De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Starter, Jan Janszoon

Noordnederlands dichter (Amsterdam 1593/1594-Hongarije sept. 1626). Zijn ouders waren Engelsen die wsch. Ca 1592 naar Amsterdam waren geëmigreerd vanwege de geloofsvervolging tegen de brownisten, tot welke sekte zij kunnen hebben behoord. Na de dood van zijn ouders groeide Starter op in een gereformeerd milieu, waar hij een behoorlijke ontwikkeling genoot. In 1612 was hij uitgever te Amsterdam, in 1613 ook te Leiden. Vestigde zich in 1614 als boekverkoper en uitgever, o.a. van enkele Latijnse werkjes, te Leeuwarden. In 1615 en 1616 bezocht hij de Frankforter Boekenjaarmarkt.

Enkele toneelstukken van hem worden gespeeld in de Leeuwarder kamer `Och mocht het rysen!', maar na verzet van kerkelijke zijde moet de kamer haar werkzaamheden begin januari 1619 beëindigen. Ook de uitgeverij gaat te gronde. Een bron van inkomsten wordt nu het maken van bruiloftsgedichten voor aanzienlijke Friese bruidsparen. Na korte tijd rechten te hebben gestudeerd te Franeker vertrekt Starter naar Holland, waar 21 `Lyefhebbers van de Nederduytsche poesy' zich in 1621 verplichten tot financiële steun om zijn dichterlijke werkzaamheid te stimuleren en hem aan Amsterdam te binden. Op verzoek van de uitgever Corn. Lodewijcksz. vander

[p. 544]

Plasse voltooide Starter de door Bredero niet afgemaakte Angeniet (opgevoerd in 1623). In 1625 wordt hij geschiedschrijver van de graaf van Mansfelt en later tevens courantier voor de levering van oorlogsnieuws aan Broer Jansz. Sterft `in 't marcheren' tijdens Mansfelts veldtocht in Hongarije. Zijn functie was toen `Commissary over the Strangers'.

Starters debuut is vermoedelijk het lied `Klachte van Cupido' in de verzamelbundel Apollo of Ghesangh der Musen (1615). Zijn hoofdwerk, waaraan hij vooral zijn roem te danken heeft, is Friesche lust-hof (1621) met vooral minneliederen, bruiloftsgedichten en drinkliederen. De inhoud is vaak conventioneel. Berucht werd het boek vooral door enkele der afzonderlijke bijgevoegde `Boertigheden', waaronder het meest befaamd werd de levendige `Menniste vryagie', bewerkt naar een Engelse tekst, maar misschien ingegeven door persoonlijke ervaringen met een huichelachtig vroom `menniste zusje'. De melodieën zijn vaak van uitheemse (soms Engelse) oorsprong; de grote verdienste van Starter is dat hij er zulke uitstekend zingbare teksten bij heeft gedicht.

Voor de Leeuwarder kamer schreef Starter twee tragikomedies. Timbre de Cardone (1618) is gebaseerd op een novelle van Bandello, die ook door Shakespeare voor zijn Much ado about Nothing werd gebruikt. Het tussenspel erin is `Een vermaecklijck sotte-clucht van een advocaet ende een boer op 't plat Friesch'. Daraide (opgevoerd in sept. 1618 en in febr. 1621 in de Nederduytsche Academie) heeft als tussenspel de platte `Klucht van Ian Soetekauw', geschreven in Amsterdams dialect. Timbre is het drama van de beloonde deugd, Daraide, gemaakt naar passages uit de roman Amadis de Gaule, is het drama van de tomeloze wraakzucht. Het eerste stuk heeft nog een morele strekking, het tweede moest voor de Franse calvinisten wel het toppunt van onzedelijkheid zijn.

Wsch. is Starter in zijn jeugd vroom orthodox geweest, blijkens een lied van hem, uitgegeven in Nieuw-iaar lieden: Wthegheven by de Nederduytsche Academi (1618), mogelijk van vóór 1614 en in deze vorm niet opgenomen in de Friesche lusthof; later belijdt hij een uiterlijk conventioneel geloof en ten slotte komt hij tot een humanistisch getint religieus indifferentisme. Hij wordt een `bohémien avant la lettre', een dichter die zich losmaakt van de geordende maatschappij en zich aansluit bij een leger van huursoldaten, de paria's van die tijd.

Aanvankelijk had zijn poëzie, gezien de vele herdrukken en de verwijzingen naar de door hem gebruikte melodieën veel succes, maar in de 2de helft der 17e eeuw daalde zijn aanzien sterk, vooral sedert een uitgever van D.R. Kamphuyzens Stichtelijke rijmen (1647) onder diens poëzie, en gedekt door diens groot geestelijk gezag, opnam: `Klachte van Ian Iansen Starter als uyt het graf ghedaen, over syn dertel en ontuchtigh Liedt-boeck'. In 1658 kwam aan het licht dat deze scherpe satire van de hand van Chr. van Langerack was, maar het gedicht bleef gehandhaafd in de vele drukken van Camphuysens liedboek. Tot in A. Loosjes' roman Het leven van Maurits Lijnslager (1808) bleef het vernietigend oordeel `Camphuysen' doorwerken. Pas na de bloemlezing uit de Friesche Lusthof van W. Eekhoff (1862) en de volledige uitgave door Van Vloten (1864) kwam er een kentering ten goede in de waardering voor deze onmiskenbaar begaafde dichter.

Uitgaven:

J. van Vloten (ed.), Friesche Lusthof, 6e dr., op nieus verm. ende verbetert, met verscheyden dichten ende kluchten (1864); J.H. Brouwer (ed.), Friesche lusthof i. Teksten en uitgeg. naar de 1e dr. 1621 (1966); M. Veldhuyzen, De melodieën bij S.s Friesche lusthof (1967); L. Strengholt (ed.), Friese lust-hof (1974; herdr. van uitg. 1621).

Literatuur:

M.M. Kleerkooper, Bibliographie van S.s werken (1911); J.H. Brouwer, J.J.S. (1940); `Om J.J.S. hinne', in It Beaken, 15 (1953); U. Bornemann, `Der "Friesche Lusthof" und die "Teutsche Muse". Beispiele der J.J.S. Rezeption in der deutschen Dichtung des 17. Jahrhunderts', in Neophilologus, 60 (1976); J. Bolte, Die Singspiele der englische Komödianten und ihrer Nachfolger in Deutschland, Holland und Skandinavien (1977); R. Breugelmans, `Enige bibliografische notities n.a.v. J.J.S.s "Lijkklacht over Wilhelm Ludwich" 1620', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 94 (1978); B. van Selm, `Aanvulling op Kleerkooper: Bibliographie van S.s werken', in Dokumentaal, 10 (1981); E.L. Verkuyl, in G.A. Bredero, Angeniet (1982), met inl. en aant.; W.M.H. Hummelen, Amsterdams toneel in het begin van de gouden eeuw (1982).

[W.J.C. Buitendijk en S.S. Hoogerhuis]