Pleidooi voor de moedertaal, de jeugd en de onderwijzers

V.

Onze Spreektaal is de voortzetting van het Middel-nederlansch dat in Holland voorkomt in de XV^de en XVI^de eeuw²⁾: als het ware een levende stroom, honderde(n) jaren voor 't oog der

2) Vgl. T. en L. II, 383, Aank. v. Die hystorie van Reynaert die Vos v. 4479; Ed. Muller en Logeman.

[p. 49]

geleerden verborgen geweest, en nu voor den dag komende: dit is de eigenlijke Moedertaal: het negentiende-eewwsche Hollandsch.

De knaap van de eerste klasse H.B.S. heeft ± dertien jaren Nederlandsch achter den rug. Hij spreekt het instinctief en de grammatica is in hem. Al het fundamenteele is aanwezig en daarop bouwt men nu. In de eerste plaats moet hij in spreken verder geoefend worden¹⁾. Wat we hem te leeren hebben, kome zooveel mogelijk door het oor tot hem. Zoo assimileert het zich natuurlijk met wat er is in zijn ziel. Hij moet veel hòòren spreken, hòòren lezen. Wat er van dialect in de Beschaafde Spreektaal van zijn streek is, dat mag nìèt gebannen. Dààrop komt het aan, dat we hem van huisgenoot geen vrèèmdeling maken.

Dat we slècht spreken, ligt daaraan dat wij in Boektaaldressuur en in boeken-lezen van het natuurlijk idioom vervreemden: voortdurend zitten de vormen, de woorden en de uitdrukkingen van de eene en de andere taal elkaar in den weg. Niet onze spreektaal is slecht, maar wij spreken haar onzèker, onzuiver en lomp. Het volk kan praten, vertellen en redeneeren als Brugman; de vrouw, de beschaafde ook. Als docenten behooren wij met die beschaafde ϰοινὴ in haar verschillende nuances gemeenzaam bekend te worden. Zij moet onderzocht en bestudeerd. Haar grammatica moet nagespeurd²⁾.

De Beschaafde Taal die de jongen sprèèkt, heeft hij te schrijven. Maar hij kan dat niet van zelf: het is een zaak van oefening. Met ‘litterarisch’ mooi heeft hij in dat oefenen niets te maken. Zit er een artist in een jongen, die komt zonder onze hulp wel voor den dag. Mèèr - onze artisten zullen niet langer op school bedòrven worden; zij zullen zich-zelf zijn. Al onze jongens zullen voortaan zich-zelf moeten zijn. In de drie eerste klassen eener H.B.S. krijgen zij niet anders on-

1) Vgl. Dr. G. Kalff, Het Onderwijs in de Moedertaal, 60-73.

2) Bijdragen daartoe in Hettema's Uit de Spraakleer II, passim; Nassau in De Levende Taal (Ed. Stellwagen). 204-214; in De Nederlandsche Taal, tweede jaargang 1857, Carlebur, De Nederlandsche Spreektaal in hare Afwijkingen van de Boekentaal geschetst, 252-297; Roorda, Verhandeling. Dan moet er studie komen van Middeleeuwsch Proza, Cats, onze blij- en kluchtspeldichters, schrijvers als Beets (Camera en de latere gedichten vooral), Buning en zulke, sommige nieuwere tooneelstukken; vooral van ieders eigen taal en de taal van z'n naaste omgeving.

[p. 50]

der de oogen dan de allernatùùrlijkste geschreven taal: hoe dichter bij de Spreektaal hoe beter. Oòk zulke allereenvoudigste (maar mooie, in-wàre!) Poëzie¹⁾

Met het grammatische fouten-maken is het nu uit. De knaap zal niet meer schrijven: ‘Heeft u de(n) zieken nog niet bezocht?’ Uw vòòrschrift juist omtrent het zelfstandig gebruikte adjectief heeft hem altijd doen weifelen en mistasten. Nù - bedenkt hij zich even en vindt in zich-zèlf ‘dat het de zieke’ is. Maar het zal voortaan ook ‘heeft u’, ‘hebt u’, ‘heb je’ (al naar gelang!) zijn: van ‘hebt gij’ en ‘hebt ge’ weet hij niet²⁾. En de meeste Noord-Nederlandsche knapen zullen ook niet meer weten van ‘den zieke’³⁾.

1) Vgl. Dr. S. Kalff, 52-53.

2) In de hoogere klassen kan men den leerling met het gebruik van Gif in sommig soort gesproken taal en - in artisten-idioom bekend maken. Zoo ook met andere dingen die in dat ‘sommig soort’ nog leven.

3) Met het grammatisch fouten-maken zal het uit zijn: zoo gauw de ouwe zuurdeesem er maar uit is. Baseer alles op den klank, en laat een d een d zijn, een t, een t enz. Laat het kind zèlf de spelling van ik wort, hij wort, je wort, u wort, bevrijt, hoet, goet en zoo voort aan zijn spraak mogen bepalen. Als het kind dan op H.B.S. en Gymnasium komt, kènt het de spelling. Het zal de spelling dan zoo kennen, dat op het admissie een apart onderzoek daarnaar niet nòòdig is. Op de lagere school moet men dan (er zal dan tijd voor zijn) al vroeg met steloefening beginnen: niet in ‘litterarisch mooi,’ maar oefening in 't allereenvoudigst spreek-Hollandsch. Baseer ook syntaxis en interpunctie op den klank (zie o.a. Dr. J. Werder, Vom unterrichte i.d. Muttersprache 45-57; Hildebrand, Vom deutschen Sprachunterricht, 82-88). En dan bestaat het admissie voortaan hièrin: ik lees, mooi, met de juiste accenten, die jongens en meisjes een kort verhaaltje, een sprookje liefst voor, iets waarbij ze 't examen vergeten, dat zoo linea recta naar hun verbeelding gaat en waarvan hun verbeelding zich dadelijk meester maakt; en dan zeg ik: zie zoo vertel het nu zelf maar eens, op dat stuk papier, zoo eenvoudig en natuurlijk mogelijk, in je dagelijksche taal, zooals je 't nu vertellen zou aan je moeder. Die kinderen hebben al van 11-14 jaar Nederlandsch gehòòrd en gesproken: niets anders dan het opstel (opstel van een stof, die ze geheel meester zijn!), de proef of ze al of niet de taal die ze spreken, met eenige handigheid, met eenig besef van wat ze doen, op 't papier kunnen brengen, kan criterium van geschiktheid voor voortgezet onderwijs in de Moedertaal zijn Verbeeld u, dat men tegenwoordig op onderwijzers-hoofdexamens liefst maar geen opstel opgeeft omdat er toch niets van terecht komt. En zie eens wat jonge menschen zelfs van 19-21 jaar op de eind-examens van H.B.S. en G leveren. Dat is onzinnig, dat men na 20, dat men na 24, 25 jaren Nederlandsch, alle dagen en den ganschen dag door, nòg zijn taal niet fatsoenlijk schrijven kan. Ik heb van een onderwijzer hier in de stad, den Heer S. van der Weyde, de opstelletjes van kinderen van 10 en 11 jaar gezien: een kort verhaaltje, aardig en aanschouwelijk, hèèl aanschouwelijk verteld, en ik heb er verbaasd van gestaan, - maar het volgende oogenblik niet-meer verbaasd, want ik begrèèp het, dat mòèst zoo kunnen; dat onderwijs was op een goed begrip van Moedertaal gebaseerd geweest. Natuurlijk zal men dan op de H.B.S. en het G. de oefening in 't gedachten uitdrukken onmiddellijk voortzetten. Maar (nù immers nog!) als de kinderen begìnnen, dan zal men hun zeggen: als je nu zonder denken wèèt of ‘et de of den moet zijn, dan schrijf je 't, maar als je er ook maar een halve seconde over denken moet, dan bekommer j'er hèèlemààl niet over; en zoo mag je over geen èène taalfout ook maar een oogenblikje denken: je doet enkel je best om 't aardig te vertellen. En als een jonge (wat leelijk, nietwaar Flanor?) dan straks toch nog vraagt: meneer, moet noten met twee o's?, dan zeggen: m'n jonge, dat kan je nu niets schelen. - 't Spreekt van zelf voortaan, dat wat men voorleest - (in 't algemeen moet er veel worden voorgelezen, vooral in de lagere klassen; maar wat?) - in 't eenvoudigst (daarom kan 't wel rijk aan woorden en expressies zijn) 't eenvoudigst Hollándsch staat. En daarheen moet het dan, dat de leerlingen elk zinnetje dat ze schrijven, woord voor woord eerst in hun oor hooren klinken. Van dat fouten-maken zullen we niet meer behòèven te zeggen, zoo gauw als we ik wort, hij wort, je wort, u wort maar met een echte t zijn gaan spellen: phonetisch voor zoover 't met de bestaande teekens kan (Cosijn); daar kan de Lagere school dan voor zorgen; spelling van de moedertaal behoort iets lagers te zijn. Een voornaam ding van onderwijs, zoo gauw men op de gesproken taal baseert, wordt het accent, bij lezen en schrijven; iets waar ze zich allemaal sterk voor interesseeren; zie hierover o.a. Dr. J. Worder, Vom Unterrichte i.d. Muttersprache, 45-57! Een mooie oefening is 't, een sprookje van Grimm b.v. in de veel te boekige vertaling van Van der Velde (bij Gebroeders Van Cleef) te nemen: die gaat men met z'n leerlingen, zeg in de tweede klasse, in zoo natuurlijk mogelijk spreek-Hollandsch overbrengen; vaak is retoucheeren voldoende. Of ze daar bìj zijn, de jonges en de meisjes? Een wezenlijk criterium of Moedertaal-onderwijs goed of niet goed is, is dit: of het uur omvliegt voor de leerlingen of niet; als 't niet omvliegt, dan is 't niet goed.

[p. 51]

In de hoogere klassen komt hij dan in kennis met Woordkunst¹⁾. Daar worden hem de dichters en de artistieke prozaauteurs bekend. Maar dit is hem geen taalstudie²⁾, maar Litteratuur, ‘Bildung’. De tijd van de litteraire vorming is dan gekomen. Met de Moedertaal behoorlijk gemeenzaam, wétende wat zìjn taal is, zal hem thans het proza van Potgieter iets anders, iets aparts, iets nieuws en buitengemeens zijn. Hij zal nu onderscheiden kunnen. Nu heeft hij 't besef dat er een Woordkunst is, net als Schilderkunst en Muziek. En uit dìt besef, bij meester en leerling, moet van zelf het wàre litteraire onderwijs geboren worden, daar men nog altijd naar zòèkt. Genesis, eigenaardigheid, werking van dichtertaal kunt gij hem

1) Over litterairische vorming zie vooral Dr. G. Kalff 55-60, 96-102. Vlg. 10-23. Ook Taal en Letteren I: De Letterkunde en de Onderwijzer 99-115. Daarover nader 't volgend jaar in T. en L.

2) Wèl mag het influenceeren op zijn eigen taal. Zie daarvoor pag. 29.

[p. 52]

nù leeren begrijpen; - ten minste, als de lust om te denken en waar te nemen bij hem òvergegaan is¹⁾, dan zal de schuld nièt meer voor rekening van ons ‘Hòllandsche’ leeraren zijn. En het zal nu niet eens nòòdig zijn, na uw drie jaren onvervalschte, reëele Moedertaal, den jongen mensch dogmàtisch in te prenten, dat kunst is om te genieten en niet om na te bootsen en na te doen²⁾. Dat zal van zèlf spreken. Wòòrdkunst, zal hem als Schilderkunst zijn.

Van de èèrste klas af wète de leerling wàt taal is: vertolking: zèggen wàt men te zeggen hèèft³⁾. Aan de Litteratuur toe gekomen, behoort het vanzelfsheid te zijn, dat een vergelijking, een trope, een figuur niet mòòi kunnen zijn, tenzij uit werkelijke aanschouwing, eigen indruk, natuurlijk gevoel ontstaan. En vòòr dien tijd behoort het kinderen die te veel slecht geschreven boeken lezen en te vroeg in kranten neuzen te worden afgeleerd, dat ze ‘Het huis werd een prooi der vlammen’ schrijven, tenzij ze dènken aan een prooi en verslinden.

In de lagere klassen niet meer dogmatisme dan paedagogisch nòòdig is. In de hoogere moeten de jonge-menschen tot oordeel des onderscheids komen, d.i. tot Vrijheid. Zij hebben recht op Vrijheid, omdat ze zelf de dragers zijn van de taal die we te leeren hebben, zelf oorspronkelijke bezitters van dat nationaal kapitaal. Omdat niet Gij de Grammatica en het Taalgebruik zijt, moet er autoriteit zijn in den tot ernst opwassenden leerling als in u-zelven: beide zijt gij Nederlanders. Voor hem geen Dogmatisme meer. Die jonge-mensch van zeventien,

1) Vgl. Multatuli, Ideen, 1870. In de Bloemlezing van Heloize: 292-317.

2) Vgl. Taal en Letteren III, Afl. 1 binnenzijde v.d. omslag, de opmerkingen tègen M.J. Koenens Opstellen-maken in School en Studie 1893, 1. - De phraseologie en de figuurlijke taal is een zeer gewichtig punt. Daarover Hildebrand, Vom deutschen Sprachunterricht 89-128; Dr. J. Werder, Vom Unterrichte i.d. Muttersprache etc. 1878, 30-37. Vgl. Mörikofer: zie over hem Sozin, Schriftsprache u. Dialekte, 504-505; Rudolf v. Raumer in Der Unterricht im Deutschen in Band III van zijn vaders, Karl v. Raumers Geschichte der Paedagogik (5te Aufl. 1878-1880), ook afzonderlijk uitgegeven; zie ook bij Sozin 481-484. Men houde eens rekening met de litterairisohe critiek v.d. Nieuwen Gids 1885-1893, en leze eens Otto Schroeder, Vom Papiernen Stil 1892; en pag. 28-32 v. Osthoff, Schriftspr. u. Volksmundart.

3) Hèèft: goed verstaan, heeren opstellenmakers. Vgl. Taal en Letteren I, 306-308.

[p. 53]

achttien jaren zie met zijn eigen oogen (maar oefen die, gij mannen van àlle vakken), hoe zij bestaat, de taal: zijn ‘goed’ en ‘niet goed’ hebbe hij niet van den meester, - maar uit zich-zelven.

Die dit nieuwe onderwijs niet kan geven, behoort er uit te scheiden. Want hij ontwikkelt en kweekt niet, hij bederft en doodt de zielen. Alle onderwijs dat goed is, voedt op. Alle onderwijs dat niet opvoedt, is slecht. Geen encyclopaedische kennis moet doel zijn, maar met de minst-mogelijke kennis¹⁾ langs den weg der waarneming, het volle vermogen van de menschelijke ziel, in harmonie van gevoel, verbeelding en verstand, tot werkzame kracht te doen worden.

Geen Moedertaal-onderwijs is goed dan dat tot Vrijheid leidt. Slechts onderwijs in Vrijheid kàn dit.

Doch Middelbaar en Hooger Onderwijs baseeren op het Lager. Ook gaat de invloed van het Lager zooveel verder. Ook het Làger moet hervormd²⁾.

Nu moeten er methodes en leerboeken zijn³⁾. Wie, en vooral van U Mannen van 't Lager onderwijs, slaat van morgen af

1) Vgl. Cosquino de Bussy, Wijsgeerige Wetenschap en Persoonlijke Overtuiging. Inaugureele Oratie, 1892, pag. 33, ook T. en L. II, 362; Paulsen's Ethik, aangehaald door Prof. Spruyt, Gids 1887, bladz. 108 En Multatuli in de Ideen en elders.

2) Hervormd op den zelfden grondslag. Het beschaafde spreek-Hollandsch in zijn dialect-nuance; maar overal? ook de Veluwbewoners, en de boeren, en....? Wat dunkt u, Mannen van 't Lager? De grammatica brengt het kind mee van zijn moeder. Praten leeren, al maar praten leeren. Alle leeren, oefening tevens in de Moedertaal. Woorden en uitdrukkingen uit de natuurlijke Spreektaal aanbrengen (het kind dus niet leeren zeggen b.v. ‘welk een schoon gebouw is dat’; niet in die mooie! volledige zinnen leeren praten). In de hoogere klassen: Wat ze spreken, dat op papier leeren zetten (dus nooit neder, weder, goede, oude etc. dan - waar ze 't zouden zeggen: en zoo met àlles). Wie laat hier zijn gedachten eens over gaan en wil hiervoor werken? Mannen die de lagere school niet uit ernstige practijk kennen, kunnen dat natuurlijk niet in orde brengen. Vgl. hier voor bladz. 50, noot 3.

3) Voor de methodiek zal het Middelbaar en Hooger alvast wat in de leer kunnen gaan bij 't Lager. Zie verder Kalffs Het Onderwijs in de Moedertaal, waarin heef wat uitstekende Methodiek voor spreken, lezen en schrijven. Maar dat baseert alles nog op 't oude, en moet dus nog eens nagegaan. Wij moeten kennis nemen van het werken der Hervormingsmannen in Duitschland, waarvan een en ander in deze brochure genoemd is.

[p. 54]

de handen met ons in èèn voor overleg en samenwerking? Die moet het zèggen!¹⁾

1) En mag ik ieder belanghebbende en ieder belangstellende, en in de eerste plaats de lieden die al met hun anti-critiek klaar zijn en ze misschien, om de menschen vòòr te lichten immers, publiceeren zullen, aanraden om Prof Rudolf Hildebrands Vom deutschen Sprachunterricht i.d. Schule und von deutscher Erziehung und Bildung überhaupt (4te Auflage 1890; f 1.95) eens te lezen, en - vooral ook de anti-critici en de docenten van Middelbaar en Hooger verzoeken, om de proef eens te nemen met wat Br. Kalff en wat ook wij hier voor de Methodiek te berde brachten?