De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Ruusbroec, Jan van

Zuidnederlands (Brabants) schrijver (Brussel 1293-Groenendael 2.12.1381). Kwam op 11-jarige leeftijd terecht bij Jan Hinckaert, priester te Brussel, later kannunik van St.-Goedele, een verre verwant. Deze bekostigde zijn filosofische en theologische opleiding. In 1317 werd hij tot priester gewijd. Door de apostolische aantrekkingskracht van Hinckaert werd Vrancke van Coudenberg, kleine kanunnik van St.-Goedele, de derde man van een gelijkgestemd driemanschap dat, verlangend naar een ingetogener geestelijk leven, het Zoniënwoud introk om in een vrije gemeenschap God te dienen: de eerste stichting van Groenendael (ca 1345). De definitieve stichting van de, door toetreding van volgelingen, gegroeide gemeenschap volgde op 10 maart 1350, als gevolg van het feit dat zij zich door kritiek en onbegrip genoodzaakt voelden zich aan te sluiten bij de reguliere kanunniken. Een dag later werd Groenendael tot proosdij verheven, met Vrancke van Coudenberg als proost en Ruusbroec als prior. Door zijn - uitsluitend in het Diets geschreven, maar nog bij zijn leven vertaalde - geschriften en zijn mystieke leven van godsverering raakte Ruusbroec tot ver over de grenzen bekend en trok aldus veel bezoekers naar Groenendael.

Zijn eerste vijf traktaten dateren van voor de eerste stichting van Groenendael. Dat rike der ghelieven is een beschrijving van het geestelijk leven als opgang naar God door de werking van de Heilige Geest in Zijn zeven gaven. Die cierheit der gheestelijker brulocht behandelt de mystieke opgang tot vereniging met het goddelijke licht aan de hand van de klassiek geworden driedeling in werkend, innig en godschouwend leven. Vanden blinckenden steen moet worden beschouwd als een samenvatting en een verduidelijking van de Brulocht. Vanden vier becoringhen behandelt de vier bekoringen die de beginneling in het geestelijke leven kunnen bedreigen. Vanden kerstenen ghelove is een verklaring van de twaalf artikelen des geloofs.

[p. 504]

Ruusbroecs langste werk, Vanden gheesteliken tabernakel, in Brussel begonnen en voltooid in Groenendael, is een symbolische verklaring van de bouw van de verbondsark, geplaatst in het kader van de geestelijke opgang van de ziel. Vanden seven sloten (1346) werd geschreven voor Margriet van Meerbeke, voorzangster van het Coudenklooster te Brussel; het is een geestelijke handleiding voor slotzusters. Het meest rijpe werk is Een spieghel der ewigher salicheit (ook: Vanden heilighen sacramente [pars pro toto naar de titel van het derde deel]; 1359). Van seven trappen is eveneens geschreven voor Margriet van Meerbeke en handelt over de betekenis van de evangelische raden. Dat boecksken der verclaringhe is bedoeld als verklarend commentaar op Dat rike der ghelieven. Het laatste traktaat, Vanden twaelf beghinen (voor 1380), is vermoedelijk een bundel van vier aparte geschriften, samengebracht door medebroeders aan het eind van zijn leven.

Uitgangspunt van Ruusbroecs mystiek is zijn dynamische drieëenheidsconcept: de drie personen zijn eeuwig met elkaar in wisselwerking. Tweede kernpunt is de exemplarische scheppingsopvatting: alles wat was, wat is en wat zal zijn heeft al voordien een eeuwig bestaan in God. Ruusbroecs vorm van mystiek heet inkeringsmystiek. Via het werkende, het inwendige en het godschouwende leven kan men zover opklimmen dat de ziel zich verenigt met haar oorsprong, het toppunt van het `ghemeyn', of godmenselijk, leven.

Al bij zijn leven was Ruusbroec een geëerd man. Hij was bron van inspiratie voor tijdgenoten als Jan van Leeuwen, de `goede coc' van Groenendael, Willem Jordaens, die enkele traktaten in het Latijn vertaalde, Godfried van Wevel en Jan van Schoonhoven. Een generatie later schreef Pomerius een hagiografisch getinte biografie van hem (1420). Bijzonder actief bij de verspreiding van zijn gedachtenwereld waren de kartuizers en de moderne devoten (sinds 1412 was Groenendael aangesloten bij de Windesheimer congregatie). De kartuizers van Herne en Keulen behoorden tot de eersten die contact met Ruusbroec zochten. Ook later dragen zij zijn ideeën uit: Rolevinck in zijn Fasciculum temporum (1475) en Dionysius de Kartuizer. De carthusiaan L. Surius geeft in 1552 Ruusbroecs Opera omnia uit in Latijnse vertaling. Hoewel de moderne devotie meer op ascese en de praktijk van het geestelijk leven dan op mystiek was gericht, heeft de beweging al vroeg de invloed van Ruusbroec ondergaan: Geert Groote bezocht hem en vertaalde enkele traktaten in het Latijn; Gerlach Peters sloot in zijn Soliloquium de libertate spiritus bij hem aan. Verder: Hendrik Mande, Alijt Bake en zelfs Thomas a Kempis.

Hendrik Herp, de `heraut van Ruusbroec', heeft zijn opvattingen voor een groot deel geassimileerd en, met van anderen verworven en eigen inzichten, vooral in zijn Spieghel der volcomenheit en Eden contemplativorum tot een mystiek geheel gevormd.

In de kringen van vrouwenkloosters en begijnhoven werden vooral de eenvoudiger tekstgedeelten - soms nog gesimplificeerd - geschikt bevonden. Uit dit milieu kunnen worden genoemd Maria van Hout en de schrijfster van de Evangelische peerle. Zijn uitstraling buiten de Nederlanden bestreek geheel West-Europa, direct door Latijnse of vertalingen in de landstaal, of indirect via vertalingen van door hem beïnvloede mystici.

Uitgaven:

Ruusbroec-genootschap (ed.), J.v.R.s werken, 4 dln. (1944-1948); L. Moereels (ed.), R. hertaald, 9 dln. (1976-1980), met vertaling in modern Nederl.; G. de Baere (ed.), Boecsken der verclaringhe (1981), Dietse, Engelse en Latijnse Suriusvert.; Idem, Vanden seven sloten (1981), Dietse, Engelse en latijnse Suriusvert.; A. Ampe e.a. (ed.), Jan van Ruusbroec 1293-1381 (1981); W.H. Beuken (ed.), Ruusbroec de wonderbare (1981³).

Literatuur:

A. Ampe, Kernproblemen uit de leer van R., 4 dln. (1950-1957); Idem, R. Traditie en werkelijkheid (1975); J.v.R. 1292-1381 (1981), tentoonstellingscatalogus kb Brussel, met bibl.; J.M. Willeumier-Schalij, `R.s werk in het middeleeuwse tijdsbeeld [...]', in Ons Geestelijk Erf, 55 (1981); A. Ampe, `Jan van Ruusbroec', in Vlaanderen, 30 (1981); Idem, `Het leven van Ruusbroec in de Cronyke van Brabant', in Ons Geestelijk Erf, 55 (1981).

[J.W.E. Klein]