij hen, ‘die wij onder onze staatslieden en godgeleerden, onze dichters en schrijvers, onze hoogleeraren en rechtsgeleerden als toonbeelden van beschaving en ontwikkeling huldigen’: maar bij deze ‘is er toch oneindig grooter overeenkomst en overeenstemming dan verschil’, ‘bij de meesten ook onzer beschaafden, is er een zeer groot onderscheid’ tusschen spreek- en schrijftaal. Onze spreektaal echter is ‘in het wild opgegroeid’. En bij die hoogbeschaafden, waar het verschil betrekkelijk zoo gering is, is in de plaats dier spreektaal de schrijftaal gekomen. De ‘kloof’ nu tusschen beide talen moet ‘gedempt’, of althans ‘vernauwd’: de dagelijksche omgangstaal moet zich naar de schrijftaal verbeteren. Zie De Vries nog in de Inleiding op 't Woordenboek LXXIX e. v.v. Die gaat uit van de tegenstelling: Schrijftaal en Volksspraak. Voor De Vries zijn standpunt is inderdaad (zie Kluyvers Dissertatie, Stelling XVII) typisch de beschouwing van dan en als na den comparatief. Wb. II, 247-249.

[p. 55]

geval. Als de buigingsvormen weggaan, ‘kan’ hij ‘den knaap niet meer tot rèkenschap dwingen.’ En de Heer Koenen is Onderwijzer..... Men ‘maakt het den jongen, merkt hij heel paedagogisch op, al te gemakkelijk.’

Zòò totaal zijn we veronnatuurd, dat we niet anders meer dan Boeketaal kùnnen schrijven, als we Sprèèktaal schrijven wìllen. Sprèken doen we instinctief, onbewust, maar als tààl, bewùst, bestààt het Gesprokene niet voor ons. Daar lette ieder voor zich zelf eens op, in 't geen hij onder de oogen krijgt en in eigen geschrijf. Eèn sprekend voorbeeld mag hier volstaan.

De Heer W.F. Oostveen, schoolhoofd te Leiden stelde voor Gieglers Echos der neueren Sprachen (Leipzig) een Echo der Niederländischen Umgangssprache samen (Zweite Auflage 1892). Wat staat er in het Voorbericht? ‘Een hulpmiddel voor hen, die zich in de gewone Nederlandsche spreektaal willen oefenen.’ Wij cursiveeren. Op de allereerste bladzij vinden we een gesprek met den 8-jarigen Karel. ‘Zeg mij eens, hoe oud zijt gij? - Acht jaar, mijnheer. - Gij zijt een flinke jongen voor dien leeftijd. En zijt gij de oudste? - - En hebt gij geene zuster? - Mijne zuster Anna is twaalf jaar. Etc. Dat is 't begin. Men ziet, hoe netjes: gij, een, dien, hebt gij, zijt gij, geene, mijne. Zoo gaat 'et 't heele boek door met allerlei boektaalvormen en boektaal-woorden. Papa zegt tegen Henri: Als gij de eerste moeilijkheden te boven zijt, zult gij van zelf meer lust in het vak krijgen. - Raad eens, wien ik van morgen ontmoet heb, Oom? Lodewijk B., een ouden schoolkameraad van mij. - De eene wandelaar tegen den anderen: Of verkiest gij liever bier? - Waar is de tang? Zij is gevallen. Zij ligt naast het haardstel. O ja, daar zie ik haar al. - Welk voor wat; wilde voor wou; ware voor was als 't volstrekt niet te pas komt; woordjes als zeer, evenwel, reeds, slechts etc. etc. waar alleen een pedant ze op de lippen zal nemen. Inderdaad ook een trotsch gebouw! zegt iemand van de studentenkroeg. - Laat ons dan het schaduwrijk geboomte der Oude plantage opzoeken. - 't Is eene schoone stad, eene schoone streek. - Men voor ik en je of we, of nog anders; relatieve constructies die geen een natuurlijk prater er op na houdt. - Er gaat geen jaar voorbij, of de zee maakt velen in het dorp tot weduwen en weezen. - De onderneming verheugt

[p. 56]

zich in de meest algemeene deelneming. - Een mooie beschrijving van een wafelvrouw op bladz. 92! Wat een aardig spreek-Hollanschje er in die meer dan honderd bladzijden zit, laat zich nù denken. En wat staat er nu in het Prospectus? ‘Diese Echos haben den Zweck: in Unterhaltungen aus dem wirklichen Leben mit der gesprochenen Sprache vertraut zu machen. Die Verfasser sind hochgebildete, in den betreffenden Ländern lebende Nationale, welche den Lernenden in möglichst interessanter Form das echte Sprechmaterial bieten’ ‘Gleich dem Echo bringt solche zusammenhängende Lektüre die gesprochene Sprache am treuesten zur Anschauung¹⁾. De Heer Oostveen voegt nog verbuigingen en vervoegingen aan zijn boekje tòè: alles in de miserabelste boeketaal.

Zouden de Heer Oostveen en zijn huisgenooten nu werkelijk zòò praten, als hij 't de Nederlanders lààt doen? Ik geloof het niet. Maar het gaat hem als den Heer Baas, die in een boekje voor kinderen van 8 à 9 jaar zet: ‘Spreekt men tot één mensch, dan zegt men: gij: spreekt men tot twee of meer personen, dan zegt men ook gij’²⁾; als iemand in School en Studie³⁾, die 't afkeurt dat Conscience schreef: Het is wel Mijnheer, die etc. (C'est bien monsieur qui....): ‘waar zvij zouden zeggen: Gij zijt immers de heer, die...; en als ons allemaal die jaar in jaar uit maar dicteeren: Waar kocht gij dien goeden atlas; waar ontmoettet gij dien ouden heer?: zinnen die van ende tot wende taalfout zijn.

Het Volksblad (Orgaan voor Volksonderwijs) meent, dat het opruimen der verbuigingen en geslachten het Nederlandsch van ‘hare schoonste, schilderachtigste vormen’ zal ‘berooven.’ Het noemt dit ‘taalverknoeien’, - en - ‘dat alleen uit gemakzucht’⁴⁾.

Een ‘Overijsselaar’ in de Zwolsche Courant van Woensdag 15

1) Spatieering etc. niet van mij.

2) Tweede Druk 1893, pag. 44. In de Handleiding van G. Spijkerman 1840, pag. 45 staat: ‘Het vnm. gij wordt gebruikt, wanneer men gemeenzaam tot iemand spreekt.’ Welk een vooruitgang in 50 jaar!

3) In een artikel, waar anders, vooral op 't slot, verstand in zit, 1893, VIII, 231.

4) Vgl. ook Te Winkel, Beoefening der Germanistiek, 31-32.
Het Volksblad (dat zich het lot der kinderen des volks dan aantrekt. Is het een ijver zonder verstand?) heeft over de geheele aanhangige kwestie nog nauwelijks èèn verstandig en van taalbegrip getuigend woord gezègd. In het nummer van 15 Juli neemt het weer een artikel uit den Indischen Locomotief over, een artikel zegt de Redactie, dat niet alleen omdat het uit Indië komt, maar ook ‘op zichzelve reeds de aandacht verdient.’ Dat artikel nu had gerust achterwege kunnen blijven. Om der wille van zijn eigen zaak, het Volksonderwijs, zal, hopen we, het Volksblad zich nog eens bedenken.

[p. 57]

Maart zegt, naar aanleiding van de bekende spellingvoorstellen:

‘Een fin-de-siècle idee. Men heeft het gewaagd de schendende hand te slaan aan het historische monument onzer schoone moedertaal, ten einde haar onder het knechtschap te dwingen der grillige spreektaal. Het geschiedt alles ten bate van onkundigen en onverschilligen¹⁾ Arme Moedertaal! Tegenover onkundigen en revolutionairen à. tout prix zullen, hoopt hij, een groote rij van taalgeleerden en beschaafden staan, die de eere en het gezag der schrijftaal tot geen prijs willen opofferen aan de zoogenaamde beschaafde spreektaal’²⁾.

Dat zijn de stralen van het licht dat in Nederland schijnt!

Hier is kràchtig Ràdicalisme noodzakelijk. Alleen forsche³⁾ bestrijding kan dit Cònservatisme uit den katheder verdrijven.

1) Wij cursiveeren. - Ik ben (namelijk als 't een van de jongere lui is; ánders, wil ik hier niets hatelijks gezegd hebben) nieuwsgierig, of deze “deskundige” ook soms moedertaal-docèèrder is.

2) Dr. F. Buitenrust Hettema's antwoord aan den ‘Overijsselaar’ deelen wij, in hoofdzaak, in het Aanhangsel mee. - Hettema heeft ondertusschen te Zwolle, in navolging van 't geen in Engeland, ook reeds in Amerika en Belgie geschiedt, een University Extension begonnen: zie i.d. Prov. Overijss. en Zwolsche Courant v. 27 en 29 Sept. en 2 Oct. zijn drie artikelen over Hoger Onderw. buiten Universiteiten. Hij wil eerst over Taal en Moedertaal spreken, en van 't geen hij behandelen zal, heeft hij in de krant van 2 Oct een uitvoerigen Syllabus gegeven, ook naar Engelsche manier. Dien syllabus drukken we hier in het Aanhangsel af. Vgl. bladz. 47 bovenaan.

3) Aan het adres van dit Conservatisme is Pierson Zomervacantie, Gids Oct. 1892, bladz. 13-14, overgenomen in Taal en Letteren II, 366.