Bernlef, J.
Pseudoniem van Hendrik Jan Marsman, Nederlands dichter en (toneel)schrijver
(St. Pancras 14.1.1937). Op de HBS in Haarlem is Bernlef de leerling
van Rob Nieuwenhuys, die hem in aanraking brengt met het werk van
Nescio, Elsschot en Carmiggelt. Daar ontstaat
ook zijn belangstelling voor jazz en andere moderne muziekvormen en in die tijd bezoekt hij jazz- en
poëzie-avonden waar dichters als Lucebert en Elburg optreden.
Na zijn schooltijd studeert hij enige tijd politieke en sociale wetenschappen, vervult allerlei baantjes
en reist heen en weer tussen Nederland en Zweden. Na een baan in het boekenbedrijf wordt hij in
1965 fulltime schrijver. Hij maakt vertalingen van Zweedse schrijvers en schrijft tal van recensies
voor De Groene Amsterdammer, Het Parool, De Gids, de Haagse Post en andere bladen.
In 1959 stuurt Bernlef verhalen en gedichten in voor de Reina Prinsen Geerligsprijs, die vervolgens ook aan
hem wordt toegekend. De winnende gedichten verschijnen in 1960 in Kokkels en de
verhalen in datzelfde jaar in Stenen spoelen. Ze vormen Bernlefs officiële debuut. In deze
teksten tekent zich het thema af, dat zijn hele oeuvre zal bepalen: de ingewikkelde relatie tussen tekst
en werkelijkheid, twee werelden die elkaar al op heel alledaags niveau beïnvloeden.
Bernlefs taalgebruik is beeldend en doorzichtig, waarbij hij zich ook laat zien als een der leidende
figuren van het tijdschrift voor teksten: Barbarber. Bernlefs verwondering gaat uit naar
onaanzienlijke, bijna vergeten feiten in de realiteit, die door een vaak citeren of nauwelijks
verschuiven-in-taal nieuw leven krijgen. De poëzie uit deze periode werd samengebracht in de bundel Gedichten 1960-1970
(1977).
In de bundels na 1970 wordt het aandeel van de taal allengs groter en nemen de citaten af. Vooral in
de bundels Zwijgende man (1976) en Stilleven (1979) gaat het om de
taal op de rand van het zwijgen, anders gezegd om een kwestie van leven en dood. Hierin toont
Bernlef zich een heel modern dichter, die zijn ‘ommezwaai’ van het realisme
van Barbarber naar het structuralisme van het tijdschrift Raster, waarvan hij vanaf de heroprichting
in 1977 redacteur is, ten volle waar maakt. Ook in zijn poëziekritieken, o.a. verzameld in de bundel
Het ontplofte gedicht (1978), blijkt zijn toenemende aandacht voor vorm en taal.
Steeds weer ziet hij kans ingewikkelde poëzie toegankelijk te maken, daarbij
zijn inleidingen als eigen bestaansverheldering gebruikend.
Ook als schrijver van proza volgt hij de kleine verschuivingen in de werkelijkheid, die die werkelijkheid beeldend of zelfs fictief lijken te maken, zodat er niet of nauwelijks verschil meer is
met de wereld van een tekst. Een goed voorbeeld is de roman De maker (1972) met
de vervalser Van Meegeren als hoofdpersoon. Ook de bekroonde roman De man in het
midden (1977) laat op fascinerende en eenvoudige wijze zien hoe een man zich op de grens
tussen verbeelde en reële werelden kan bewegen.
Steeds sterker komt in Bernlefs werk de nadruk te liggen op het weglaten. Het gaat hem er daarbij
om dat wat vergeten of verzwegen is weer zichtbaar te maken door ogenschijnlijk toevallige dingen
of gebeurtenissen. Daarbij functioneert de taal als problematisch instrument om waarnemingen te
registreren.
De roman waarmee Bernlef een groot publiek bereikte, de bestseller
Hersenschimmen uit 1984, lijkt een wat traditioneler boek, maar past wat de
thematiek betreft in de literatuuropvattingen van Bernlef. De ik-figuur tracht ondanks zijn groeiende
dementie door nauwkeurige waarneming vat te houden op de werkelijkheid, maar slaagt daarin niet
en is uiteindelijk niet meer in staat verbanden aan te brengen. Dat leidt in laatste instantie ook tot
verbrokkeling van zijn taalvermogen.
Sinds 1970 is Bernlef ook actief op het gebied van het toneel. Zijn eerste toneelstuk Sterf de
moord wordt in 1973 door toneelgroep Centrum in het repertoire opgenomen. Een jaar later
wordt In verwachting gespeeld. In 1986 gaat zijn muziektheaterstuk Voetnoten,
waarvoor Leo Cuypers de muziek schreef, in première. De jazz heeft Bernlef nooit losgelaten. Niet
alleen schreef hij poëzie over de groten uit de jazzwereld, hij schreef ook een aantal essays over jazz
die in 1993 gebundeld werden in Schiet niet op de pianist. Over jazz en in 1999 in
Haalt de jazz de eenentwintigste eeuw?
Het werk van Bernlef is vele malen bekroond. In 1962 kreeg hij de Poëzieprijs van de gemeente
Amsterdam voor zijn gedichtenbundel Morene (1961) en in 1964 de Lucy B. en
C.W. van der Hoogtprijs voor zijn poëzie in Dit verheugd verval (1963). In 1984
werd zijn gehele oeuvre bekroond met de Constantijn Huygensprijs. Met zijn roman Publiek
geheim (1987) verwierf hij de AKO-literatuurprijs en in 1994 kreeg hij de P.C. Hooftprijs
voor zijn gehele oeuvre tot dan toe.
In 1986 werd Bernlefs roman Hersenschimmen bewerkt voor toneel en opgevoerd
door Toneelgroep Centrum en in 1988 werd deze roman verfilmd door Heddy Honigmann.
Literatuur: Kritisch lexicon; Lexicon lit. werken; Oosthoek; WP-lexicon; T. Anbeek,
‘Bernlefs antirealisme’, in: De Gids 134 (1971), p. 338-342; K. Helsloot, ‘Meer lef dan
kern’, in: Tirade 20 (1976) 212, p. 113-124; A.M. Musschoot, ‘Door het oog van de
dichter’, in: Ons Erfdeel 22 (1979) 3, p. 397-401; C. Offermans, ‘Equilibrisme’, in: De
kracht van het ongrijpbare (1983) p. 250-253, 318-322; Bernlef-nummer van De Vlaamse Gids
68 (1984) 2; Bernlef-nummer van Bzzlletin 12 (1984) 117; B. Peene, ‘De verdwijning van een
secretaris’, in: Dietsche Warande & Belfort 131 (1986) 7, p. 501-510; B. Peene. J. Bernlef,
Hersenschimmen (Memoreeks 29, 1986, 19923); D. van Teylingen, ‘Driemaal
Hersenschimmen’, in: Literatuur 4 (1987) 1, p. 2-7; K. Osstyn, ‘Onder de top van de
ijsberg: leesverslag van het werk van J. Bernlef’, in: Ons Erfdeel 30 (1987) 3, p. 322-330; N.
van Rossen, ‘Zien en gezien worden: Bernlefs waarnemerschap belicht’, in: Revisor 15
(1988) 6, p. 66-75; G. Boomsma, ‘Het weefgetouw van het vergeten’ en ‘Een lek in het
zwijgen’, in: Een lek in het zwijgen (1989), p. 67-116; Bernlef-nummer Bzzlletin 19 (1989-1990) 176/177.
R. Bloem en G.J. van Bork
[ingrijpend gewijzigd, februari 2002]
Auteursrechtelijk beschermd