Pleidooi voor de moedertaal, de jeugd en de onderwijzers

IV.

Een nieuwe tijd is nu in ons, en om ons. Het is als de Oudejaarsavond der Renaissance. Haar ideeën hebben uitgewerkt. Haar instellingen en systemen, ook hare scholen, gin-

[p. 38]

gen of gààn onder: daarmee gaat haar Taal¹⁾ voorbij, waarin de nieuwe menschen zich niét uiten kunnen²⁾. Het is niemands schuld; ideeën sterven, slechts hun natuurlijken dood. Als elke tijd boet de Renaissance eigen schuld, de eenzijdigheid van haar ideeën. Zij heeft de natiën, ons Germanen inzonderheid, uit het bewustzijn van hun oorspronkelijkheid en zelfstandigheid gebracht³⁾. Zij heeft het Volk, en met het volk zijn taal, ter wille van vrèèmde beschaving veracht en verstooten⁴⁾ Zij heeft

1) Vgl. de Voorredo van Parisismen, naar Dr. Césaire Villatte, over het veranderen van het hedendaagsche Fransch.

2) Vgl. Korting, Die Anfänge der Renaissancelilleratur in Italien, I, 176: ‘eine exclusive Litteratursprache, indem sie, weil an die Schrift gebunden, ihre Laut- und Formengestalt nicht so rasch ändern kann, wie der wild und frei sich entwickelnde Dialekt, verleiht zwar einerseits dem Originaltexte der in ihr geschriebenen Werke die Möglichkeit, ein Jahrhundert, vielleicht auch zwei oder drei, zu überdauern, ohne sprachlich allzu sehr zu veralten, ist aber andrerseits der grossen Gefahr ausgesetzt, hinter der vorschreitenden Culturentwickelung erheblich zurückzubleiben und zu einer Sprache zu werden, welche die abgelebten Züge des Allers an sich trägt und die Gedanken der Jugend weder mitdenken will noch aussprechen kann. Vgl. 181: Die modernen Litteratursprachen - -, sind der steten Gefahr conventioneller Erstarrung ausgesetzt und dieser Zustand wirkt auch auf die Litteraturen nachtheilig zurück.

3) Vgl. Körting, Anfänge 172: ‘Ein Bruch mit der nationalen Vergangenheit ward herbeigeführt, wie er unheilvoller und unheilbarer gar nicht gedacht werden kann; ein Bruch, der nicht bloss in der Litteratur sehr entwickelungsfähige nationale Dichtungsgattungen ertödtet, sondern auch im politischen und socialen Leben zerrüttend und zerstörend gewirkt hat’; en vooral ook Paulsens oordeel over de Renaissance in System der Ethik (2te Aufl. 1891), 464-469; Moltzer, De Invloed der Renaissance 18-21, 22, 23, 30, 34-36; Horder, Von der neueren Römischen Litteratur (i. Fragmente, Dritte Sammlung).

4) Vgl. Körting, Anfanger 170-173: ‘Indem die Renaissancecultur ihrem ganzen Wesen nach vorwiegend durchaus auf die höheren Stände beschränkt blieb, so hatte sie bei den Völkern, bei denen sie zur Herrschaft gelangte, eine Zweitheilung der Nation zur Folge: die litterarisch gebildeten Classen,.... die eben zur Annahme der neuen Cultur fähig und bereit waren, schieden sich scharf von den nicht litterarisch gebildeten, welche, weil ihnen jede Kenntniss des Classischen Alterthumes fehlte, sich für dessen Erneuerung unmöglich begeistern konnten und folglich von den Broeken zehren mussten, die entweder die Cultur des Mittelalters zurückgelassen hatten oder die von der reichen Tafel der neuen Cultur gelegentlich für sie abfielen. Aus dieser Spaltung der Renaissancevölker in zwei auf verschiedener Culturstufe stehende Schichten ergaben sich die schwersten Nachtheile, die bis in die Gegenwart hinein verderblich fortwirken und von deren Folgen noch die Zukumft arg bedroht sein dürfte.’ ‘Seit der Renaissance hörte die Litteratur auf, ein Gesammtgut der Nation zu sein. - Denn seitdem wandten sich die Dichter und die Schriftsteller überhaupt, da sie selbstverständlich mit verschwindend geringen Ausnahmen den litterarisch gebildeten Ständen entweder durch ihre Geburt bereits angehörten oder durch ihre Jugendbildung in dieselben eintraten, in ihren Werken eben auch nur wieder an ihre Staudesgenossen, kümmerten sich nur um deren Beifall und vertraten nur deren Anschauungen und Bestrebungen: seitdem auch bildete sich eine eigene Litteratorund Büchersprache aus, welche, wie die Litteratur selbst, ein Prärogativ der höheren Stände blieb. - - - Die Folge von allen diesen Verhältnissen musste sein, dass die unteren Stände litteraturlos wurden, denn was die Angehörigen der höheren Classen litterarisch producirten, das musste für sie, - - - mindestens zum grössten Theile unverständlich sein, wer aber von ihren eigenen Angehörigen zu litterarischer Production zich berufen fühlte, der versuchte, theils mit theils ohne Erfolg, in die oberen Regionen der Gesellschaft emporzudringen und dort sein Talent leuchten zu lassen. So verwahrlosten die unteren Stände litterarisch gänzlich.’ - ‘Und für den Mangel an guter Lecture entschädigt keines Sängers Lied mehr, keines wandernden Rhapsoden abenteuerliche Dichtung. So herrlich weit ist es mit den modernen Völkern gekommen, dass ihre untern Schichten in Bezug auf Geist und Gemüthsbildung unleugbar tiefer stehen, als es im Mittelalter der Fall gewesen, geradezu in geistiger Oede dahinleben. Darin liegt eine furchtbare politische und sociale Gefahr enthalten, welche dadurch noch gesteigert wird, dass die praktische Intelligenz der Volksmassen - - - sich im Laufe der letzten Jahrhunderte, - - gegen frühere Zeiten ganz ausserordentlich gehoben hat.’

[p. 39]

den Vorm boven het Wezen bemind¹⁾. Zij boet haar Onwaarheid.

Er is nu een jong geslacht, dat breekt met de onnatuur van tweeërlei taal; dat, niet meer gediend van de aardige Jan-Allemans-phraseologie, waarmee men van alles zeggen kan, zonder iets zelf te zien, te gevoelen en te meenen²⁾ opkomt voor de rechten van zijn oorspronkelijk Germaansch.

Alles werkt tegenwoordig ìn die richting. De geheele eeuw door al bijna is er 't gevoel, dat het met het Taalonderwijs niet in orde is. En het moderne Schrijftaal-begrip werd dertig jaren te vroeg reeds door den Hoogleeraar Roorda verkondigd. Reeds in 1855 bracht hij het onderscheid tusschen onze Spreek- en onze Schrijftaal in de Koninklijke Academie van Wetenschappen ter sprake³⁾, en in 1858 liet hij zijn Ver-

1) Vgl. Voigt, Wiederbelebung des Classischen Alterthums, 409-412; Körting, Anfänge, 165-168. Vlg. Körting 156, 159, 163, 182.

2) Vgl. Körting Anfänge 177: ‘in Nachahmung des Lateinischen gewann die rhetorische Phrase sich auch in den modernen Idiomen einen breiten Platz;’ 167: ‘Eins aber ist gewiss: dass in Folge der Nachwirkung der Renaissancebildung die Völker West-Europa's noch heute unter der theilweisen Herrschaft der tönenden und schillernden Phrase stehen.’ De Vries, De Nederl. Taalk. 16-18; Jac. Geel, Het Proza. Men leze eens Otto Schroeder, Vom Papiernen Stil, 3de Auflage; Osthoff Schriftsprache u. Volksrmundart 28-32. En trekke zich de litterairische critiek van den Nieuwen Gids eens aan, 1885-1893.

3) Zie Verslagen en Mededeelingen der Koninkl. Akademie van Wetensch., Letterk. I, II, III. Vgl. Pijnappel, Spreektaal en Schrijftaal, 1855; Van Vloten in IJselkout, 1855; v. Wieringhen Borski, Het Grondig Taalonderw. verdedigd tegen Dr. Pijnappel, 1855.

[p. 40]

handeling¹⁾, daarop volgen. Roorda was van nature en door zijn studiën geen Renaissance-mensch. Zoo kòn hij de verhouding van onze tweërlei taal zien zooals het wàs. Vandaar dat er mèèr verstand van taal in zijn ideeën zit, dan in de mèèste van onze ideeënlòòze hedendaagsche ‘taal’- en ‘deskundigen’ bij elkaar.

‘De grammatische vormen en regels van elke spreektaal zijn vast, veel vaster als die van een schriftaal, waar deze van de spreektaal verschilt: want in de schrijftaal worden die vormen en regels door velen verwaarloosd of dikwijls verkeerd gebruikt, omdat ze vreemd zijn aan de taal, zooals zij die spreken: maar de vormen en regels van zijn eigen spreektaal verwaarloost men niet. Trouwens het gebruik van de taalvormen wordt in de spreektaal bestuurd door het instinct; en het taalinstinct werkt, even als alle instinct en als alle natuurwetten, vast en regelmatig: onregelmatigheid heeft alleen dààr plaats, waar vrije keus of willekeur plaats hebben, zooals bij het schrijven in de schrijftaal’

Ziedaar waar Roorda van uitging! Hij verstond iets anders onder taalregels dan Gij, Heeren Spraakkunstenaars²⁾! hij had een ànderen kijk op die ‘slordige’ spreektaal. De èène these van zijn boek was dan: onze spreektaal is een zelfstandige, in zich-zelf volkomen, kant-en-klare, oorspronkelijke taal. En een andere: het Zuid-Nederlandsch karakter van onze Noord-Nederlansche schrijftaal³⁾. Die Schriftsprache nu, zeide hij in het motto van zijn Verhandeling, muss zich vor Fremdheiten zu wahren suchen; sie muss sich ferner immer won neuem aus der Volkssprache regeneriren⁴⁾. Die ‘Fremdheiten’ wees hij ààn⁵⁾

1) Verhandeling over het onderscheid en de behoorlijke overeenstemming tusschen Spreektaal en Schrijftaal, inzonderheid in onze Moedertaal, 1858. Vgl. Van Vloten, Spraakwording, Taal en Schrift; Nederlandsche spreek- en schrijftaal, 1859 (in 1871 als Zielk.-hist. Inleiding ter algem. en Nederl. Taalk.); Brill, Over het Grammat. Geslacht der Naamw. 1860 (Verhandeling op 't Congres te 's Hertogenbosch; ook i.d. Handel. 133-139; opmerkelijk de laatste bladz.)

2) Zie Roorda's schets van het Pedantisme, dat de Beschaafde Spreektaal als verbastering beschouwt, Verhandeling 4-5, 11-12. Het boven aangehaalde, aldaar, 16.

3) Dr. J.W. Muller operde deze stelling in Taal en Letteren I en bewijst haar voor zìjn deel. Het behoort gememoreerd, dat Roorda in 1855 reods op het Zuid-Nederlandsch element gewezen en zijn critiek op dat feit gebaseerd heeft. Zie vooral 160-195.

4) System der Sprachwissenschaft, 1856, 230. Op pag. 160 formuleert Roorda aldus: ‘Wij zullen het spraakgebruik en de regels van de taal zelf, zooals die door de beschaafde standen gesproken wordt, geregeld moeten volgen; maar ons daarbij aansluiten aan het werkelijk algemeene van de schrijftaal, waar dit met de aard en eigenschap van onze moedertaal niet in strijd is.’

5) Zie Verhandeling 160-196.

[p. 41]

en critiseerde ze, en in zijn eigen practijk had hij de stoutheid zelfs dat kostbaarste kleinood, het lidwoord den te versmaden¹⁾! Dit is 't ongeveer wat Roorda gedaan heeft, - want het uitspreken van zijn denkbeelden, zoo duidelijk en bepaald, zoo ernstig en open, in dien tijd was een daad. Maar zij kwàmen te vroeg. Het was àl te oorspronkelijk. De Akademie vond het niet noodig zijn verhandeling in 't licht te geven²⁾. Roorda's licht straalde hèlder, maar het kon nog niemand verlichten. Het soort van taalkundigen dat nù echter in aantocht is, zal zijn vergissingen wel làten voor 't geen ze zijn, zijn frissche(n!) geest op zich laten werken, zijn arbeid doen rènten in de Nieuwe Grammatica en hem hartelijk de eere geven die hem toekomt³⁾

1) In Roorda's taal is niet de minste vreomdigheid. De meeste menschen (ontwikkelde dan! taalkundige ook) zullen het boek hàlf doorlezen, voor ze merken dat het zoo in menig opzicht spreektaal in plaats van schrijftaal is. En die 't niet van te voren weet (immers dan ben-we bevooroordeeld), leest over door vreemde invloed, van een grammatische vorm, de logische zin niet verstaan, aan de ééne kant, het weglaten van de uitgang n en al dat onverbogene stilletjes en heel op zijn gemak hèèn, - zonder het voorloopig te merken. Natuurlijk schrìjft Roorda den, waar men 't zoo spreekt: op den duur, voor den dag komen en zoo; vgl. aan den drank; naar den aard; van dien aard.

2) Zie Versl. en Meded. 1857 II, pag. 316.

3) Men moet vooral ook kennis nemen v.h. door R. in de Academie voorgedragene, voor zoover 't in de V. en M. te vinden is. Over verschilpunten van Schrijf- en Spreektaal: 1856 I, 100-103. Zèlf had hij bedenkingen aldaar: 116-117. Bij vier hoofdzaken wenschte hij 't eindelijk voorlòòpig te laten: 117-118. Uit alles blijkt, hoezeer R. wist wat hij wilde. Baseeren wou hij de Nieuwe Grammatica en het Onderwijs op het Beschaafde Hollandsch. De Vries en Brill werden met het advies belast (1856, 168-174; 1857, 264-273; 310-316; 1858, 15-37). Beiden waren innig tègen. De Vr. beschouwde R.'s beginselen als ‘zeer gevaarlijk en verderfelijk.’ Br. zag vlak andersom ‘in de taal van een kieschen en smaakvollen redenaar veeleer een model voor keurige sprekers om te volgen.’ Zij opponeerden vooral tegen R.'s taalhistorische argumenten, maar eigenlijk deden die argumenten niets tot de zaak af, en met hun tegenbewijs wonnen zij haar niet. Ook Van Lennep verklaarde zich tegen (173-174) - Der langen Rede kurzer Sinn is dit: aan de heele questie valt niets direct te beargumenteeren; de vraag is maar: wat soort mensch zijt gij, hoe zijt gij opgegroeid, hoe kijkt gij nu uit uw oogen: zòò? dan zullen argumenten geen vat op u hebben, verklaar u tègen en wèrk tegen; zòò? dan is een opmerking en een vingerwijzing voor u genoeg, verklaar u voor en hèlp, zoo hard als gij kunt. De Vr., Br. en Van L. waren R. niet en omgekeerd. Van Vloten (IJselkout 1855, 230-236) zei, zooals honderd anderen met wie we geen stap zijn verder gekomen voor en na hem, over de verhouding van Schr.- en Spreekt, heel aardige dingen: maar 't was allemaal wegredeneeren, verbloemen, loochenen van het verschil. En ook uit zijn latere Critiek, i.d. Voorrede van Spraakw. T. en Schrijft., Nederl. Spr. en Schrijft. 1859 en de daaraan toegevoegde Bijlage 175-492, blijkt genoegzaam, dat ook v. VI. buiten de questie stond. Ook hij keerde zich, 475-488, tegen de argumentatie. vond echter dat de voorslagen aannemelijk waren (188-192), maar was ten slotte in de meening, dat hij en R. het dus eigenlijk èèns waren. R. en v. VI. nu sluiten elkander evenzeer uit als R en de Vr. of Br. Men staat of bij den een of bij den ander en daar is geen derde. - Ongetwijfeld had R's daad haar nawerking. ‘Zelfs de taalkundigen hebben het aanzijn (der Spreektaal) moeten erkennen,’ schreef W.F. Carlebur, in het Tijdschr. De Nederl. Taal II, 4857, 253, in 't artikel, waarin hij de Nederl. Spreekt, i. hare afwijkingen v.d. Boeket. schetst. Ondertusschen wou C. zelf heel iets anders dan R. In zijn Het Spelling- en Taalstelsel v. Bilderd, Siegenb., Weil. en anderen beoordeeld (4856) verneemt men (65-67: (Roorda) ‘voere - -weder al de eigenaardigheden v.d. schrijft, der XIIe, XIIIe, XIVe en XVe eeuw in onze hedendaagsche boekentaal in;’ en elders (98): Men behoort het gezag der spreekt alleen te gehoorzamen, ‘wanneer het volkomen overeenstemt met dat der afleiding.’ Dit is pure taalkundige dwaasheid. De taalgeleerden, zegt C. terecht, hebben de taal bedorven; maar hij doet zelf hard mee.

[p. 42]

Niet puur het moderne schrijftaal-idee¹⁾, maar toch een moedertaal-conceptie, zoo reëel en zoo zuiver als bij ons misschien niemand voor hem of na hem bezat, bracht Beets voor den dag in 1867, in zijn Lezing Over de Beteekenis der Ongeletterden voor de Letterkunde.²⁾. Hier is die conceptie:

‘Het is de Boekentaal, die de Moedertaal doet ontaarden en vergeten.’
‘Ach hoeveel schade hebben de moeders te herstellen, aangericht door Scholasters, die wilden dat men sprak gelijk men schreef, en door auteurs, die schreven gelijk men niet sprak.’ ‘Het is bij de ongeletterde menigte, dat de taal de natuurlijke uitdrukking blijft van den denkvorm; dat zij haar eigen leven blijft leven, en zich naar de aangeborene wetten ontwikkelt. De ongeletterde menigte zal duizendvoudig tegen een zeker deel der grammatica (het conventioneele) zondigen, maar zelden tegen het gezond verstand. De ongeletterde menigte is de “spraakmakende gemeente”, en verdient het te wezen. Bij haar is een nieuw woord het onwillekeurig depositum van een nieuwen indruk; niet kwansuis volledig en juist, maar aanschouwelijk, treffend, waar; geestig, niet kleingeestig; geen uitvinding, maar een ontdekking; geen product van eenig opzettelijk te werk gesteld zielsvermogen’.

Wat verstond Beets meer bepaald onder ‘Ongeletterden?’

‘Het profanum vulgus, in de geheimen van taal en stijl en welsprekendheid niet ingewijd; de gemeene man, die lezen kan, maar weinig leest; die in zijn jeugd in de taal zijner schoolmakkers steeds

1) Vgl. Verscheidenheden I, Gesprek met Querulus, 4857, 48-49.

2) Verscheidenheden II, 51-60. Vgl. Quack, De Macht der Taal, Gids 1887, pag. 6-9. Hier moeten vooral ook Halbertsma, Thijm en Land worden genoemd.

[p. 43]

een krachtig tegenwicht gevonden heeft tegen de taal zijner schoolboeken, en deze later verleerd heeft, omdat hij ze in zijnen kring nergens hoorde en niet kon gebruiken; die te kort in het kunstmatig lezen geoefend is, om het natuurlijk spreken te ontwennen; de boerenstand, de handwerksstand, de koopmansstand, de neringdoende klasse, elke stand en iedere klasse, in het geheel niet, of niet te nauw met de letterkunde in aanraking; de bedrijvige man, in het bezige midden der woelige maatschappij; ijverig werkzaam in zijn eigen beroep, en met menschen van allerlei beroep in dagelijksch en druk verkeer; die niet leest dan voor zijn vak, niet schrijft dan zijn rekeningen, en zich niet bekommert over de taal; de burger juffrouw, die geen tijd heeft om te lezen; die van den ochtend tot den avond onder hare kinderen zit en zwoegt, mogelijk daarenboven nog wel een winkel waarneemt, en veel te stellen heeft met hare dienstbode; de beschaafde vrouw, die wel leest en mogelijk veel, maar niets dat haar niet smaakt, niets waarvan de vorm haar mishaagt, niets om te lezen; die een dagblad slechts opneemt om het in te zien; die brieven schrijft, maar geen boeken; de man van bewind, de hooggeplaatste, aanzienlijke, die eene letterkundige opvoeding gehad heeft, die op de letterkunde van een vroeger tijdvak teert, maar zelden grijpt naar een nieuw boek, en het niet leest dan tot zijn verpoozing; de hoogwelgeborene, die wellicht het dialect van zijn caste spreekt of mogelijk dat van zijn kindermeid, maar zeker niet het dialect der letterkunde van den dag.’

En door deze allen gezamenlijk, ‘dan blijft bewaard wat de boeken de strekking hebben te doen verloren gaan; van hen is te leeren wat nergens anders te leeren is.’ ‘DE TAAL is gansch het volk.’

‘Ten allen tijde sta de bloote natuur, met haren tact en hare instincten, naast oefening en beschaving, opdat deze zich aan haar toetse, verfrissche, en van tijd tot tijd ontnuchtere.’

Is het niet zonderling, en leerzaam voor de kennis van de menschelijke natuur? Vijf en twintig jaren lang hebben wij Nederlandsche Taalleeraren dit zeventiende-eeuwsch pleidooi voor de Levende Taal gelezen en herlezen, ja en amen gedacht en gezegd, en ons gansche Taalonderwijs is daar tegen in blijven druisen. Wij hebben geslapen, Mijneheeren, wij stonden met geslòten oogen voor een nieùwe wereld, die zich daar uitbreidde maar die wij nièt zagen. Wij beginnen nù eerst de een na den ander wakker te worden.

Nog een derde man eindelijk heeft ons, en in onzen eigen tijd, in vurige bezieling op de Levende Taal gewezen, als de echte, waarachtige Moedertaal¹⁾. Het is de medestander der

1) In Oud Nederland: Spreektaal en Schrijftaal; Volkstaal en Boeketaal, Vgl. Land, Volk en Taal in West-Vlaanderen, passim.

[p. 44]

Vlaamsche ‘Taalparticularisten’, de Fries Johan Winkler. Ik voor mij wil gèèn algemeen Particularisme, - maar al onze taalkundigen behoorden van tijd tot tijd eens bij dezen ketter in de hagepreek te komen. Dààr merkt men: waar het hart vol van is, vloeit de mond van over. Diè(n) is de werkelijkheid van het onverbasterd Germaansch geopenbaard!

‘In den mond des volks, verkondigt hij, blijft de spreektaal onbekommerd die zy was, voor en alleer zy in de penne van den schoolmeester tot schrijftaal vernederd werd. Het volk, dat is het ware volk uit den deftigen middenstand, en geenszins het lage zoo min als het hooge gepeupel - het ware volk blijft zyne tale on verbasterd spreken, voor en na, eeu in eeu uit, met alle klanken, met alle fijne onderscheidingen, met alle formen, hier sus, daar zoo, die daar toe behooren. By het volk blijft de taal in leven, in bloei, in frissche gezondheid en ongerepte reinheid. By de geleerden en de schoolmeesters verliest de taal hare maagdelike reinheid, hare onbeduimelde frischheid, hare vryheid, boven al hare menichfuldigheid. By den geleerde kwijnt zij, by den schoolmeester wordt ze ziek en verarmt zy; eindelik sterft zy by beiden. En ten slotte is de taal by hen maar eene doode zaak. Wel! als de schrijftaal dan waarlik dood is, dood geknepen tusschen yzeren wetten en stalen regels, ten doode uitgeteerd by gemis aan frissche beweging en versche levenslucht, ten doode uitgehongerd by gebrek aan levensmiddelen die slechts de spraakmakende gemeente haar verschaffen kon - als zy dan waarlik dood is, waarom wordt zy dan niet begraven?’ ‘Zoo hoog als het leven staat boven den dood, zoo hoog de levende mond van eenen spreker staat boven de doode penne van eenen schrijver - zoo hoog ook staat de spreektaal boven de schrijftaal’¹⁾.

Het echte moedertaal-begrip is van dichters en in-germaansche menschen bij intuìtie hervonden. Hervonden werd het van den anderen kant door de taalwetenschap-zelve, de Vergelijkende en de Germanistiek²⁾. Zij heeft de Levende Taal met zulk

1) Uit het eerstgenoemde opstel, 19-20. - Pag. 16 noot merkt Winkler op: met ‘schoolmeesters’ bedoel ik niet de onderwijzers der jeugd, maar ‘eene richting of school in de taal en letterkunde, die de taal opvat als eene doode zaak, aan vaste en onveranderlike wetten en regels gebonden. Eene richting, die den stelregel huldigt: “de schrijftaal is meer dan de spreektaal;” en ook deze: Spreek gelijk Gy schrijft.’ Eene richting eindelik die de overheersching, de uitsluitende geldigheid van het byzondere Hollandsch in de algemeene nederlandsche taal voorstaat, en die het goede recht der gouspraken, in mond en penne, miskent.’

2) De belangstellende moet zich aanschaffen: Osthoff, Schriftsprache und Volksmundart (in de Sammlung gemeinverständlicher Vorträge, herausgeg. von Virchow u. Holtzendorff), een geschriftje van eenige stuivers, dat niet zal nalaten op den bevooroordeelde zijn werking te doen; ook een even klein boekje van denzelfde: Das physiologische u. psychologische Moment i.d. sprachlichen Formenbildung. Die dan lust heeft in een weinig studie doorwerke eens Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte 2te Auflage en Strong, Logeman en Wheeler, Introduction to the History of Language, 1891. - Ook in Taal en Letteren is daar een en andermaal op gewezen: zie Prof. Dr. H. Logeman in III naar aanleiding van Sweets New English Grammar; Dr. F. Buitenrust Hettema II, 313 en elders.

[p. 45]

een onweersprekelijke argumentatie als de Eerste gehandhaafd, dat het ook buiten dichteropenbaring en ras-instinct met het gezag der oude Taalkunde gedaan zou zijn.

Bij ouden en jongen zijn er teekenen van verandering en vernieuwing.

Van Helten schreef reeds in den vierden druk (1883) van zijn Kleine Spraakkunst: ‘Elke zoogenaamde “nieuwigheid” is vermeden, behalve natuurlijk daar, waar de bij onderzoek gebleken onjuistheid van vrij algemeen heerschende opvattingen het breken met den ouden sleur onverbiddelijk noodwendig maakte’; en in verschillende dingen liet hij merken, dat hij niet meer was van onverdacht orthodoxen geest. En, hoewel het niet zoodanig op de lieden gewerkt heeft als het bij meer principieele taalkundigheid¹⁾ had kùnnen doen, de invloed is er.

Reeds lang vòòr Van Helten ziet men deze(n) en gene(n) spreektaalvorm althans in de Grammatica noteeren.

De heer Kakebeen gaf in 1890 eene Spraakleer uit, waarover een der woordvoerders van de nieuwe denkbeelden aldus oordeelt:

‘Deze taalkundige vraagt met Van Helten maar allereerst: ‘Wat is gebruik; wat is spreektaal; wat moet de practijk daarvan hebben. Wil practijk op den voorgrond; mist bijna alle linguistische ornatie. Doet een poging om de grondslagen te herzien. Hij probeert het oude, vaak verouderde, door het nieuwe, het levende, te vervangen. Heeft met niet-schoolsche opmerkingsgave rondgekeken. Met vaste, vaak drieste hand is wat voor vaststaand werd gehouden, aangepakt’²⁾.

De Heer Terwey schreef in Taal en Letteren onderscheidene opstellen in nieuwen geest³⁾. Ook hij trekt op tegen het doctrinairisme. Zoo wees hij er ergens op, hoe in de Camera

1) Wel te verstaan: bij de lieden die zich met ‘taal’ bemoeien.

2) Taal en Letteren, II 321. Aldaar ook critiek.

3) Over de regeering der werkwoorden. Over laten. Over de bijzinnen met of. Het aangehaalde: I, 19; vgl. aldaar 98, 275. - Zie ook in III mijne artikelen Over Samenstelling.

[p. 46]

Obscura derde en vierde naamval meervoud gelijk zijn geworden. ‘Daaruit leiden wij de gevolgtrekking af,’ merkt hij op, ‘niet dat Hildebrand zijne moedertaal slordig schrijft, maar - ook in verband met hetgeen wij bij anderen waarnemen - dat de datiefvormen mooi op weg zijn, om door die van den accusatief te worden verdrongen en dat daardoor ook bij voortreffelijke vaderlandsche auteurs eene weifeling is ontstaan bij het schrijven der buigingsuitgangen, die hen nu eens de voorkeur doet geven aan de oudere vormen, door de grammatica gevorderd, dan weder aan de jongere, in overeenstemming met de eischen der beschaafde spreektaal. Zullen wij over dit verschijnsel klagen? Het zou ons niet alleen weinig baten, maar wij zouden daarmede ook toonen, van de geschiedenis der taal weinig begrepen te hebben.’

In dien geest werkten in hetzelfde tijdschrift Dr. R.A. Kollewijn, C.G. Kakebeen en anderen. Dr. F. Buitenrust Hettema gaf een uitvoerig stuk Uit de Spraakleer, waarin hij vooral het gebied der etymologie van het standpunt der Gesprokene Taal laat zien en de oude grammatica critiseert. (II 313-365.)

Omtrent genitieven als De Vries zijn woordenboek (Gids 1893)¹⁾, den hospes zijn kelder (v. Beers) merkt Prof. Cosijn op²⁾: ‘monosyllaba en oxytona op -s laten geen andere constructie toe; men zegt wel: Tollens' gedichten, maar Cats zijn gedichten, De Vriès zijn Woordenboek; niet Cats' gedichten, dit is taal voor het oog, niet voor het gehoor’.

Op allerlei wijze openbaart zich zoo een nieuw taal- en grammatica-begrip.

Ook de Spelling-beweging is een teeken des tijds. In de Voorstellen der Commissie komt dit aan den dag: aan het geschrevene visch kent men niet meer dezelfde realiteit toe als aan den klank vis. De befaamde tooverkracht van het geschreven en gedrukte woord (vooral sterk bij ouwe vrouwen) heeft bij de Commissiemannen uitgewerkt. Dat suggereert hen niet meer. Ook staan zij buiten de betoovering van het woord traditie. Zoozeer gevoelen zij de werkelijkheid van een Gesproken taal, dat zij aan het heiligdom der overgeleverde buiging de ‘schendende hand’ durven slaan.

1) In 't stuk van Prof. Cosijn over De Vries.

2) Taal en Letteren, II 343 noot. Hierover ook aldaar 312, 343 i.d. tekst.

[p. 47]

En in ééne richting met Germanistiek en Nieuw-grammatici, werkt de moderne Phonetiek, die de nieuwe methode van taalleeren in haar gevolg heeft.

Ten slotte is de geheele these van deze brochure in kiem aanwezig in het Iets Vooraf van de Bloemlezing Analecta; nu een jaar geleden verschenen¹⁾. In het Aanhangsel wordt het door ons medegedeeld. En in dat zelfde Aanhangsel vindt de lezer een paar andere documenten die hièr ter plaatse behooren.

De Heer M.J. Koenen verzekert dat noch de geleerden noch de beschaafden aan het ontaalkundig geknoei (‘nihilisme’ zonder ‘grondslag’! noemt hij het) van Kollewijn, Terwey en Buitenrust Hettema en zulke doorzichtlooze menschen zullen meedoen.

Ondertusschen zijn mannen als Prof. Symons, Prof. Cosijn, Prof. Van Helten, Prof. Speyer, Prof. Logeman, Dr. Muller, Dr. Hoogvliet het in principe met de nieuwe denkbeelden eens.

Die hooren nu zeker noch tot de beschaafden noch tot de geleerden.

Twee verdienstelijke Verbeterings-mannen zijn de Heer Den Hertog en Dr. G. Kalff.

Den Hertogs Grammatica is niet de grammatica der Toekomst. Niet eens een boek van overgang. Maar daar waait een frissche wind door; daar werkt een vrije geest in, die niet is geboren voor de dogma's der kleine lieden, die niets moeielijks kennen. Menige bladzijde is een protest tegen ‘pedante spraakkunstige nauwkeurigheid’. De doelmatigheid krijgt stem mee in 't kapittel, en dit is het gevolg van juister taal- (nièt moedertaal-) begrip. Als hij 't over de verschillende opvattingen van het hulpwerkwoord heeft, dan zegt hij: Elk dezer meeningen is verdedigbaar, behalve indien zij gepaard gaat met een ontkenning van het goed recht der andere’. Er is meer. Dat alles werkt in de goede richting. Maar de Levende Taal - laat de Heer Den Hertog weer als Asschepoester in de keuken. Wel is enkel nog de Leer van den Zin in 't licht verschenen, en dit is een werk van groote verdienste. Doch te rade gaande met sommige elders verkondigde meeningen en opvattingen van

1) Zie mijn bespreking van die Bloemlezing in Gids 1892, Juli.

[p. 48]

dezen taalkundige, kunnen wij van deze Spraakkunst in haar geheel niet anders verwachten dan eene respectabele rechtvaardiging der oude dogma's. Het zal onze beste, en hòpen wij onze laatste Renaissance-Spraakkunst zijn.

Evenals de Heer Den Hertog behoort Dr. G. Kalff tot de bevrijdende geesten. Hij schreef een levend boek: een pleidooi voor geest en gemoed¹⁾. Ik ben het heel innig met Dr. Kalff eens, en zal voor zijn denkbeelden iets meer doen dan ze al mooi-vindende beknibbelen. Maar, omtrent den toestand van het Tààl-onderwijs meent de schrijver: het zit in gebrek aan Methode, er is geen Methode, men weet niet wat men dòet. Op bescheiden wijze toont hij aan, wat een wanbegrippen er zijn, wat een dwaas gedoe er is, en geeft te kennen, dat hij wel wêèt wat er te koop is. Daarbij geeft hij zijn eigen ervaringen dan ten beste. Zoo is het ook een boek vol methodologie geworden, en ik persoonlijk wil wel weten, dat ik er den schrijver ten hoogste voor verplicht ben. Ik geloof, dat dit beminlijk geschrift van groot nut kan zijn. Hoezeer ik nu ja en amen zeg op wat over en naar aanleiding van dat gebrek aan methode opgemerkt en beweerd wordt, heb ik een vèrstrekkende bedenking. Dit: wat het taalonderwijs aangaat, eindigt Dr. Kalff, waar het eerst recht beginnen moet. Want de moederoorzaak van alle kwaad is niet de verkeerde practijk, - zij zit in de heerschende begrippen omtrent Spraak en Moedertaal. Dààrin moet een omkeer komen en de nieuwe methode zal dan van-zelf volgen. Aan de vraag: hoe moeten wij doceeren, moet de vraag: wat doceeren, wat is Moedertaal? voorafgaan. En dus zijn wij 't niet eens met Prof, van Hamel, die in den Gids heeft geoordeeld, dat nu in Kalffs geschrift de wortels van het kwaad zijn blootgelegd.

1) Het Onderwijs i.d. Moedertaal, 1893. - Vgl. de Aankondig, in T. en L. III, 57.